راههاي پيشنهادي براي پرورش خلاقيت

مقدمه
طي دهة گذشته «خلاقيت در تعليم و تربيت »بازار بسيار گرمي داشته است. گيلفورد در نطقي كه پس از انتخابش به عنوان رئيس انجمن روان شناسي آمريكا در سال 1950 ايراد كرد، تقاضا كرد كه

در تحقيقات روانشناختي به «خلاقيت» توجه بيشتري مبذول شود. خوشبختانه بسياري از روانشناسان به اين درخواست پاسخ مثبت دادند و پژوهش خلاقيت در سالهاي دهه 1960 و اوايل دهه 1970 واقعاً شكوفاگرديد. افزون بر آن، پس از سكون مختصري به مدت يك دهه يا كمي بيشتر، روانشناسان علاقه اي مجدد به اين پديده ابراز كرده اند.
تعليم و تربيت براي عملي كردن خلاقيت بايستي فرد را براي كاري آماده كند كه هنوز وجود ندارد و ماهيتش را حتّي تصور هم نمي توان كرد. اين امر تنها به اين طريق انجام مي پذيرد كه به كودكان آموزش داده شود چگونه ياد بگيرند و به آنها نوعي انضباط فكري داده شود تا آنها را قادر سازد كه اندوختة عقلي بشر را صرف مسائل تازه كنند .
قابل ذكر است، پيشنهاداتي كه براي پرورش خلاقيت ارائه شده است، حاصل چند سال تلاش، مطالعه و تجربه اينجانب مي باشد، با اين اميد كه براي جامعه اي بهتر و سرافرازتر، خلاقيت را در نونهالان به فعليت برسانيم.
تعريف خلاقيت
براي مردم معاني زيادي دارد و تعاريف گوناگوني از آن شده است. بعضي بر اين عقيده اند كه خلاقيت قدرت ايجاد چيزي نو و يا ابداع عقيده اي كه قبلا وجود نداشته است.
«ماركسبري» مي گويد : نتيجه توليد خلاقيت تعيين كننده خلاقيت نيست و آن فقط موقعي نيست كه فرد خلاق چيز جديد ارائه كند كه قبلاً وجود نداشته است،، بلكه اختراع مجدد نيز نوعي خلاقيت محسوب مي شود. يعني اگر شخصي اختراعي كند، حتّي اگر اين اختراع قبلاً شده باشد، باز خلاقيت نام دارد.
رايج ترين برداشت و تعـريفي كه محـققين از خــلاقيت داشـته اند عـبارت است از : « ايجاد طرحي جديد، با ارزش و متناسب ».
«مزلو» خلاقيت را چنين تعريف مي كند : خلاقيت در ابتدا از روان ناهشيار سرچشمه مي گيرد … ايده هاي تازه (و يا نوآوري واقعي) است كه با آنچه درحال حاضر وجود دارد . كاملاً متفاوت است.
«براون» نيز خلاقيت را به اين صورت تعريف مي كند: «خلاقيت» عبارت است از طي كردن راهي تازه يا پيمودن يك راه قبلاً طي شده به طرزي نوين. «خلاقيت، يعني كشف ناشناخته ها كه
3 زمينه را در بر مي گيرد، «هنر» ، «علم» ، «فنون و مهارتها» و تنها دانشمندان و هنرمندان نيستند كه به خلق كردن چيزهاي تازه مي پردازند بلكه افراد عادي نيز با تغيير دادن و اصلاح كردن مهارتهايي كه دارند مي توانند به خلق كردن بپردازند.
اهميت و ضرورت پرورش خلاقيت
درنظر بگيريد كه انسان براي ادامة بقا و زندگي نيازهايي دارد و اين نيازها به دليل تغيير دائمي درخواست ها، تمايلات و روش هاي زندگي تغيير مي كند، ازطرفي ، شرايط محيطي كه انسان در آن زندگي مي كند به طور روزمره در تغيير است . اگر انسان بخواهد براي نيازهاي متغير خود در شرايط جديد، از همان راه حل هاي قديمي استفاده كند در نهايت روزي فرا مي رسد كه راه حل هاي كهنه پاسخگوي شرايط جديد نخواهند بود ودر اين صورت ، بقاي انسان به مخاطره
مي افتد، افراد و جوامعي كه نمي توانند براي مسائل جديد خود راه حلي بيابند محكوم به فنا هستند و از بين خواهد رفت .
پيداكردن راه حل هاي نو در همهء عرصه ها نياز به انسان هاي خوش فكري دارد كه آمادگي برخورد با اين مسائل داشته باشند و قبلاً آن را فرا گرفته باشند .
بدين لحاظ اگر داشتن خلاقيت براي ادامهء زندگي ضروري است و از طرفي راه و روش آن آموختني نيز هست، بهتر است زمينه هاي آن فراهم گردد و مهارت هاي لازم ان در زمان مناسب به افراد آموزش داده شود و زمان مناسب دوران كودكي مي باشد كه ذهن افراد در حال شكل گرفتن است و سنگ بناي اوليه تفكر در آن گذاشته مي شود .

راههاي پيشنهادي براي پرورش خلاقيت و رفتار خلاق در كودكان
1- فرصت هايي به امور پيش بيني نشده در برنامه ريزي خلاق اختصاص داده شود.
2- در گزينش و سازمان دهي برنامه ريزي آموزشي به تجارب اصيل، سيال و انعطاف پذير كه در اصل در برگيرنده سه اصل خلاقيت است، بيشتر توجه كنيم (با توجه به تجربيات آموختني و سازمان دهي اين تجربيات)
3- جذب دانش، توأم با تفكر نقادانه و تحليل
4- سؤالات «غريب» ، «غير معمول» و «عجيب» دانش آموزان را نبايد ناديده گرفت.
5- سعي كنيد در همه فكرها نكات مثبت را بيابيد. به فكرها، سؤالات، برچسب «احمقانه»، «بد» و «نا مربوط» نزنيد كه باعث مي شود دانش آموزان سؤالات بهتري مطرح نسازند.
6- بهترين روش اين است كه سؤالات «احمقانه و نامربوط» با مطالبي از سوي خود شما دنبال شود و از ياد گيرنده بخواهيد در مورد مسئله بيشتر فكر كند.
7- به طور منظم به خلاقيت دانش آموزان خويش پاداش دهيد. بسياري از دانش آموزان نشان داده اند كه با دريافت پاداش براي فعاليتهاي خلاقانه، رفتار خلاقه اشان افزايش
يافته است.
8- از دانش آموزان خويش انتظار خلاقيت را داشته باشيد و آن را طلب كنيد.
9- از نظر نمره و امتياز به «خلاقيت» بايد امتياز اضافي داد.
10- براي رفتارهاي خلاق الگو نشان دهيد.
11- آموزش مهارتهاي جديد تا كودكان بتوانند به گونه اي خلاق، دنيا را سياحت كند.
12- شكوفا كردن تصور و تخيل كودك
13- استفاده از روشهاي حل مسئله حتّي در سنين پايين
14- كودكان پيش دبستاني خود آشكارا خلاق هستند، اين گرايش طبيعي به جانب خلاقيت را سايرين تغيير ندهند.
15- آموزش انضباط فكري
16- پرورش تفكر واگرا
17- پرورش تفكر همگرا نيز ناديده گرفته نشود زيرا خلاقيت از طريق توليد واگرا و توليد همگرا ايجاد مي گردد.
18- يادگيري بسيار مهم، ولي تفريحي و جالب باشد.
19- كودكان به عنوان افراد منحصر به فرد، قابل احترام و محبت قرار گيرند.
20- كودكان در محيط هاي آموزشي خود يادگيرنده فعال باشند.
21- فضاي كلاس عاري از تنش و فشار باشد و كودكان در آن احساس آسايش و آرامش كنند.
22- كودكان در آموزشگاه احساس عزت نفس و ارزش معنوي داشته باشند.
23- مربيان منبع اطلاعات و هدايت هستند. كودكان بايد براي مربيان احترام قائل شوند اما در حضور آنها احساس راحتي نمايند.
24- كودكان براي بحث بي پرده دربارهء مسائل با مربي يا همكلاسهاي خود احساس آزادي نمايند.
25- همكاري هميشه بر رقابت ترجيح داشته باشد..
26- تجارب يادگيري حتي الامكان به تجارب دنياي واقعي كودكان نزديك باشد.
27- از جمله عوامل بسيار مهم در يك محيط آموزشي، نقش الگوي مربيان است. مربياني كه در احساس كودكان شريك مي شوند، خود را كامل نمي دانند و احترام عميق براي آنها قائل هستند و رفتار آنها الگويي است از آن چه مي گويند، و شوق همكاري در يادگيري و خلاقيت را در كودكان افزايش مي دهند.
28- فضاي فيزيكي محيط هاي آموزشي بايد ايده برانگيز و متنوع باشد. وجود وسايل آموزشي لازم و دسترس كودكان به آنها نقش مهمي در پرورش خلاقيت كودكان دارد.
29- به كودك فرصت دهيد تا بدون ترس از عواقب ارزشيابي به يادگيري، تفكر و
اكتشاف بپردازد.
30- از همسان سازي كودكان بپرهيزيد (همسان سازي كودكان يعني محدود كردن تجربيات و سوق دادن كودك به نحوهء تفكر همگرا)
31- يادگيري مشاركتي و گروهي
32- كم كردن حجم كتاب
33- به كارگيري تفكر، طراحي ذهني، رديابي ذهني، هدف يابي در فرآيند يادگيري كه منجر به پويايي ذهن شود.
34- يادگيري پويا (انعطاف پذير، كاربردي و خلاق) باشد.
35- در برنامه ريزي آموزشي خلاق به كودكان فرصت انتخاب و پذيرش يك مفهوم
داده شود.
36- فرصت اظهار نظر يا رد آن مفهوم
37- فرصت تحليل و بررسي كليه رويكردها
38- پرورش كاركرد بخش راست و چپ مغز (بخش راست مغز مسئول فعاليتهاي مربوط به تفكر واگرا، بخش چپ مغز مسئول فعاليتهاي مربوط به تفكر همگرا)
39- اندازه گيري خلاقيت دانش آموزان از طريق آزمون تورنس كه خلاقيت و نيز
پيشرفت تحصيلي مورد بررسي قرار مي گيرد.
40- برنامهء «غني سازي انفرادي» يك كوشش آموزشي بسيار شايسته براي پرورش خلاقيت است، كه به طور مستقل و انفرادي در اختيار كودكان مي گذارد.
41- كارآموزي براي «فرآيند پژوهي اختراع» (كودكان با خط سير و روند فعاليتهايي كه منجر به يك اختراع و پديدآيي يك اثر بي همتا شده است، آشنا مي شوند)
42- تأمين منابع (انساني و مالي) مناسب و شايسته براي اجراي برنامه هاي ويژه خلاقيت (غني سازي انفرادي، فرآيند پژوهي اختراع)
43- تهيه فهرستي از اختراعات كه فرآيند اجرايي آنها در سطح درك و توانايي
كودكان است،
44- انتخاب و گزينش يك اختراع از ميان فهرست مزبور براساس آمادگي فردي كودك
45- توضيح و تشريح جريان فرآيند شكل گيري آن اختراع به وسيله مربي
46- نظامدهي و ايجاد وحدت يافتگي مراحل متوالي فرآيند براي كودك
47- فراهم آوري وسايل و تجهيزاتي كه بازآفريني اختراع را توسط كودك تحقق بخشد.
48- اجراي فرآيند به وسيلهء كودك يا طي مراحل به طور گام به گام با نظارت دقيق مربي
49- قضاوت و ارزشيابي و نقد كودك درباره فرآيند ياد شده و بررسي و تحليل آن
50- بررسي نتايج و تبعات فراگير اين اختراع و فرآيند آن در جنبه هاي گوناگون
51- استنباط جنبه هاي ارزشمند و مفيد آن اختراع از لحاظ كاربردهاي اجتماعي
52- درخواست از كودك براي اجراي فرآيند با شيوهء متفاوت
53- بررسي ديدگاه عمومي مردم و موضعگيري آحاد مردم درباره خلاقيت و پرورش آن
54- ارتقاء سطح آگاهي عموم مردم بر پايهء وضعيت عقيدتي موجود آنها دربارهء اهميت و ضرروت خلاقيت و نقش حياتي در پايداري و پيشرفت جامعه
55- آشنايي و تماس مستقيم مردم با كودكان خلاق و نيازهاي آنها
56- آموزش اطلاعات و تجربيات مربوط به رفتار خلاق به منزلهء مواد اوليه
57- آموزش توجه به جزئيات موضوع، تصاوير و …
58- ايجاد انگيزه و مركز رغبت
59- كاهش اضطراب كودكان
60- شوخ طبعي
61- توجه به خلاقيت كودكان و قدرداني از ايده ها و تجربه هاي نوين
62- اعتدال در روابط عاطفي
63- عدم قضاوت زود هنگام بر روي يك موضوع ناآشنا
64- تقويت خود پنداره مثبت
65- عدم تكيه بر يادگيري حافظه اي و يادگيري كليشه اي
66- استفاده از روش بارش مغزي (ذهن انگيزي)
67- تجارب دانش‎آموزان رابه موردخاص محدود نكنيم(كار بديع و كار خلاق را تقويت كنيم)
68- تهيه فهرست مطالبي از سؤالات (چرا، كجا، چه موقع، چه كسي، چه چيزي، چطور)
ـ فهرستي از سؤالات بدين قرار تهيه گردد :
69- تركيب كردن
70- اقتباس
71- تعديل و تغيير
72- بزرگ كردن
73- استفاده هاي ديگر از اشياء و پديده ها
74- حذف كردن
75- تغيير دادن ترتيب ها
76- وارونه سازي
77- جايگزين كردن
* * * * * * * * * * * *
78- ارتباط اجباري چيزهايي كه معمولاً هيچگونه رابطه اي با يكديگر ندارند.
79- آموزش همراهي بي ربط (قبلاً در روش هاي پرورش خلاقيت توضيح داده شده است)
80- آموزش معكوس سازي مسئله (قبلاً در روش هاي پرورش خلاقيت توضيح داده
شده است)
81- آموزش تداعي تصوير (قبلاً در روش هاي پرورش خلاقيت توضيح داده شده است)
82- تقويت كنجكاوي (پرسيدن، تقاضا و جستجوي اطلاعات جديد)
83- تقويت اعتماد به نفس
84- به تفاوتها احترام بگذاريد، يعني از رقابتها جلوگيري كنيد (هر رقابتي صحيح نيست، بعضي از رقابتها اعتماد به نفس را از بين مي برد)
85- رفتار آفرينندهء كودكان را سرمشق قراربدهيم.
86- بيش از اندازه از كودكان سؤال نكنيم (استقلال)
87- هنگامي كه خودشان حضور دارند، در مورد آنها با ديگران صحبت نكنيم.
88- بگذاريم آنها خود پاسخگو باشند.
89- خيلي به آنها نه نگوييم.
90- كارها و رفتارهاي خوب كودكان را توصيف كنيم.
91- به كودكان اجازه دهيم كه شخصاً براي مشكلات راه حلي پيدا كنند.
92- كودكان را طوري تربيت نكنيم كه تقليد كنند يا مثل هم فكر كنند.
93- به خاطر راستگويي آنها را تنبيه نكنيم.
94- به آنها ياد بدهيم كه هميشه مطابق چهارچوب معيني حركت نكنند چه موقع نقاشي يا داستان تعريف كردن …
95- آنها را مورد انتقاد قرار ندهيم و ارزش كار آنها را كم نكنيم.
96- به بهانه كثيف شدن از كشف كردن چيزها جلوگيري نكنيم.
97- ياد بدهيم كه هميشه ممكن است بزرگتر ها درست فكر نكنند.
98- براي راه حل هاي آنها ارزش و اعتبار قائل شويم.
99- ايجاد فرصت هايي جهت بازي هاي تخيلي و بازي هايي كه باعث شكوفايي نيروي فكري، كسب مهارتهاي بنيادين و خلاقيت كودكان مي گردد .
100- آماده سازي كودك براي خلاقيت (1- تركيب بندي نو از اشياء و مواد در دسترس
2- استفاده هاي نامعمول از اشياي معمولي)
101- پرورش حواس كودك شامل اين موارد است :
تمرينات ديداري
شنيداري
لمسي
بويايي
چشايي
تمرينات حسي – تجسمي (جزء‌ تمرينات مربوط به تصويرسازي ذهني است)
تمرينات حسي آميزي (بايد از طريق تناظريابي و تخيل به ياد بياوريم. مانند: صداي سيب)
تمرينات ترجمه حسي (دو نظام حسي به هم تبديل مي شود كه ممكن است قبلاً تجربه شده باشد. مانند: به ياد آوردن گرماي آتش از تصوير)
102- ايجاد هيجان مناسب (تن آرامي، حركت – آگاهي ، تصويرسازي ذهني، تصوير سازي هدايت شده، قصه هاي ناتمام)
103- به كارگيري مهارت هاي تفكر (جلسات بارش فكري براي كودكان، تفكر تصويري، تصوير سازي ذهني، ارتباط اجباري، داستان هاي ناتمام، استفاده از لطيفه، طنز، شوخي، شكلك، فهرست صفات، حركات بدني و ژست ها، بازهاي خلاق)
104- تسهيل فرآيند خلاقيت (انعطاف پذيري بيشتر، استفاده از گفتار براي الگوسازي، فراهم نمودن شرايط تجربه بدون ترس از شكست، ارائه انتخاب ها، انگيختن خلاقيت، مجالسي براي خطا كردن، زماني براي بازي و تخيل)
منابع و مآخذ
1- جيمز گالاگر (1381)، آموزش كودكان تيزهوش، ترجمه مجيد مهديزاده – احمد رضواني، مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس، چاپ پنجم.
2- دين كيت سيمونتن، خلاقيت، ترجمهء حسين شكركن، مجلهء استعدادهاي درخشان، سال نهم، شماره 4 ، اسفندماه 1379، انتشارات سازمان ملي پرورش استعدادهاي درخشان (سمپاد)، ص374.
3- حسيني – افضل السادات، خلاقيت و شيوه هاي پرورش آن، مجلهء استعدادهاي درخشان، سال نهم، شماره2، تير – شهريور 1379، انتشارات سازمان ملي پرورش استعدادهاي درخشان (سمپاد)، ص119.
4- زماني – احمدرضا (1380)، پرورش خلاقيت در كودكان، تهران، شركت چاپ و نشر كتابهاي درسي ايران، شاخهء آموزش فني و حرفه اي.
5- ويژه نامهء همايش نقد و بررسي كتاب هاي درسي دورهء ابتدائي، ماهنامه رشد آموزش ابتدايي، مرداد 1378.
6- راهنماي چگونگي تدوين پيك هاي بهاري (تعطيلات نوروزي) – سازمان آموزش و پرورش سال 81-80
7- نكويي – بيوك، رابطهء خلاقيت، باورهاي انگيزشي، راهبردهاي يادگيري خود نظم بخش و پيشرفت تحصيلي (قسمت اول)، مجلهء استعدادهاي درخشان، سال هشتم، شماره 1،
فروردين – خرداد 1378، انتشارات سازمان ملي پرورش استعدادهاي درخشان (سمپاد).
8- نكويي – بيوك، رابطهء خلاقيت، باورهاي انگيزشي، راهبردهاي يادگيري خود نظم بخش و پيشرفت تحصيلي (قسمت دوم)، مجلهء استعدادهاي درخشان، سال هشتم، شماره2،
تير – شهريور 1378، انتشارات سازمان ملي پرورش استعدادهاي درخشان (سمپاد).
9- رمي شوون، سرآمدها، ترجمهء محمود ميناكاري، تهران، مركز نشر دانشگاهي، چاپ نوبهار، چاپ دوم.
10- باري گرانت و مايكل پيكوفسكي، ترجمهء عباس فتاح زاده، نظريه ها و مطلوبها به سوي آموزش كودك محور تيزهوشان، مجلهء استعدادهاي درخشان، سال هشتم، شماره3،
مهر – آذر 1378، انتشارات سازمان ملي پرورش استعدادهاي درخشان (سمپاد).
11- دوريس جي. شل كراس، آموزش رفتار خلاق و استعدادهاي درخشان در دانش آموزان، ترجمهء مجتبي جواديان، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوي، چاپ سوم.
12- عبادي زارع – سعيد، رابطه باورهاي معرفت شناختي با خلاقيت، مجلهء استعدادهاي درخشان، سال هشتم، شماره4 ، دي – اسفند 1378، انتشارات سازمان ملي پرورش استعدادهاي درخشان (سمپاد).
13- كاظمي حقيقي – ناصرالدين، غني سازي و خلاقيت، مجلهء استعدادهاي درخشان سال نهم، شماره3 ، مهر-آذر 1379، انتشارات سازمان ملي پرورش استعدادهاي درخشان (سمپاد)، ص 236.
14- مهجور – سيامك رضا، روان شناسي بازي، شيراز، نشر راهگشا، چاپ پرواز، چاپ دوم.
15- جين مارزولو – جين لويد، آموزش از راه بازي، ليلي انگجي، مدرسه، 1379 .