تصمیم گیری حکیمانه

نوشته: محمد باقریان

مقدمه: آدمی در لحظه لحظه زندگی خود در حال انتخاب و تصمیم گیری است و تمامی تصمیم گیری های او یکسان نیستن .برخی به سادگی صورت گرفته و در صورت خطا بودن تاثیر زیادی در زندگی او و نخوهد داشت و برخی دیگر چنین نیست بلکه مقداری پیچیده بوده و موفقیت یا شکست او و دیگران را در پی خواهد داشت . بی گمان اگر انسان های برجسته .موفق سرفراز تاریخ بشر را به نظاره بنشینیم خوایم دید که آنان با دیگران تفاوت هایی داشته اند که از جمله آنها این است که به واقعیت های بر ساخته دیگران بسنده نکرده و دل نبسته اند بلکه مردانه  کوشیده اند تا دیده ای بیابند و سببها را از بیخ  وبن بر کنده و به مسبب السباب برسند.

دیباچه:
امروزه در مدیریت رایج ترین امری  که هر مدیر همه روزه با آن روبراست امر تصمیم گیری است به یک معنی جوهر مدیریت را تصمیم گیری می دانند.
اساسی ترین عاملی که بر تصمیمات فرد اثر می گذارد باورهای وی و سپس شرایط محیطی خاص مساله و موضوع مورد مورد بررسی است.
نحوه کار :گروه پزوهشی با استفاده از شیوه مورد کاوی به تجزیه و تحلیل مدل پیشنهادی پرداخت و سپس با شیوه تحلیل مقایسه ای کلیه نقاط اشتراک و افتراق و نقاط کانونی مدلهای رایج استخراج گردید.
بر این اساس در بررسی مبانی نظری و مفروضات مدل پیشنهادی با مراجعه به  معارف اسلامی و به ویزه نظریات امام خمینی (ره) استاد شهید مرتضی مطهری ملاصدرا و عتامه طباطبایی مفروضات اساسی یا مبانی فراتعوریک اسلامی در قالب ادبیات رایج علوم انسانی و مدیریت علمی به عنوان پشتوانه مفروضات مدل تدوین گردید.
در این نوشتار ابتدا مدل یا الگوی تصمیم گیری حکیمانه پیشنهادی ارائه و سپس در فصل دوم مفروضات اساسی یا فراتوری و جهان بینی عام اسلامی تقدیم می شودفصل سوم با سیری در ادبیات مدیریت جدید ،به بررسی تاریخچه پیدایش مدل های تصمیم گیری می پردازد و سر انجام در فصل آخر مدل ارائه شده با آخرین مدل های تصمیم گیری مقایسه و نتیجه گیری می شود.
فصل اول:
مدل حاضر مدلی ترکیبی از نوع مدلهای محتوایی- فرایندی با ترسیم ماتریسی است. علت انتخاب مدل ترکیبی این است یه مدل های ارکانی ایستا هستند و از پویایی لازم برخوردار نیستند و رابطه بین عناصر آن مشخص نیستند ولی از نظر محتوایی غنی هستند .
تعریف تصمیم گیری حکیمانه: فرآیندی است در چارچوب جهان ینی توحیدی و از سوی دیگر در نظر گرفتن شرایط حکم بر موضوع به عنوان پایه واقع گرایی تصمیمات و تدابیر خود.
_هر چه تصمیمات بر پایه رحمت،خیر خواهی،عدل برای مخطبان و هر چه بیشتر رعایت آن اثر تصمیم گیری ماندگار تر می کند .
ارکان مدل:
• تصمیم گیرده
• اصول و مبانی
•  شناخت موضوع
• فرآیند تصمیم گیری
تعریف فرایند تصمیم گیری: تصمیم گیری برای رسیدن به تصمیمات دو تدابیر حکیمانه و جتماعی یه بر دو پایه اصول و شناخت موضوع و ارتقاء کیفیت ارکان و عناصر تصمیم گیری استوار است . و شامل 7مرحله است :
چرخه تصمیم گیری
مرحله اول:
مرحله اول:تبیین اصول ومبانی
اصول اکم بر تصمیمات فرد یا نظام باید سازگار،شفاف،ناظر بر اصلی ترین مبانی اعتقادی ،جامع،نظام مند ،قابل درک ومتانسب با اجرا و دریافت های دقیق،تصمیم گیرنده در دوره زمانی بازنگری و تبیین مجدد می شود.
مرحله دوم:تحقیق و شناخ موضوع
تبیین موضوع ،تعیین حدود و گستره نظام ،دوره زمانی ،جمع آوری اطلاعات حول عوامل،تجزیه و تحلیل،تعیین نقاط قوت و ضعف،تهدید و فرصت ها ی محیطی به صورت شناخت راهبردی ارائه می شود.
مرحله سوم:تصمیم سازی
تولید و استخراج راه حل ها با استفاده از شناخت موضوع و انتخاب چند گزینه در انطباق با فرد یا گروه و جامعهای که بیشرین آثار تصمیم متوجه آنهاست .نظر سنجی برای بررسی میزان آمادگی اجتماعی از اهم اقداماتی است که تصمیم گیرنده انجام باید دهد .
مرحله چهارم:تصمیم گیری
از میان گزینه های ارزیابی شده تصمیم نهایی بر اساس اصول ،مبانیو با توجه به شناخت موضوع و توان تحمل آثار و هزینه ا انتخاب می شود. جدول 2درباره ی کیفیت تصمیم گیری:
جدول 2   کم زیاد
تصمیمات تکلیف گرایانه تصمیمات حکیمانه
تکلیف مصلحت گرایانه      تصمیمات خرد گریلنه
زیاد
کم
 تصمیمات حکیمانه بیشترین استحکام ،صحت،شفافیت ،انچه که هست داراست و به همین میزان بهرهوری این جهان و آن جهان برخوردارند و به عبارت دیگر بالاترین برکت و عبادت تلقی می شود.
 تصمیمات تکلیف گرایانه  و خرد گرایانه هر یک از نقص در یکی از دو پایه ی اساسی تصمیم است. و در تصمیمات مصلحت گرایانه هر دو پایه صحت و شفافیت لازم را نداشته در نتیجه باید در جهت میل به تصمیم گیری حکیمانه حریت کنند برای تجهیز آن
مرحله پنجم:تمهید اجرا و ایجاد عزم
قبل از اجرا تصمیم لازم است مقدمات زیر انجام شود:
• آماده سازی افکار عمومی و توجیه مخطبان اصلی در رابطه با اجرایی تصمیم
• زمینه سازی و ارائه تصمیم از ابعاد چگونگی تحقق تصمیم و اصلی ترین پیامد های مثبت و منفی
• فراهم سازی منابع و امکانات به عنوان پیش نیاز های اصلی اجرا تصمیم
تعیین تقسیم کار مدیریت ،کارکنان،مخاطبان و تعیین رسانه لازم برای برقراری ارتباط باگروه های نفع برنده رسمی و غیر رسمی
مرحله ششم : تحقق تصمیم و ارزیابی
اجرای تصمیم منوط به اجرای 5مرحله است اگر به اجرا گزارده نشود در عمل ،طول زمان اجرا و هزینه های این اقدامات به کیفیت تصمیم لطمه می زند و اتلاف منافع می شود.
مرحله هفتم : تصحیح ارکان
بازتاب چگونگی تحقق و اجرا تصمیم ناظر به نکات قوت و ضعف در 4 عرصه  زیر است که مبنهی اقدامات تصحیحی است:
• تصمیم گیرنده
• اصول و مبانی
• شناخت موضوع
• فرآیند تصمیم گیری
فصل دو:                                
در این فضصل بر آنیم تا مفروضات بنیادین خود را مبتنی بر قرآن و سنت و آثار چند از صاحب نظران مسلمان و با استفاده از روش جهش خلاق و مهندسی معرفت و در قالب ادبیات رایج علوم انسانی و مدیریت تبیین کرده و در چهار بخش هستی شناسی ،انسان شناسی ،شناخت شناسی و روش شناسی ارائه دهیم.
الف-هستی شناسی
1-نظام هستی مخلوق خدوند علیم ، حکیم،یکتا است و کمال مطلق است و جهان از اراده حکیمانه او پدید آمده است .
2- نظام هستی هدفمند است و ماهیتی «از اویی» و «به سوی اویی» دارد و تحت قانون مندیهای الهی به سوی کمالات شایسته حرکت می کنند و همگی به سوی حق تعالی روی دارند .
3- نظام هستی در جهت رشد ،کمال و خدمت به انسان مختار و مسوول به عنوان اشرف مخلوقات خداوندی و مسخر او آفریده شده است
4- جهان هستی از دو نظام اساسی غیب و شهود و یا جهان مادی و جهان غیب تشکیل می شود  بنابرین موجودات دو گونه اند : مادی و  مربوط  به جهان شهود که مربوط به جهان نادیدنی است . موجودات مادی دارای ماهیتی محدود ، متغییر ،نیازمند و نسبی است موجودات مجرد کامل شناخته شده نیستند و ویژگیهای مادی نیز در مورد آنها صدق نمی کند .
ب- انسان شناسی
1- فطرت انسان ساختار اولیه وجودی او (مادی و معنوی) و دارای استعدادهای گوناگون از جانب خداوند است و متکی بر فیض وجودی حضرت حق در مسیر تکامل از قوه به فعل در می آید  و شخصیت او را می سازد .
2-انسان بر ساختار وجودی خود دارای نیاز های مادی و معنوی است یه حسب استعداد های غریزی،علمی،هنری،روحی دسته بندی می شود و هر یک تحت قانون مندیهای خاص خود ارضا می شود و در تیامل وجودی انسان نقش ایفا می کند .
3-ادمی برای عبادت آفریده شده است و تمام افعال قلبی،عقلی ،خیالی یا مادی  چه فردی و چه اجتماعی به میزان انطباق با دتورات الهی عبادت خالصانه تری تلقی می شود.
ج- شناخت شناسی
5نظام در رابطه با شناخت آمی و جود دارد که هر یک به یکی از عوالم هستی و ابعاد وجودی انسان متعلق است همگی این نظام در عین دارا بودن کاکرد  و متعلقات ، مستقل با یکدیگر در تعامل وتنازعی بین آنها نیست مشخصات و کیفیت طبق جدول:
جدول 2
مرتبه عالم  ابزار  روش موضوع شناخت محصول شناخت
غیب
ملکوت
غیب پیامبران ارتباط غيب خداوند وحیاتی احکام  و معرفت اللهی
لاهوت
دل تهذیب نفس حضرت حق تعالی اشرافی اخلاق و عرفان
جبروت
عقل برهان هستی عقلی فلسفه،ریاضی-حکمت
مثال
خیال تخیل صورت هنری هنر
شهود
ملک طبیعت حس تجربه ماده+صورت تجربی علوم تجربی
د- روش شناسی:
1- روش ها هایی که بر پایه ی آنها  شکل می گیرد در شبکه در هم تنیده مفاهیم با یکدیگر ،ارزیابی می شوند و معیارهای انسجام ،جامعیت بر آن حاکم است.
2- کارکرد و زبان هر روشی با روش های دیگر متفاوت است و هیچ روشی نمی تواند جای دیگری را بگیرد .
3- مشهور ترین روش ترکیبی شناخته شده روش تجربی است که از ترکیب روش های حسی و روش های عقلی پدید آمده است و در علم طبیعت و علوم تجربی به کار گرفته می شود.
ه- جهان بینی توحیدی
هستی از اراده حکیمانه خداوند پدید آمده است و بهترین چیزی است که مقابل تصور است.این نظام یکپارچه، هماهنگ و هدفمند است،بر پایه رحمت و خیر استوار است و مبتنی بر قانونمندیهای خاص است .مطلئب همه آدمیان دستیابی به یقین است که این نیز تنها در ارتباط با غیب و دستیابی به علم حضوری امکان پذیر است .علم حضوری مبنا و بنیان تمامی علوم حصولی است.
از آنجا که بیشتر روش های شناختی مبتنی بر ساخته های ذهنی و تعبیر  و تفسیر است هر جه این تعبیر و تفسیر کمتر باشد یا به علم حضوری تغییر ماهیت دهند ، ناب ترین و حکیمانه تر است و کارکرد و زبان آن نیز خاص تر خواهد شد تا جایی که به سخن مولوی :
گرچه تفسیر زبان روشنگر است                        لیک عشق بی زبانی و روشنتر است
فصل سوم:
برای ورود به هر مبحث و ارائه نظرات جدید ، نخست لازم است که حاصل تلاش و اندیشه گذشتگان مرور تبیین گردد. چرا راهنما برای ارائه ایده ها نو و تکمیل مباحث قبلی ما هم ورود اجمالی بر مبحث تصمیم گیری.
تاریخچه تصمیم گیری:
در آغاز به دلیل دیدگاه کلاسیک مدیریت ، تصمیم گیری تنها حق مدیر است . اما از دهه ی1950تحقیقاتی در زمینه جنبه های رفتاری ،ماهیت تصمیم انجام گرفت که این نگرش را دگرگون ساخت که البته مباحث آمار و ریاضی به این مبحث کمک کرد.
تصمیم درست کدام است؟
از نظر فلسفی تصمیم و تصمیم گیری با حقایق عالم هستی رابطه تنگاتنگ داردبه همین دلیل فلاسفه نخست به دنبال کشف حقیقت بودند ولی بعد با بروز تحولات در عرصه فلسفی ،فایده گرایی و عمل گرایی نیز به میدان آمد .
از نظر اقتصاددانان :ملاک تصمیم گیری رسیدن به حداکثر مطلوبیت و بهره وری از منابع می دانستند این که این تصمیم گیری باید عقلانه و مبنای هزینه- فایده استوار است.
از نظر روانشناسان و جامه شناسان :انگیزه روانی و اجتماعی در تصمیمات افراد دخالت دارند و تابع ضمیر ناخود آگاه و ارزش های فردی و اجتماعی است.
هربرت سایمون: (از صاحب نظران مدیریت) او نخستین کسی بود که تعریف روشنی از تصمیم گیری عقلانی ارائه دادک
سایمون: مبتنی بر این که آدمی به دنبال منافع شخصی خودش است ولی نمی داند این منافع چیست؟
و چگونه می تواند به آن برسد؟  از دیرباز انسان برای دست یابی به خواسته های خود و برآورد کردن آنها بهترین استراتژی سازمان دادن خودش است و پدیده سازمان در راستای دست یابی به اهدافش بوجورد آورد .سایمون به جای انسان اقتصادی در عصزی که به سازمان های می رفتند ،انسان اداری را مطرح کرد.
ویژگی های شخصیتی موثر در تصمیم گیری :
از نظر روانشناسان افراد از نظر شخصیتی 6دسته هستند:
1- افراد اقتصادی : این افراد توجه خود را به چیز های مفید  جمع می کنند.
2- افراد هنرمند:بالاترین ارزش ها را برای هماهنگی و توازن قائل هستند
3- افراد متفکرو عقل گرا:پیوسته به دنبال کشف حقایق هستند
4- افراد سیاسی: به قدرت علاقه مند هستند و خواهان نفوذ
5- افراد اجتماعی و برون گرا: مردم دوست و مهربان و اهداف خود را در وجود دیگران جستجو می کند
6- افراد مذهبی: به دنبال آرمش درونی و حاکمیت وجدان اخلاقی
محیط و عواملی که برنحوه براشت افراد از محیط موثرند:
محیط در تعاریف اولیه به عنوان هر آن چیزی به شمار می آمد که بر سیستم اثر می گذارد و به گونه های مختلف نیز تقسیم شده :
الف)محیط عام که شامل عوامل فرهنگی ،اقتصادی ،سیاسی،علمی ، جغرافیایی است که سیستم های گوناگون را در برگرفته است.
ب)محیط خاص در برگیرنده نظام خاصی است .
بی ثباتی و یا ثبات دانستن محیط مبتنی بر درک و برداشتی است که افراد از محیط موثرند عبارتند :
1- تعداد عناصر و عوامل موجود در محیط
2- تنوع و گوناگونی عناصر و عوامل محیطی
3- تغیر و تحول عناصر و عوامل محیطی
4- قابلیت پیش بینی عناصر و عوامل محیطی
 مدل کارنگی:
یکی از مدل های تصمیم گیری است که ریچارد سیرت،جیمز مارچ و سایمون از اعضای هیات علمی دانشگاه کارنگی ارائه شد در یک سازمان تصمیماتی که گرفته می شود تعداد زیادی مدیر دخالت دارد و تصمیم نهایی مبتنی بر نوعی ائتلافی است که بین مدیران به وجود می آید . این ائتلاف عبارت است از همکاری تعدادی از مدیران که درباره های سازمان  و اولویت های توافق نظر دارند
مراحل انتخاب در الگوی کارنگی
تحقیق تشیل ائتلاف عدم اطمینان
راه حل رضایت بخش تعارض
 الگوی تصمیم گیری اقتضایی
متنی بر این اصل است که کاربرد هر تصمیم یا روشی به وضعیت محیط یا شرایط بستگی دارد که سازمان در آن واقع شده است. دو ویژگی سازمان که در تعیین روش تصمیم گیری نقش مهمی ایفا می کند عبارتند از:
1-توافق نظر در مورد هدف
2- دانش فنی در مورد شیوه های تامین آن هدف ها
شرایط مختلف در سازمان و میزان عدم اطمینان در تصمیم گیری
1 زیاد توافق نظر در مورد هدف  کم
1 شناسایی مساله:عدم اطمینان کم
حل مسئله:عدم اطمینان کم
2 شناسایی مساله:عدم اطمینان زیاد
حل مسئله:عدم اطمینان کم
3 شناسایی مساله :عدم اطمینان کم
حل مسئله :عدم اطمینان زیاد
4 شناسایی مساله:عدم اطمینان زیاد
حل مسئله: عدم اطمینان زیاد
مشخصات کتاب :
نوشته: محمد باقریان
مشخصات ارائه دهنده:سیده بهناز موسوی