با عنایت به جایگاه “امید” در زندگی از منظر اسلام و همچنین تأکیدات علمی و روانشناسی مبنی بر اثرات امیدواری در پیشرفتِ انسان، پرداختن به این مقوله می تواند ثمرات فراوانی به همراه داشته باشد. در دنیای مدرن امروز علی رغم رشد تکنولوژی و صنعتی شدن یکی از مشخصه های بارز و عینی در رفتار عموم مردم جامعه ضعیف بودن امید و امیدواری به زندگی و آینده است.لذا از جمله موضوعات اساسی و مهم که یادآوری آن به افراد خصوصاً جوانان بسیار ضرورت دارد، موضوع «امید، امیدوار بودن به زندگی، حیات، فردای روشن و…» است. افراد به دلیل شرایط خاص زندگی و جریان تکوین شخصیت خود، ممکن است نسبت به رفع مشکلاتی که با آن روبرو می شوند، عاجز و درمانده شوند. در این صورت توجه به مسأله امید و امیدواری در زندگی فردی و اجتماعی آن ها می توان بسیاری از مشکلات را رفع نموده و زندگی سخت و نابسامان را تبدیل به زندگی مطلوب و قابل قبول نماید. در همین رابطه پیامبر اعظم(ص) میفرمایند: «امید و آرزو، برای امت من رحمت است. اگر امید نبود، هیچ مادری فرزندش را شیر نمیداد و هیچ باغبانی نهالی نمیکاشت».
مفهوم شناسی امید و کاربرد آن
«امید» یک حالت روحى و روانى و برانگیزاننده انسان به کار و فعالیت است. به طور طبیعى، انگیزه بشر در کارهاى اختیارى؛ امید به نفع یا ترس از زیان است. در واقع، خوف و رجا به منزله نیروى اجرایى براى حرکت بوده، عامل مستقیم تلاش ها و رفتارهاى انسانى است. امید، که از معرفت و شناخت نسبت به مبدأ و معاد حاصل مى شود، اساس همه تلاش هاى مفید و پرثمر انسانى و نیز منشأ اصلاح امور در جامعه و رسیدن شخص به سعادت ابدى است؛ همان گونه که ناامیدى و قطع امید نسبت به خدا و روز قیامت منشأ فسادها و تبهکارى ها و منتهى شدن کار انسان به شقاوت ابدى است. همین که انسان به آینده اى روشن امید داشته باشد، احساس نیکو و حالتى شاد می یابد و در او انگیزه کار و تلاش ایجاد شده، او را به فعالیت هاى صحیح زندگى وادار مى کند. امید واری منشأ شور آفرینی و شادی در زندگی است. مفهوم امید، دو کاربرد دارد. یک کاربرد آن، کاربرد علمی و جمعیت‌شناختی است که به آن امید زندگی می‌گویند یعنی تعداد سال‌هایی که هر فرد از آغاز تولدش امید یا انتظار دارد که زندگی کند. امکانات بهداشتی، درمانی، تغذیه‌ای، آب سالم، شرایط تربیتی، مراقبت‌ها، امکانات آموزشی، چگونگی کیفیت خانواده و عوامل گوناگون و متعدد دیگری روی آن تأثیر می‌گذارد .کاربرد دیگر مفهوم امید در واقع با آرزو داشتن برای زندگی بهتر مرتبط است زیرا امید باعث خلاقیت و پیشرفت می‌شود، در غیر این صورت دلسردی و مرگ و انفعال اتفاق می‌افتد.
امید در قرآن
امید از جمله مفاهیمی است كه در فرهنگ اسلامی بدان توجه ویژه ای شده است. قرآن كریم به منظور تشویق و ترغیب انسان به کارهاى شایسته، بهره فراوانى از امید برده است. در ذیل، مصادیقی در این زمینه ارائه مى گردد:
الف- امید و دیدار خدا؛ خداوند نسبت به دیدار خود امید مى دهد: «کسى که به دیدار خداوند امید دارد [بداند که] اجل [او از سوى ]خدا آمدنى است و اوست شنواى دانا»(عنکبوت: 5)
ب- امید و تنظیم زندگی سالم؛ باور به معاد، حتى در حد امید، اهرمى کارامد در گرایش به عمل است و در تنظیم زندگى سالم و تصحیح رفتارها و باورهاى انسان نقش مهم دارد. قرآن مى فرماید:«هر کس امید به لقاى پروردگارش (روز قیامت) دارد، باید عمل صالح بجاى آورد و کسى را در عبادت پروردگارش شریک نسازد». (کهف: 110)
ج- امید و رحمت الهی؛ آنان که در راه خدا هجرت و جهاد مى کنند، مى توانند ادعاى امید به رحمت الهى داشته باشند. قرآن مى فرماید:«آنان که ایمان آورده اند و کسانى که هجرت نموده و در راه خدا جهاد کرده اند، آنان به رحمت خدا امیدوارند، و خداوند آمرزنده مهربان است.» (بقره: 218)
د- طرد ناامیدی؛ از طرفی در تعابیر اسلامی و قرآنی ناامیدی مطرود واقع شده است. قرآن می فرماید: «از رحمت الهی ناامید نشوید ، زیرا جز قوم کافران کسی از رحمت الهی نو مید نمی شود».(یوسف: ۸۷ )
ه- توبه؛ دریچه ی امیدواری؛ شکی نیست که ما انسان های عادی گناهانی داریم که شاید از سر غفلت و جهالت مرتکب آن ها شده ایم. از سوی دیگر زندگی همراه با گناه به دلیل خسارت ها و زیان های فراوانی که دارد، وجدان بیدار آدمی را عذاب می دهد و او را در پرتگاه ناامیدی قرار می دهد. از همین روی، خداوند متعال درِ توبه را به روی انسان ها باز گذاشته تا هرگز نومید نشوند. «ای پیامبر! به بندگانم بگو، ای بندگانی که به نفس خود ستم روا داشته اید، از رحمت خدا ناامید نباشید. به درستی که خدا تمام گناهان را می بخشاید»(زمر:53)
نگاه جامعه شناسانه و مردم شناسانه به موضوع امید
اگر با نگاه جامعه شناسانه و مردم شناسانه به موضوع امید بنگریم به این نتیجه خواهیم رسید كه ریشه اصلی یأس در میان افراد تغییر و دگرگونی در ارزشهای اجتماعی و فرهنگی می باشد كه از بنیان خانواده سرچشمه می گیرد.چرا كه پایه اصلی شخصیت افراد در درون خانواده ها شكل می گیرد. هرچند كه مسائلی چون، اقتصاد، تورم، بیكاری و..می تواند بر روی نگرش افراد و خانواده ها تاثیر بسزایی بگذارد، اما نباید از عامل كم رنگ شدن ارزشهای اصیل فرهنگی و اعتقادی غافل شد. جهت ایجاد و افزایش امید در زندگی فردی و اجتماعی بر اساس آموزه های دینی و علمی موارد زیر می بایست مورد توجه قرار گیرد:
1- تقویت باورهای معنوی: مهمترین منبع و عامل حمایت کننده که می تواند ما را در برابر خطرات و امواج منفی حمایت نماید، باور به خداوند متعال و جهان آخرت می باشد. در آیه ۱۷ سوره انعام می خوانیم: «بدانید که هیچ کس غیر از خداوند نمی تواند به سختی و غم شما پایان دهد و بر ناامیدی شما خط بطلان کشند.». هر چقدر ما از منابع قدرتی و انرژی روحی و روانی برخوردار باشیم، تحمل پذیری، استقامت و امیدواری ما بیشتر خواهد بود.
2- الگو گیری از پیامبران- اولیا و بزرگان: برای ایجاد و تقویت امید و امیدواری در افراد می توان به زندگی و راه و روش رفتاری بزرگان دین، ائمه(ع) و شخصیت های کاملی که منبع امید و انرژی و حیات بوده اند توجه نمود، بزرگانی مانند پیامبر اسلام که با همه سختی ها و مشکلاتی که برای ایشان در راه ترویج و نشر اسلام به وجود آمد، اما از مسیر حق و امیدواری خارج نگردید.
3- شناخت ویژگی های خود: با شناخت صحیح از نقاط ضعف و قدرت خویش و دنیای پیرامونی خود می توان امیدواری را افزایش داد.
4- بالا بردن روحیه تعاون و مشارکت اجتماعی: افزایش تعاملات و مشارکت جمعی و ایجاد روحیه تعاون و مشارکت اجتماعی می تواند باعث افزایش روحیه، توانمندی، امیدواری و… شود.
5- بالا بردن صفت سازگاری با محیط: از مشخصه های شخصیتی و رفتاری افراد سالم و امیدوار، برخوردار بودن از مهارت های مقابله ای و مقابله صحیح با مشکلات می باشد. امروزه در سطح دنیا افرادی از توانمندی و قابلیت لازم برای زندگی اجتماعی و فردی در جامعه برخوردار می باشند که در کنار هوش و قابلیت ذهنی و انتزاعی از قابلیت دیگری به نام هوش هیجانی و اجتماعی برخوردار باشند.
6- تنظیم سطح توقع با میزان تلاش: انتظاراتمان از خود و اطرافیان باید واقعی، قابل دسترس و متناسب با تلاش و فعالیتمان باشد تا دچار ناکامی و به تبع آن نا امیدی نگردیم.
7- پیدا کردن هدف و فلسفه زندگی: از عمده علت هایی که افراد را به بی تفاوتی، بی هویتی و ناامیدی سوق می دهد، نداشتن یک معنای درست از هدف و فلسفه زندگی می باشد، لذا برای جلوگیری از این آفت در عملکرد طبیعی خود، باید به تقویت رابطه سالم و منطقی و همچنین توجه به یک فلسفه حیات بخش بر اساس شرع و عقل از زندگی تأکید نمائیم.
8- ایجاد امید با توبه و شفاعت: احساس گناه یکى از عوامل اضطراب و افسردگى روح انسان است. فرد گنهکار احساس پوچى مى کند و این موجب ناامیدى در او مى شود. وقتى انسان راه بازگشت را به روى خویش مسدود مى بیند، حاضر به تجدیدنظر در رفتار خود نیست و با توجه به تیرگىِ افق آینده اش، به هر سرکشى و طغیانى دست مى زند. خداوند با عنایتى که به بندگان خویش دارد، راهى براى آنان قرار داده است تا هر قدر هم آلوده به گناه و نافرمانىِ حق باشند، راه نجات برایشان فراهم و امکان جبران مهیّا باشد؛ توبه و بازگشت به سوى پروردگار راهى است که خدا در برابر انسان ها قرار داده است تا از یأس و نومیدى بپرهیزند.
مناسبات فی مابین امیدواری و پیشرفت
لازمه امید، عمل کردن و حرکت کردن به سوی آینده است و إلاّ صِرف امید بدون حرکت و پویایی، خوش خیالی است و مطلوب و پسندیده نیست. امید، آن نوع از خوش بینی به آینده است که منشأ پویایی و حرکت به سوی آینده ای روشن باشد. جامعه اگر به سه نیاز انسان در عرصه های زیر پاسخ مثبت بدهد سبب ایجاد پیامدهایی می شود که زمینه سازی امیدواری و پیشرفت است:
الف) عرصه ی فرهنگی و اجتماعی: مهمترین پیش نیاز عرصه فرهنگی و اجتماعی برای نیل به امید و تحقق پیشرفت، ازدواج مناسب و تشکیل خانواده بر اساس آموزه های اسلامی و ایرانی است. ازدواج مناسب و خانواده سالم موجب دستیابی به آرامش، تلاش بیشتر برای معاش، احساس مسئولیت، روحیه برنامه ریزی و حق شناسی می گردد.
ب) عرصه اقتصادی: مهمترین پیش نیاز عرصه ی اقتصادی برای نیل به امید و تحقق پیشرفت کسب حلال از طریق اشتغال مناسب و به تبع آن حصول رفاه نسبی است. در صورتی که این موارد تأمین گردد فرد با احساس مفید بودن ایفای نقش مناسبی در جامعه خواهد داشت و مطلوبیت و رفاه زندگی اش افزایش می یابد.
ج) عرصه جامعه و محیط: فراهم شدن امکان پیشرفت برای همه اقشار و طبقات جامعه و شایسته سالاری در همه سطوح و فراهم بودن امکان رشد استعدادها و ظهور خلاقیت ها و عرضه اندیشه ها و آثار و… برای همه شهروندان، تأثیر بسزایی در افزایش امید دارد. نبودن تبعیض در سطح جامعه و کشور، خود به خود، امید آفرین است. اگر در جامعه تبعیض وجود داشته باشد، آن جامعه از همبستگی و وفاق ملی تهی است و جوانان خود را از هرگونه پیشرفتی در آینده مأیوس می کند. پس جامعه اگر بستری را مهیّا کند که در بهره گیری از امکانات آن، تبعیضی نباشد و همچنین در ایجاد شغل و ازدواج خوب و متناسب با شخص، قدم های مؤثری را بردارد، در ایجاد و افزایش امید کمک مؤثّری کرده است. اگر مجموعۀ عرصه ها و پیش نیازهای ایجاد امید در افراد به شرح نمودار فراهم شود «امیدواری» در افراد حاصل می گردد. این امیدواری سبب ایجاد انگیزه و تلاش حداکثری و به دنبال آن زمینه ساز تحقق پیشرفت در زندگی انسان می شود.
سخن پایانی؛ امید تا چه حد و اندازه؟
انسان به اندازه اي مي تواند براي خود اميدسازي کند که به مرز خيال پردازي نرسد. امید كلمه زیبا و آرامش بخشی است. همه ما به چیزی خاص، به آرزویی خاص امیدواریم. می توان امید را بعد معنوی یك آرزو و آمال دانست. زیرا ما انسان ها هیچ گاه نمی توانیم در تلاش ها و اهدافی كه داریم مطمئن باشیم كه تحقق می پذیرند و این جزو خصلت ما انسانهاست كه اگر از نتیجه كاری مطمئن نباشیم كمتر كششی به سوی انجام آن خواهیم داشت. نكته مهم همین جاست كه این همان بعد معنوی امید است كه مارا به سوی انجام دادن كارهایی تشویق می كند كه از آینده آن مطمئن نیستیم. لذا امیدی كه باعث انجام هر كار و عملی می شود با افكار و اعتماد به نفس ما رابطه مستقیمی دارد.گاهی انسانی را می بینیم كه مشغول انجام دادن عملی خاص است اما ناامیدانه و مأیوس. نباید کارمان به آرزوهای دور و دراز بکشد. امیدواری نباید جای تلاش و عمل را بگیرد که این چنین امیدواری مانع پیشرفت انسان است. همچنین نباید آن قدر به رحمت خدا امیدوار باشیم که ترس از خشم و غضب خدا از دل خارج گردد. همه ما باید نهال و جوانه امید را در خود به وجود آورده، سپس به رشد و تکامل آن اقدام نماییم و بدانیم اگر امید و پویایی از بین ما رخت ببندد، در آینده نسلی ایستا و غمگین و دل مرده خواهیم داشت. اگر نبود روحیه امید و امیدواری بعد از فعالیت و یا شکست هیچ رشد و پویایی و حرکت در توسعه و پیشرفت جامعه به وجود نمی آمد. انسان در لحظه لحظه زندگی خود امید به چیزهایی دارد. كه این امید می تواند لحظه بعدی زندگی و پیشرفت او را فراهم سازد.
منبع: دو ماهنامه گفتمان الگو – شماره 9- آبان 1394
