در این اقتصاد، دانش و مهارت دارائی های کلیدی هستند و به عبارت دیگر سرمایه های انسانی، زیربنای تأمین این دو وجه هستند. باعنایت به موارد فوق تربیت نیروهای کارآفرین و گسترش آموزش‌های مهارت محور در سرلوحه اهداف نظام‌های آموزشی قرار دارد. افزون بر آن، آموزش‌های مهارت محور، علاوه بر دستاوردهای اقتصادی، پیامدهای فراوان فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دارد و می‌تواند باعث تقویت بنیان خانواده، کاهش آسیب‌های اجتماعی، ایجاد نشاط و شادابی در نیروهای جوان، تقویت انسجام ملی و پایداری امنیت ملی شود. به تعبیر شهید مطهری «کار» یک روش تربیتی است که در شکل‌گیری شخصیت بهنجار و سالم افراد جامعه نقش‌آفرینی میکند.
واژگان کلیدی: آموزش و پرورش، مهارت محور، آموزش مهارت محور، آینده پژوهی
ضرورت آموزش های مهارت محور در نظام آموزش و پرورش:
نظام آموزش و پرورش یکی از مهم‌ترین ارکان جامعه است که باید متناسب با تحولات عصر پیچیده به اصلاحات اساسی در ساختار و محتوا بپردازد که یکی از این اصلاحات توجه ویژه به آموزش‌های مهارت محور است که از طریق تربیت نیروی ماهر مورد نیاز بازار کار ، نقش مهمی در تشکیل سرمایه انسانی ایفا می‌کنند. این آموزش‌ها در کشورهای در‌حال‌توسعه نه‌تنها عهده‌دار تربیت نیروی کار مورد نیاز بخش‌های مختلف این کشور‌ها هستند بلکه از طریق بستر‌سازی خوداشتغالی، به حل مشکل بیکاری نیز کمک می‌کنند. این آموزش‌ها باتوجه به بهره مندی از مبانی تجربی ودانش بنیان به طور همزمان راه میانبری در مسیر تربیت نیروی انسانی به شمار می‌آیند. متاسفانه درکشور ما کم‌توجهی و همسو‌نبودنِ نظام آموزش‌عالی با نیازهای جامعه یکی از دلایل بروز بحران و بیکاری فارغ‌التحصیلان است؛ درصورتی‌که نیاز اساسی یک فارغ‌التحصیل دانشگاهی برای رسیدن به شغل و پذیرش مسئولیت‌های تخصصی جامعه، مهارت است؛ یعنی فرد علاوه‌بر داشتن توانایی‌های ذهنی، فیزیکی و سطح تحصیلات و همچنین ویژگی‌های رفتاری چون شخصیت، نوع نگرش، انگیزش و ارزش‌های فردی باید مهارت‌های مورد نیاز را در طول دوران تحصیل کسب کند. ازاینجا مشخص میشود که بین دوره‌ها و مواد آموزشی دانشگاه با آنچه بازار کار از بُعد مهارت فنی و علمی می‌طلبد، تناسب منطقی برقرار نشده است. ازسوی‌دیگر، پیش از فارغ‌التحصیلی دانشجویان، معیارهای مناسبی برای ارزیابی از نظر حداقل توانمندی علمی و عملی آن‌ها وجود ندارد. همچنین سیستم آموزشی نتوانسته به‌خوبی روحیه علمی دانشجویان را برای پیدا‌کردن کار مفید خود و جامعه تقویت کند. بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها در حالی رخ می‌دهد که به‌زعم برخی دانشمندان، عصر دانش است و اگر دیروز کشورهای جهان به منابع مادی خویش وابسته بوده‌اند، امروزه بیشتر به منابع انسانی و سطوح دانش خویش وابسته‌اند. در حال حاضر میان نظام آموزشی و بازار کار کشور از نظر کیفی و کمّی ارتباط منطقی وجود ندارد و به همین دلیل ایجاد هماهنگی بین نظام آموزش‌عالی به تناسب فارغ‌التحصیلان با نظام بازار کار برای جلوگیری از اتلاف منابع ضرورت دارد لذا توسعۀ آموزش مهارت محور یکی از این تدابیر است. چنین آموزش‌هایی کمک میکند تا در راستای فناوری و علوم دانش بنیان، به همراه دانش‌های خاص مربوط به شغل و در بخش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مهارت‌های لازم کسب شود.به عبارت دیگر، آموزش‌های مهارت محور می‌تواند موجب بالارفتن کارایی و کارآفرینی نیروی انسانی برای کمک به رشد اقتصادی و اشتغال در جهت بهبود کیفیت زندگی مردم شود. تحقق این هدف در مرحله نخست نیازمندِ شناخت نیازهای در‌حال‌تغییر بازار کار (نیازسنجی) و کارایی و انعطاف‌پذیری نظام آموزشی است که این امر بارویکرد آینده پژوهی می تواند به شناسایی نیازها وسپس طراحی والویت بندی آموزش های مهارت محور بیانجامد.
«مهارت محوری» درآموزش وپرورش:
نظام آموزش و پرورش از بزرگترین و گسترده ترین سیستم هاي درون هر جامعه اي است که سرنوشت آن جامعه را در بلندمدت تعیین میکند. درك اهمیت و ضرورت آموزش نیروي انسانی هنگامی آشکار میشود که به این حقیقت توجه داشته باشیم که تحقق توسعه مستلزم پرورش نیروي انسانی کیفی و با صلاحیت میباشد و توسعه بدون داشتن انسانهاي توسعه یافته امري غیر ممکن است لذا ضرورت واهمیت این موضوع در سند تحول بنیادین آموزش وپرورش دردوبند از گزاره های ارزشی نظام تعلیم وتربیت به شرح ذیل تاکید شده است:
1: مسئولیت‌پذیری همه‌جانبه، مشارکت اجتماعی و داشتن روحیه جمعی و مهارت مورد نیاز جامعه
2: روحیه کارآفرینی، کسب شایستگی‌های عام حرفه‌ای و مهارتی و هنری زمینه‌ساز کار مولد.
آموزش:
آموزش فرایندی برنامه‌ریزی‌شده برای تغییر نگرش، دانش یا مهارت‌ها از طریق تجارب یادگیری است تا از این رهگذر عملکرد افراد در یک فعالیت یا مجموعه‌ای از فعالیت‌ها به شکل مؤثری تغییر یابد. روش‌های آموزش به چهار دستۀ کلی تقسیم می‌شوند: روش‌های آموزش مهارتی، روش‌های آموزش آکادمی ، روش‌های فرد‌محور و آموزش‌های تجربی.
روش‌ها و فنون آموزش وارتباط با انواع مهارت:
باتوجه به جدول ذیل همزمانی وترکیب آموزش های مهارتی واکادمی جهت کارایی واثر بخش بودن آموزش ها امری ضروری است:
مهارت‌محوری
تعاریف لغت‌نامه‌ای مهارت همگی نظریۀ خوب انجام‌دادنِ کارها را دربر‌می‌گیرند. این تعاریف شامل کارایی در هر دو جنبۀ روانی و فیزیکی شامل مهارت یدی و ذهنی است. مهارت حداقل هماهنگی بین ذهن و جسم برای رسیدن به توانمندی یا شایستگی است که معمولاً به مهارت‌های عملی ارجاع میشود؛ همچنین توانایی اکتسابی و تمرین‌شده برای انجام ماهرانۀ وظیفه یا شغل است که معمولاً ماهیتی یدی دارد. مهارت همان کاربرد دانش و توانایی اکتسابی انجام کاری خاص برای رسیدن به نتیجۀ از پیش تعیین‌شده در زمان مشخص است. برخی مهارت‌ها عمومی هستند مانند توانایی تصمیم‌گیری، حل مسئله، تفکر خلاق، رابطۀ مؤثر با دیگران، کنترل استرس و نظایر آن، اما برخی دیگر مربوط به شغلی خاص است. اصطلاح مهارت، اشاره به توانایی‌هایی دارد که الزاماً ذاتی نیستند، اما قابل‌پرورش هستند و به‌ویژه در شیوۀ انجام وظیفۀ فرد و نه در توانایی‌های بالقوۀ او انعکاس می‌یابند؛ بنابراین ضابطۀ اصلی مهارت، اقدام مؤثر در شرایط متغیر است و مهارت‌آموزی عبارت است از تلاش در جهت کسب تخصص حرفه‌ای ماشینی، تلاش فنی، ورزیدگی در امور مدیریتی و اکتساب روش‌ها و برخوردهای متناسب در مقابل مسائل دقیق اجتماعی.
آموزش‌های مهارت محور
عبارت است از مجموعه آموزش‌هایی که منجر به ایجاد خزانه مهارتی در ذهن و نظام رفتاری فردِ تحت آموزش میشود و وی را آمادۀ کنش‌گری و تأثیر عمیق در محیط زندگی و کاری میکند؛ یعنی در خزانۀ فرد مهارت تزریق شود. باید گفت مهارت نوعی توانایی در انسان است که در موقعیت واقعی، ضمن درگیری عملی با موضوع مهارت، به کشف عملی و آفرینش‌گری و تولید منجر میشود. این توانایی حاصل یادگیری تدریجی و شهودی است. مهارت در توانایی و فعالیت دست‌ها تجلی می‌یابد. اگر‌چه کمتر در قالب واژگان قرار می‌گیرد، اما نیازمند درجه‌ای از دانش است. آموزش مهارت دارای هدف‌هایی معین و قابل سنجش با معیارهای معلوم است که افراد می‌توانند صرف‌نظر از کاربرد، آن را بیاموزند. در واقع مهارت مقوله‌ای عینی است که برخی واجد آن هستند و به نوبۀ خود تبدیل به دانش میشود.
در مجموع می‌توان گفت مهارت، درک و دانش عمیق و تخصصی در رشتۀ معینی است که حاصل تجربه، تربیت و آموزش بوده و به‌تدریج طی مدتی طولانی در شخص ایجاد میشود. از یک منظر، مفهوم مهارت با توانایی یکسان انگاشته میشود؛ بنابراین از مهارت پیاده‌روی و مهارتِ بستن بند کفش نیز سخن به میان می‌آید. از منظری دیگر دامنۀ مهارت از مهارت‌های ادراکی مانندِ تفکر خلاق، نقاد و تدریس آغاز میشود و تا حیطه مهارت‌های یدی و نیز مهارت‌های عاطفی و اخلاقی پیش می‌رود که این دیدگاه بسیار وسیع‌تر از نگاه اول است. در تعریف مهارت به‌عنوان توانایی، چنین استنباط میشود که حتی اگر بتوان مهارت‌های ادراکی را نیز در آن گنجاند، وارد‌کردن عواطفی مانند دوستی و مهربانی قابل تردید است. دلیل این تردید را باید در ماهیت عواطف یافت. در مهارت، ورزیدگی یک نماد است، ولی در عواطف نه ورزیدگی بلکه شیوۀ ابراز و مهار آن‌ها موضوعیت می‌یابد و بدیهی است مهار‌کردن با ورزیدگی یکسان نیست. به همین دلیل نمی‌توان عواطفی مانند مهربانی و امید را از نوعِ مهارت دانست. آموزش و کسب دانش منجر به ایجاد تخصص در افراد میشود. اگر تخصص با تجربۀ کاری همراه شود، مهارت ایجاد میشود.
مراحل طراحی نظام مهارت آموزی (رویکرد کابردی)
برای طراحی نظام مهارت‌آموزی چهار مرحله به شرح زیر پیشنهاد میشود:
- پیش‌طراحی: شامل مؤلفه‌های تشکیل گروه کاری مهارت‌آموزی، تشکیل بانک اطلاعاتی، توصیف زیر‌ساخت‌های اطلاعاتی، تعیین سیاست‌های کلی، دیدگاه‌های آرمانی و مأموریت‌های نظام مهارت‌آموزی، تجزیه‌و‌تحلیل سازمان (نقاط ضعف، قوت، فرصت و تهدید)، تعیین راهبردهای بنیادی و اهداف آرمانی با توجه به نتایج تحلیل، تعیین ساختار آموزش از طریق اجرای نیازسنجی و تعیین نیازهای مهارت‌آموزی فعلی و آتی با توجه به جهت‌گیری‌های آینده؛
- طراحی نظام مهارت‌آموزی: شامل تدوین و تعیین اهمیت براساس نیازهای مهارت‌آموزی، تعیین سطوح مهارت‌آموزی، تعیین توالی اهداف و انتخاب روش‌های مهارت‌آموزی؛
- اجرا: شامل مؤلفه‌های مشخص رسانه‌های یادگیری، تعیین حوزه‌ها و محتوای برنامه درسی، تعیین مشوق‌های یادگیری، اجرای آزمایشی و بهسازی؛
- ارزشیابی و مهندسی دوباره: شامل مؤلفه‌های معیارهای سنجش اثربخشی، اجرای ارزشیابی (درونی و بیرونی)، بهسازی و ارتقای مستمر کیفیت برنامه، مهندسی دوباره و گزارش نتایج ارزشیابی
طرح آموزش های مهارت محور مبتنی بر دانش(دانش بنیان)بارویکرد آینده پژوهی و روش برون دادی وباتوجه به اسناد بالادستی وطرح جامع علمی کشور ونظامات آموزشی و محوری به شرح ذیل تدوین شده است:باتوجه به بررسی اسناد بالادستی ونظامات آموزشی طرح کلی آموزش های مهارت محوری به شرح ذیل پیشنهاد می گردد:
نویسنده: دکتر مهدی یاراحمدی خراسانی، مدیرمسئول پایگاه جامع مدیریار و مدرس دانشگاه
منبع: فصلنامه آموزشی، تحلیلی و اطلاع رسانی رشد مشاور مدرسه، وزارت آموزش و پرورش، شماره64
