مولف: آیه الله حاج شیخ محمدفاضل لنکرانی
تنظیم وتدوین:حسین کریمی زنجانی
تلخيص: مرتضی فرشته پور
نهج البلاغه مجموعه ای است که یک هزار سال پیش توسط یکی از شیفتگان حضرت علی(ع) ومکتب الهی وانسان ساز اوبه نام سید رضی رحمت الله علیه از روی گفته ها ونوشته های آن حضرت جمع آوری وتدوین گردیده است.پیش از سید رضی تمام این گفته ها ونوشته ها در کتاب ها ورساله های گوناگون به طور پراکنده وجود داشت ولی در حدود سال 400 هجری بود که سید رضی این گوهر های پراکنده را به رشته ی تحریر در آورد ودر کتابی مدون به نام نهج البلاغه (راه بلاغت)کنار هم قرار داد.
2-عهدنامه ی مالک اشتر نخعی
یکی از فصول درخشان نهج البلاغه که همچون سایر مباحث آن رنگ جاودانگی خورده وبه ابدیت پیوسته است عهد نامه ی مالک اشتر یا فرمان تاریخی علی (ع) به یار وفادار وصحابی بزرگوارش مالک اشتر نخعی است.
امام علی (ع) در این نامه گر چه مالک اشتر را مخاطب قرار داده وقوانین حکومت عدل اسلامی و خط مشی و چار چوب آن را خطاب به او بیان فرموده است اما واقعیت ان است که تمام انسان ها در تمام مکان ها و تمام زمان ها مخاطب این پیمان نامه هستند.
3-شخصیت مالک از دیدگاه علی (ع)
وقتی خبر شهادت آن صحابی بزرگ رابرای آن حضرت آوردندحضرت با تاثر واندوه فراوان فرمودند:
درحقیقت مالک برای من همانطور بود که من برای رسول خدا (صلی الله علیه واله )بودم.
وصفی هم از زبان دشمن
وقتی خبر شهادت مالک به معاویه رسید بی درنگ بالای منبر رفت تا این خبررا به عنوان خبری خوش برای مردمانی همچون خود اعلام کند!در آن خطبه چنین گفت:(ای مردم بدانید علی بن ابی طالب (ع) دارای دو دست بود وامروز هر دو دستش قطع شده و بی دست مانده است یک دستش عمار یاسر بود که در جنگ صفین کشته شد ودست دیگرش مالک اشتر بود که خبر مرگ او هم امروز به من رسید.پس شادمان باشید که علی (ع) بی دست مانده است).
4-ارزش واهمیت سرزمین مصر
اوضاع سیاسی سرزمین مصروارزش و اهمیت آن هم از متن فرمان مبا رک امام مشهود است وهم از مخاطب آن ,انقدر که اگر اهمیت نداشت یار با عظمت خود را به فرمانروایی ان سرزمین نمی گماشت ویا چنین عهدنامه ای را برای فرمانروایی ان سزمین نمی نگاشت .برهمین اساس وقتی حضرت بر مسند خلافت پیامبر که حق دیرینه اش بود نشست به عنوان اولین قدم قیس بن سعد بن عباده را که از افراد مورد اعتمادش بود به عنوان والی مصر انتخاب کرد.اما به خاطر جوی که در ان زمان معاویه وهم دستانش در اطراف علی( ع )ایجاد کرده بودند بعد از مدتی ان حضرت علی رغم اطمینانی که به درستی ووفاداری قیس داشت او را از ولایت مصر عزل کرد ومحمد بن ابی بکر رابه ولایت ان سرزمین گمارد .اما ولایت محمد بن ابی بکر نیززیاد طول نکشید وحضرت برای فائق امدن بر مشکلات موجود یار وفادارش مالک اشتر را به ولایت مصر برگزید.
5-نحوه ی استفاده از نهج البلاغه
به دو گونه صورت می گیرد:نخست خالی الذهن وبدون پیش داوری قبلی .
دوم با پیش داوری والگو گیری قبلی وبا اعتقادی از پیش ساخته شده.
مسئولیت های استاندار:
1-جمع آوری خراج
در اصطلاح فقهی زمین هایی را که لشکر اسلام به طور قهر وغلبه وبدون صلح وسازش به تصرف درآورده اند را اراضی مفتوحه العنوه می گویند.
وزمانی که دولت اسلامی این زمین ها را با رعایت مصالح اسلامی بین مسلمانان تقسیم کند ودر مقابل سالانه اجاره دریافت کند در اصطلاح فقهی خراج(مالیات)میگوییم.
2-دفاع در مقابل دشمنان
هر مسلمانی وبه خصوص مالک در زمان غیبت امام تنها به دفاع از یورش های نظامی اجانب ودشمنان منطقه ای باید بپردازد نه به جهاد ابتدایی ولشکرکشی های تهاجمی و…که اینها تنها با حضور امام معصوم وبا اذن و نظارت ایشان صورت می گیرد.
3-اصلاح مردم
مسئولان باید توجه داشته باشند که با آسفالت خیابان ها وکوچه ها وتامین یخچال ولباس شویی وامثال اینها مسئولیت شان پایان نمی پذیرد.یک مسئول بایستی نسبت به جنبه های معنوی مردم توجه داشته ودر پیشبرد مسائل معنوی نقش اساسی داشته باشد .
4-عمران وآبادانی شهرها
این سخن علی رغم همه تهمت ها وافتراهایی که در طول تاریخ به اسلام زده شده ومی شود حاکی ازاین است که اسلام بر خلاف رهبانیت مسیحی به مسائل مادی ورفاهی جامعه ی اسلامی توجه شایان داشته ودارد وبرخورداری از لذایذ مادی را در حدی که انسان را از یاد خدا غافل نکند وباعث ظلم وستم واستثمار دیگران نباشد مشروع جایز وبلکه لازم میداند.
ضرورت خود سازی برای اصلاح وارشاد جامعه
امره بتقوی الله:
حضرت مالک را به به تقوای الهی فرمان می دهد.
اگر استاندار خود تقوا نداشته باشد وگرفتار هواهای نفسانی وغرایزحیوانی قرار گرفته باشد نمی تواند مردم زیر سلطه اش را هدایت وارشاد نماید زیرا انسان هدایت گر اولین برخورد واولین ارتباطش در رابطه با تبلیغ ارتباط با خویشتن خویش است.
امدادهای غیبی در سایه یاری خدا
واین که خدای سبحان را با دست وزبان یاری کنید زیرا اوکه نامش باشکوه باد محققا متکفل یاری وگرامی داشت کسی است که او را یاری دهد وعزیز دارد.
راه های یاری کردن خدا
1.یاری با قلب
کسی که می خواهد خداوند متعال را باقلب یاری کند باید قبل از هر کاری به خود سازی وتزکیه نفس بپردازد زیرایاری خدا به وسیله قلب اساسا چیزی جز صفا وصیقل جان ودرون وتعالی بخشیدن به خویشتن خویش وتسلیم دربرابر خالق جهان نمی تواند باشد.
2.یاری با دست
دست کنایه از قدرت است با این دیدگاه در قرآن می خوانیم :یدالله فوق ایدیهم یعنی قدرت خدا بالاترین قدرت هاست وهیچ قدرتی یارای برابری با قدرت لایزال الهی را ندارد منظور این است که مالک وهرکسی که مخاطب این نامه است بایستی با تمام توان ونیرو درجهت نصرت ویاری خدا قدم بردارد وهرآنچه درتوان دارد درمسیر پیشبرد اهداف اسلام رهنمون سازد.
3.یاری با زبان
مهم ترین وسیله تبلیغ زبان است.این وسیله موثر وپرقدرت بسته به اینکه چگونه ودرچه جهتی به کار گرفته شود نقش وتاثیر خود را آشکار می کند.اگردرجهت تخریب افکار وگمراهی مردم به کار رود به عنوان یک وسیله تبلیغی منحرف وانحطاط آمیز به کاررفته واگر در مسیر تبلیغ احکام وفرامین الهی به کار گرفته شود چنین شخصی درجهت نصرت الهی گام برداشته.
انصاف با خدا
انصاف کردن با خدا به جا اوردن شکر نهمت های اوست وبرای این کار نیز راه اصلی همانا اجرای دستورات ومقررات خداوندی است.
پس نتیجه می گیریم هرگونه کفران نعمت در مقابل الطاف الهی وهر نوع نافرمانی ازدستورات خدا نوعی بی انصافی نسبت به ساحت قدس الهی است .
انصاف با مردم
یعنی اینکه حق هر کسی همانگونه که هست ادا شود وحقوق هر انسانی به طور کامل وبه گونه ای مساوی رعایت گردد.
انصاف با مردم دو گونه است:1-دررابطه با خود.2-دررابطه با خویشان ونزدیکان.
اما حاکم نباید اجازه دهد که نزدیکان وی به اتکای اینکه از طرف حاکم حمایت میشوند نسبت به مردم بی انصافی کنند.
ویژگی های عموم جامعه ومستضعفین آن:
1-بار سبک تر- کمک بیشتر
نخستین ویژگی عموم جامعه ومستضعفان آن این است که همیشه به مقدار متوسط ومعتدلی از خوراک وپوشاک وسایر احتیاجات زندگی اکتفا می کنند وبا قناعت زندگی خود را اداره می کنند.درحالی که مترفین جامعه با ریخت وپاشهایی که دارند هر روزه بار سنگینی از گرانی وکمبود و…بر حاکم تحمیل خواهند کردوهنگام معرکه وجنگ قبل از مستضعفان کنار خواهند کشید.مستضعفان هنگام جنگ صبورتر مقاوم تروقانع تر شده وتا جایی که بتوانند از کمک ومساعدت دریغ نخواهند کرد.
2-پذیرش عدل وانصاف
عدل یکی از ارزشهای متعالی انسانی-اسلامی است که هر حاکم اسلامی به حکم قرآن که می فرماید:(امرت لاعدل بینکم) موظف به اجرای دقیق عدل ورعایت انصاف بین اقشار جامعه است.
مستضعفان ومحرومان به حکم فطرت اصیل واسلامی شان از اجرای عدالت خوشحال تر وپذیراترند.درمقابل مطرفین جامعه از اجرای عدالت ناراضی تر ودلگیرترند چون می دانند که با اجرای عدالت وپیاده شدن مساوات وبرابری در میان افراد جامعه جایی برای اسراف کاری وتحصیل مال از هر طریق ممکن باقی نخواهد ماند.
3-سپاس وتشکردرمقابل نعمت ها
انسان به حکم فطرت خود را موظف می داند در مقابل کسی که به او احسان کرده ویا نعمتی به او ارزانی داشته شاکر وسپاس گذار باشد.
محرومان به حکم فطرت اصیل وانسانیشان زبانی شاکر دارند وهیچ گاه خوبی وانعام حاکم را فراموش نمی کنند.درحالی که مطرفین وخواص جامعه درمقابل انتظارات پوچی که دارند انعام حاکم را نادیده می گیرند وسپاس وتشکر را لایق شئن خودشان نمی دانند.
4-پذیرش عذروعدم اصرار
تامین معاش تهیه وسایل ومایحتاج مردم تحت حکومت وظیفه ی حاکم ودولت اسلامی است.گاهی دولت این امکانات را آسان تر سریع تر وبهترتامین می کند وگاهی به خاطر شرایط وبحران ها نمی تواند آنچنان که شایسته است انجام دهد وبا در جریان گذاشتن مردم ازآنان عذر خواهی می کند.در این مواقع محرومان عذر پذیرترندونسبت به خواسته های خود اصراری ندارند درحالی که مترفین این عذر ها را نمی پذیرند وبه خواسته های خود اصرار بیشتری می ورزند.
5-صبرواستقامت در مقابل مصائب
هرملتی در حیات اجتماعی اش زمانی رادرگرفتاری وشداید به سر می برد.ازآنجا که محرومان جامعه همیشه در تنگدستی وگرفتاری به سر برده اند هنگام سختی ها صبورتر ومقاوم ترند درحالی که مترفین که همیشه با رفاه واسراف زندگی کرده اند صبروتحملی از خود نشان نخواهند داد.
جذب نیروهای حذب الله در هیئت دولت وعلل برتری آنها
اولئک اخف علیک موونه واحسن لک معونه واحنی علیک عطفا واقل لغیرک الفا فاتخذ اولئک خاصه لخلواتک وحفلاتک.
هزینه ی اینان بر تو سبک تر همکاری شان با تو بهتر محبتشان نسبت به تو بیشتر وانس والفتشان با بیگانگان کمتر است.بنابراین آنها را ازنزدیکان ورازداران خویش قرار ده.
ضرورت تشویق وتنبیه ومعیارهای آن دو
العدل وضع الشی فی محله
عدل یعنی اینکه هرچیزی در جای خود قراربگیرد.
براین اساس مدیریت صحیح ومنطبق با اسلام مدیریتی خواهد بودکه در آن اولاکارمند خادم وخائن هردو به یک چشم دیده نشوندبلکه خائن تنبیه وخادم تشویق گردد.ثانیا معیار تشویق افراد تنها کار آنها ونتایج حاصله ازآن باشد.
مکتبی بودن یا تخصص داشتن؟
حضرت با ذکر جمله(منافثه الحکما)مالک رابه استفاده از متخصصان وافراد با تجربه فرا می خواند وبا این بیان (مکتب توام با تخصص)را ملاک انتخاب وگزینش افراد در گماردن به کارهای حساس مملکتی معرفی می کند.
تفکیک قواوتقسیم کاربراساس شایستگی ها
تفکیک قوا از مهم ترین واساسی ترین کارهای حاکم اسلامی خواهد بود.بدیهی است اگرمجاری امورمشخص نباشد درمواردی اصطکاک وبرخورد پیش می آید درچنین وضعی اولا حاکم اسلامی باید جایگاه قوا را تعیین کندوثانیا کارها رابراساس شایستگیها ولیاقت افراد تقسیم نمایدودرنتیجه ازجایگزینی روابط بر ضوابط جلوگیری به عمل آورد.
ویژگی های فرماندهان سپاه اسلام
1:خیرخواهی ودلسوزی نسبت به اجرای احکام خداواوامر پیامبروولی امروامام ورهبر اسلام واطاعت از رهبری.
2:سعه ی صدر وآرامش روحی.
3:پاکدامنی.پارسایی وتقوای الهی
4:سابقه ی درخشان
5:استقامت وپایداری در برابر مشکلات
6:حلم وخویشتن داری
7:روحیه ی عفو
8:شجاعت وپیشتازی در میدان جنگ وزندگی
9:سخاوت وبخشندگی
10:بلندنظری وکوچک شمردن هرآنچه غیرازخداست
11:خردمندی وبردباری
12:رحم وعطوفت نسبت به محرومان جامعه وسخت گیری نسبت به زورمندان
وظایف رهبردرمقابل فرماندهان
1.مهربانی همه جانبه با فرماندهان
2.نیروبخشیدن به فرماندهان
3.توجه دائمی نسبت به فرماندهان
4.انجام دادن کارهای ظاهرا ناچیز
شخصیت قاضی در اسلام
1.بهترین وبرترین افراد باشد
2.پرحوصله ودارای شرح صدرباشد
3.با شهامت اخلاقی اشتباهات خودرابپذیرد
4.زود به خشم نیاید
5.روح نیرومندداشته باشد
6.عزت نفس وهمت عالی داشته باشد
7.اهل تحقیق باشد
8.درکشف واقعیات براساس دلایل قطعی کنجکاو ومصر باشد
9.با طرفین دعوا گشاده رو باشد
10.گرفتارحیله ومکر فریب کاران نشود
11.حکم خودرا با قاطعیت تمام وبدون طرفداری صادرکند
حاکمیت ضابطه به جای رابطه درانتخاب کارکنان دولت
درجامعه ی برین اسلامی اجرای عدالت وتساوی وعدم تبعیض وبه اصطلاح روزعدم پارتی بازی وباندبازی وپیروی از تمایلات شخصی ازمهم ترین مسائل جامعه وحکومت است.
یک زمامدار لایق کسی است که درتقسیم مسئولیتها وپست ها میان افراد جز اجرای عدالت ودادن حق به حق دار به چیزی فکر نکند.
معیارهای انتخاب کارکنان دولت
1.با تجربه و کارآزموده باشد
2.نجابت. پاکدامنی.شرم و حیا داشته باشد
3.از خانواده های اصیل و صالح باشد
4.دارای حسن سابقه بوده و در اسلام سابقه اش بیش از دیگران باشد
5.صاحب شخصیت و دائما درصدد پاکی روح خود باشد
6.دارای خصیصه ی مدیریت و دوراندیشی در مسائل گوناگون باشد
عوامل سقوط و انحطاط حکومت
1.روحیه تکاثر و مال اندوزی در دولتمردان
2.سوءظن وبدبینی برای بقا و استمرار دولت
3.پند ناپذیری از رخدادها و پیشامدها
معیارهای گزینش معاون
1.دانا و اندیشمند باشد
2.امین باشد
3.توانا باشد
4.کاردان باشد
5.کارش روی حساب باشد
6.از دقت و ابتکار برخوردار باشد
7.متواضع باشد
رمز پیروزی مسئولان درکارهای اجرایی
1.مسائل اولویت دار را با سرعت و دقت و شایستگی مستقیما انجام دهد و انجام مسائل غیر ضروری را از معاونان طلب نماید.
2.برای هر کاری زمان مناسبی منظور شود و کار به طور روزانه انجام پذیرد یعنی کار امروزبه فردا و کار فردا به پس فردا موکول نشود.
مساوات در برابر قانون
حضرت خطاب به مالک می فرمایند :
و همیشه حق و عدالت را گرچه بر نزدیک و دور باشد اجراکن و دراین راه بردبار و شکیبا باش و عملت را به حساب خدا بگذار.اگرچه از به کار بردن حق به خویشان و نزدیکانت زیان برسد و همیشه به عاقبت حق بیندیش زیرا که پایان حق ستایش انگیز است.
وظیفه رهبری درتعیین شرح وظایف
رهبرتکلیف دارد وظایف مسئولین رده بالای حکومتی ازجمله استانداران را مشخصا تعیین و ابلاغ نماید اگر به این وظیفه عمل نکند حجت کارنکردن را بر مسئولین تمام نکرده و اگر به این وظیفه خطیر عمل کند حجت را تمام کرده وبه تمام عذرها خط بطلان کشیده.
استقرارحکومت با سفاکی و خونریزی ممکن نیست :
اسلام علی رغم حکومت های شرق وغرب استقرارحکومت را با سفاکی وخون ریزی ممکن نمی داندومعتقداست خون ریزی پایه های حکومت را متزلزل می کند وباعث انتقال حکومت به دیگری میگردد.این بینش حاکی از اعتقاد راسخ اسلام به کرامت انسان است.اسلام برای هرفرد آنچنان کرامتی قائل است که کشتن یک فرد را درحکم کشتن همه انسانها واحیای یک فرد را درحکم احیای همه انسانها می داند.
نتیجه ی خونریزی وضرورت اجرای حد قصاص
1.ازدیدگاه حضرت بزرگترین اثر وضعی خونریزی ناحق زوال قدرت واز بین رفتن دولت وحکومت است.تاریخ ستمشاهی منحوس دودمان پهلوی بهترین گواه این بینش علوی است.
2.حیات وزندگی مسالمت آمیز انسان ها در سایه ی اجرای قصاص تحقق پیدا می کند از این رو حضرت به مالک گوشزد می کند که در صورت ارتکاب قتل عمد قصاص خواهد شد وهیچ گونه گذشتی حتی ازمالک در کار نخواهد بود.
شهادت پایان راه
یکی از نعمت های خاص الهی برای انسان مومن شهادت در راه خدا و در جهت استقرار و حاکمیت احکام خدا است.رسیدن به شهادت پایان راه و اوج اعتلای انسان محسوب می شود.ازاین رو حضرت ضمن آرزوی شهادت برای خود و مالک فرماندارش را با نتایج و آثار دعا آشنا می سازد.
دعای حضرت در حق مالک وخود
من از خداوند بزرگ می خواهم که با رحمت بی پایان و قدرت عظیمش من و تو را به آنچه رضا و خشنودی اش درآن است وا دارد.عذر به جا و آشکار ما را در برابر خود و خلقش بپذیرد وبا نیکنامی در میان بندگان خوشنامی و اثر نیک در شهرها و دیارها و تمامی نعمت و فزونی عزت و بی پایانی سعادت آفرین و شهادت آمیز عمرمان را به پایان رساند که ما از اوییم و به سوی او باز خواهیم گشت.
درود بر رسول خدا و بر آل او باد که همگی پاک و منزه اند.
