چگونه مي توانيم يك موقعيت اجتماعي را درك و شناسايي كنيم؟
رويکردهاي متفاوتي در مردمنگاري وجود دارد. من در اينجا تنها به معرفي رويکرد موسوم به “مردمنگاري معناشناختي” که توسط جيمز اسپرادلي و ديويد و. مک کوردي در کتاب «پژوهش فرهنگي: مردمنگاري در جوامع پيچيده» (1372) ارائه شده است مي پردازم. رويكرد اسپردلي و مک کوردي به تحقيق و به مردمنگاري، يك رويكرد معناشناختي يا انسان‌شناسي شناختي يا مردمنگاري معناشناختي مي‌باشد. مردمنگاري معناشناختي پاره از انسان‌شناسي شناختي است. بنابر اين ابتدا به بررسي اين پرسش مي پردازيم كه انسان‌شناسي معنا شناختي يعني چه؟
چگونه مي توانيم يك موقعيت اجتماعي را درك و شناسايي كنيم؟
بي نهايت موقعيت اجتماعي داريم، يك دفترچه تلفن را باز مي‌كنيم. در آن تلفن هزاران موسسه ، نهاد و سازمان و غيره نوشته شده است كه هر كدام از آنها مي توانند به عنوان يك موقعيت اجتماعي باشد. وقتي كه يك موقعيت اجتماعي را پيدا كرديم چگونه به سراغ آن برويم؟ از ديدگاه اسپردلي هدف اصلي از انتخاب يك موقعيت اجتماعي و مطالعه روي آن دست يافتن به نقشه ادراكي(cognitive map) فرد، در آن زمينه و موقعيت خاص است. يعني اينكه ببينيم يك فرد در يك گروه چگونه رفتارهاي اجتماعي و پديده ها و مسائل اجتماعي را دسته بندي و مقوله بندي (categorize) مي‌كند. مثلا چرا در بعضي جوامع خوردن گوشت حرام است و در بعضي جوامع حرام نيست؟ در مطالعه مردمنگاري معناشناختي كار اصلي ما، كشف نظام مقوله بندي در زمينه فرهنگي است و در واقع با مطالعه روابط اجتماعي نظام مقوله بندي را كشف مي‌كنيم.
بر اساس رهيافت اسپردلي بهترين راه براي كشف نظام مقوله بندي اين است كه ببينيم خود افراد راجع به رفتارهايشان چگونه فكر مي‌كنند و آنها را چگونه مقوله بندي مي‌كنند. ما بايد از راه توصيفات و واژه هايي كه افراد براي توصيف رفتارهايشان بكار مي برند و از راه شناخت نظام اعتقادي و واژه هاي استعاري، نظام مقوله بندي افراد را كشف كنيم. در اينجا ما در واقع يك رويكرد دروني Emic به مقوله فرهنگي داريم. رويكرد دروني(Emic) يعني اينكه رفتار را بر مبناي فهم فاعل كنش(كنشگر) درك كنيم رويكرد بيروني(Etic) يعني اينكه رفتارها را بر مبناي فهم ناظر كنش درك كنيم. همه افراد توانايي شرح و توصيف مباني نظري ومعرفت و شناختي كه پشتوانه يك رفتار است را ندارند. بنابراين يك مردم نگار فقط به گفتگو نمي پردازد، بلكه خودش هم ميان مردم مي رود و با آنها زندگي مي‌كند و دست به تجربه و مشاهده مي زند، زيرا افراد ارزشها و باورها و افكار خود را در اعمال خود نشان مي دهند.
تفاوت يك مردم‌شناس با ساير مردم در يك چيز است و اينكه مردم‌شناس داراي يك نظام روش شناختي و مفهومي براي ادراك فرهنگ و شناخت آن مي‌باشد و مسلح به چشم تيز بين و ذهن كنجكاو است و داراي بينشها و بصيرتهاي تئوريك درباره چگونگي فهم رفتار اجتماعي انسان است. در حاليكه فرد عادي غير متخصص فاقد آن مي‌باشد. در نتيجه يك مردم نگار براي كشف نظام مقوله بندي مشاهده و مصاحبه و تجربه مي‌كند و سپس آنها را در پرتو مفاهيم، نظريه ها و به كمك روشهايي كه مي داند سامان مي‌دهد و به تفسير و تحليل رفتار يا رفتارهاي اجتماعي گروهي كه مطالعه كرده مي‌پردازد. گيدنز اين عمل را تفسير مضاعف ( مجدد) مي نامد. تفسير مضاعف(مجدد) يعني مفاهيم ابتدا توسط انسانها شناخته شده و سپس جامعه شناسان،فيلسوفان و غيره اين مفاهيم را مي گيرند و آنها را در يك نظام فكري ديگري پردازش مي‌كنند و بكار مي گيرند. هدف يك مردم نگار از كشف نظام مقوله بندي اين است كه ببيند مردم چگونه زندگي روزمره خود را نظم و سامان مي دهند. از منظر يك مردم‌شناس هر فردي نماينده فرهنگ خودش است. به عبارت ديگر نقشه ادراكي كه از طريق آن نظام مقوله بندي را كشف مي‌كنيم بين افراد يك خانواده يا يك گروه تقريبا مشابه است و ما با مطالعه يك فرد در واقع يك گروه را مطالعه كرده ايم.
مرحله نهايي، توصيف فرهنگي است.يك كار تحقيقي مردم‌شناسي با ورود به يك زمينه فرهنگي آغاز مي‌شود و با توصيف فرهنگ پايان مي پذيرد. توصيف فرهنگي مي تواند در قالب يك داستان، فيلم، عكس، زندگينامه، متن تحليلي و يا تك نگاري وغيره باشد. توصيف فرهنگي درواقع ارائه كردن يك تصوير قومي و فرهنگي مي‌باشد. چگونه يك موضوع را به مساله تبديل كنيم؟ (problematize) با ساختار زدايي كردن(Deconstruct) يعني يك رفتار پديده يا امر اجتماعي را از درون نگاه كردن و تمام مولفه هاي آن را از درون مطالعه كردن و كالبد شكافي كردن مي توانيم يك موضوع را به مساله تبديل كنيم. مثلا فوكو نشان داد كه چگونه بين بيمار و پزشك يك رابطه سلطه وجود دارد.
تفاوت اساسي مردمنگاري با ديگر توصيف‌هاي فرهنگي:
1- مردم‌نگار توصيف فرهنگي‌اش را با يك رويكرد كل‌نگر انجام مي‌دهد و هر جزئي را در زمينه فرهنگي خودش قرار مي‌دهد.
2- در مردمنگاري به نحوي سيستماتيك و نظام‌مند با مسئله برخورد مي‌كنيم. مقدمه، موخره و نتيجه مي‌نويسيم.
3- گزارش مردم‌نگار هدفمند است. مي‌تواند هدفش عملي، نظري يا عملي-نظري باشد. مردمنگاري نوعي حل مساله است.
چگونگي نوشتن تحقيق :
1- شروع تحقيق با انتخاب مسئله ،موضوع يا عنوان وتعريف آن .
2- بررسي منابع تحقيق، تنظيم فهرست وشناسايي كتابها
3- بررسي‌ادبيات موضوع (كارهاي ديگران ،گفتمانها ،تحقيقات انجام شده )
4- بحث روش شناسي: ديدگاه نظري و رهيافت، مفاهيم نظري و پرسشهايي كه مطرح كرده ايم و رسيدن به يك چهارچوب نظري و روش شناختي كه به چند مفهوم كليدي و چند پرسش مي رسيم.
5- انجام كار ميداني( عضو گروه شدن و با آنها زندگي كردن)
6-مرحله آخر :كار نگارش تحقيق
مطالبي كه در متن مي نويسيم :
1- مجموعه مشاهدات
2- مجموعه مصاحبه ها
3- مجموعه تحليل ها
4- اسناد ومدارك
مشاهدات ما بايد موارد زير را در بر گيرد :
الف – اشياء وابزارها: اشيا ء وابزارها يك حيات اجتماعي دارند و تمام اشياء داراي معنايي هستند و كار ما توصيفي است كه بايد از آن اشياء داشته باشيم .هر شي را بايد به منزله يك نشانه تلقي كرد كه در يك نظام معنايي قرار دارد وبايد با توجه به آن نظام آن نشانه را معنا كرد كه نشانه چيست ؟ چه معنايي دارد ؟ نه فقط اشياء درشت، بلكه اشياء ريز را هم بايد ديد. هنگام ديدن اشيا ء دائماً سئوال كنيم ودائماً مقايسه كنيم . ودر ازاء هر گزاره توصيفي يك سئوال مطرح كنيم ودائماً نشانه ها را داخل متن قرار دهيم. اين متن مي تواند فرهنگي،فلسفي ،تاريخي و….باشد.
ب- رفتارها :ما بايد به نوع روابط اجتماعي در محيط مورد مطالعه توجه داشته باشيم واين روابط ورفتارها را كشف كنيم و بعد بدنبال كشف الگوها برويم. يعني از يك رفتار ساده كشف الگو كنيم وبعد آنها را تحليل و تبيين عيني و ذهني كنيم و در رفتارهايي كه مي بينيم هم علت وهم دليل را كشف كنيم .
ج-شنيده ها : شنيده ها با مصاحبه فرق دارد . درمصاحبه ما پرسش داريم افراد را انتخاب مي‌كنيم ولي در شنيده ها ما با صداها هم سروكار داريم ، نمادها هم مي تواند دراين دسته قرار گيرند مثل، شعارها، مجسمه ها، تابلوهاي پارك
د- گفتگوها
ه- قواعد و قوانين + رسمها و آيينها
دليل ،حجت ،استدلال: يك امر ذهني است.
علت ؛ يك امر عادي، جسمي و فيزيكي ست.
دلائل دو قسمند :
1- دلايل ناظر كنش (پژوهشگر)
2-دلايل كنشگر : بايد خود كنشگر را به عنوان يك انسان‌شناس مطالعه كنيم .
بين تجربه با شناختن تجربه فرق وجود دارد . مانند ، دانشجو بودن كه يك تجربه است وشناختن فرهنگ دانشجوئي كه كار انسان‌شناس است .
شناخت 3معنا دارد :پي به واقعيت يك چيز ببريم / يك تجربه همانند بدست آوريم / قدرت وتوانائي توصيف كردن وتوضيح دادن يك تجربه را داشته باشيم.
درمردم‌شناسي منظور از شناخت قدرت وتوانائي توصيف كردن وتوضيح دادن يك تجربه است.
براي نوشتن مصاحبه چند استراتژي وجود دارد:
1- روايي و داستاني : گزارش يك واقعيت بصورت داستان
2-گفتگويي: در قالب پرسش وپاسخ است . كه درآن از روش خلاقه استفاده مي‌كنيم وخلاقيت بكار مي بريم )مقاله داراي 3 قسمت است :نظري – داستاني – جمع بندي )
3- تحليلي :طبقه بندي داده ها وبعد به تحليل آنها مي پردازد وبعد شاهد مثالها را مي آورد.
4- توصيف غني مبتني بر نظام طبقه بندي: دراين روش تحليل ونظام تئوريك مشخصي بكار نمي‌بريم، ولي طوري توصيف مي‌كنيم كه مبتني بريك طبقه بندي وديدگاه تئوريك وچهار چوب نظري ست و در تمام طبقه بنديها يك ديدگاه تئوريك در پشت آن وجود دارد .
يك مثال :
” نمي دانم چرا نوشتن آنقدر برايم سخت و دشوار است شايد هم تمرين نداشتم ، نه تمرين خواندن و نه تمرين نوشتن ولي اين را خوب مي دانم كه از روز اولي كه نوشتن را آموختم همراه با خط زدن بود . من با تمام اشتياق مي نوشتم و معلم در كمال خونسردي آنها را خط مي زد و اين عمل آنقدر تكرار شد كه ديگر ننوشتم و اكنون كه بايد بنويسم نمي توانم …. ”
اين يك شروع خلاقه است و اين شروع در واقع يك نوع ” خود را بيان كردن ” (self express) است . واقعا نوشتن به همين راحتي و به همين زيبايي است . نوشتن چيزي جز بيان آنچه كه در ذهن و ضمير ما مي گذرد نيست و در فرآيند بيان اين احساس و انديشه است كه نوشتن ما توسعه پيدا مي‌كند. اين را هميشه به خاطر بسپاريد كه : “با نوشتن است كه نوشتن آغاز مي‌شود.” و در جريان نوشتن است كه كشف مي‌كنيم ، تجربه ها را سامان مي دهيم ، و با نوشتن است كه ايده ها و الهام هاي ما تجسم و تبلور پيدا مي‌كند . جرأت به خرج دهيد ، جرأت نوشتن داشته باشيد . شعاري در عصر روشنگري وجود داشت كه “جرأت دانستن داشته باش” و كانت آنرا تغيير داد و گفت: “جرأت نقد كردن داشته باش” و من مايلم آن را تغيير داده و بگويم “جرأت نوشتن داشته باش”.
*http://www.farhangshenasi.com/persian/node/92
