مقدمه: اهمیت تفكر و تعقل در زندگی آدمی تا بدان جاست كه از آن به عنوان وجه تمایز اصلی انسان و سایر جانداران نام می‌برند. در واقع آنچه انسان را از سایر موجودات متمایز می‌سازد توانایی عظیم قدرت تفكر و تعقل اوست. این واقعیت كه: «هر فردی تا چه میزان از عقل خود در راه تعالی و در مسیر عمل استفاده می‌نماید؟» یكی از عوامل اساسی می‌باشد كه از طریق آن انسان‌ها در جوامع مختلف بشری محك خورده و توسط دیگران مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. اگر بخواهیم به صورت كلی نگاهی به رابطه عقل و دین هم داشته باشیم باید به این نكته اشاره نماییم كه دین ضمن تائید عقل به عنوان یكی از راه‌های اساسی شناخت همواره از آن برای درك صحیح مسائل و قواعد دینی و فقهی بهره می‌گیرد. بر همین اساس متكلمین و اصولیون، تلازم عقل و شرع را قاعده ملازمه مینامند و میگویند: كل ما حكم به العقل حكم به الشرع. یعنی هر چه عقل حكم كند شرع هم طبق آن حكم می‌كند.
تعریف تفكُّر و تعقُّل
تفكر به معنای دقیق و صحیح كلمه، ویژگی اساسی انسان را تشكیل می‌دهد.« تفكر و تعقل » به معنای؛ « به كار گرفتن نیروی عقل و اندیشه، برای استنتاج امور مثمر ثمر است »؛ چنانكه « تفكر علمی »، یك « نظر علمی » را نتیجه می‌دهد. عقل یكی از منابع چهارگانه احكام است. مقصود این است كه گاهی ما یك حكم شرعی را به دلیل عقل كشف میكنیم. یعنی از راه استدلال و برهان عقلی كشف میكنیم كه در فلان مورد فلان حكم وجوبی یا تحریمی وجود دارد و یا فلان حكم چگونه است و چگونه نیست. حجیت عقل، هم به حكم عقل ثابت است (آفتاب آمد دلیل آفتاب) و هم به تائید شرع. اساساً ما كه حقانیت شرع و اصول دین را به حكم عقل ثابت میكنیم، چگونه ممكن است از نظر شرعی عقل را حجت ندانیم. حضرت علی(ع) می‌فرمایند: «لایستعان علی الدهر الابالعقل». تنها از طریق عقل می‌توان بر زمانه پیروز شد. حل مسائل شخصی، اجتماعی، بین المللی و تحكیم مناسبات انسانی و… در سایه تفكر میسر است.
تعقل و تفكّر دینی
تعقل و تفكر در دین شریف اسلام جایگاه ویژه‌ای دارد. قرآن كریم در تعلیمات خود، برای رسیدن به مقاصد و معارف اسلامی، سه راه را در دسترس پیروان خود قرار داده است : الف – ظواهر دینی ب – حجّت عقلی (تفكّر فلسفی ) و ج – درك معنوی. در دین مبین اسلام علاوه بر عبادات بدنی (چون نماز و روزه ) و مالی (چون خمس و زكات ) نوع دیگر از عبادت وجود دارد كه عبارت است از: «عبادت فكری ». كه اگر در مسیر بیداری و آگاهی بخشی انسان به كار گرفته شود، از سال‌ها عبادت بدنی هم برتر می‌باشد .دین ما نه تنها با قدرت تعقل و تفكر مخالفت و مبارزه نكرده، بلكه تقریباً در تمام جهات از آن كمك و تائید خواسته و به نحو عجیبی هم بر آن تاكید نموده است. ارزش واقعی دین مبین اسلام و انطباق آن با فطرت در همین جا مشخص می‌شود. درحالی كه ادیان دیگر، قوه عقل انسان راحتی در جزئی ترین مسائل راكد و منجمد نگه داشته اند، اسلام آن قدر آن را محترم و آزاد دانسته كه حتی درباره اصول عقیدتی خود- كه تحصیل آنها بر همگان مفروض است – نه تنها تقلید وتعبد را ناكافی و مردود دانسته، بلكه خوان تعقل و تفكر انسان رانیز در ساحت آن گسترده و الزام داشته كه هر فردی، مستقل وآزادانه صحت آنها را كسب كند. پیش ازاسلام، دین را به عنوان حقیقتی در تضاد با عقل می‌دانستند. علی الخصوص در تعالیم آیین تحریف شده مسیحیت، این طرزفكر غلط وجود داشته و دارد. آنان معتقد بوده و هستند كه دین امری ربانی است و انسان را توان و اجازه تفكر در آن نیست و از همین روی زمینه انسداد فكری و بن بست عقلانی در عالم مسیحیت به وجود آمد و آنچه كه امروز شاهد آنیم به وقوع پیوست! تفكّر و تعقّل دینی نیز مانند سایر تفكّرات، منبع و ماخذی می‌خواهد تا مواد فكری از آن سرچشمه بگیرد. منبع و ماخذ تفكر و تعقل در اسلام، همانا قرآن كریم مدرك قطعی و همیشگی پیامبر اعظم (ص) می‌باشد.
مصادیقی از جایگاه تفكر و تعقل در قرآن
قرآن كریم انسان را به تفكر و تعقل دعوت نموده و ایمان را بر پایه آن می‌داند و بر همین اساس موضوعاتی كه شایسته تفكرند بیان می‌فرماید. با مطالعه آیات مذكور می‌توان پی برد كه قرآن، تفكر در چه موضوعاتی را توصیه كرده است . این موضوعات را می‌توان از دیدگاه قرآن به دو بخش كلی تقسیم كرد: 1- آیات انفسی (خودشناسی) 2- آیات آفاقی (جهان شناسی، تاریخ شناسی و آگاهی از سنن و نظامات الهی) كه برخی از مصادیق آن به شرح ذیل نقل می‌گردد:
1- قرآن كریم به اشكال مختلف جایگاه بلند متفكران و دانشمندان را تذكر داده است : (زمر / 9 – مجادله / 11)
2- انسان را به تفكر در آفرینش و تفكر در خودشان دعوت كرده است : (آل عمران / 191)
3- در بسیاری از آیات، بدون اینكه صریحاً مردم را به تفكر دعوت كند، استدلال عقلی آورده می‌شود؛ و بدون اینكه اعتبار تعبدی خود را لحاظ كند با منكران احتجاج می‌كند: (هود / 35- انبیاء / 22- مومنون / 91)
4- در ده‌ها آیه نشانه‌های خود را با هدف به تفكر واداشتن مردم بیان می‌نماید. تعابیری چون : (لعلهم یتفكرون، لعلكم تتفكرون، افلاتتفكرون، لقوم یتفكرون) و یا تعابیری چون: (افلاتعقلون، افلم تكونوا تعقلون، لعلكم تعقلون، ان كنتم تعقلون، لقوم یعقلون، افلایعقلون) كه هر یك از آنها چندین بار تكرار شده است.
عناصر و محورهای تفكر و تعقل
از دیدگاه قرآن كریم، سه منبع اصلی برای تفكر وجوددارد: 1- طبیعت(تفكر و تعقل در طبیعیات عالم )،2- تاریخ و 3- ضمیر انسان. انسان‌ها به صورت فطری خود قادر به تفكر هستند. با این تفاسیر منطقی‌ها تفكر انسان را دارای دو عنصر اساسی می‌دانند:1- مواد تفكر(دانسته هایی كه انسان از قبل آموخته و می‌خواهد توسط آنها به مطالب جدیدی دست یابد) 2- شكل تفكر( چینش و نظمی كه متفكر به دانسته‌های قبلی خود می‌دهد تا به طور صحیح به نتیجه برسد)
اصول تفكر و تعقل
قرآن كریم آشكارا بر استقلال قوه عقل تاكید و آن را در حكم غربال و وسیله هدایت معرفی می‌فرماید و آن‌گاه این «هدایت عقلی » را «هدایت الهی» می‌داند. اما برای تفكر و تعقل صحیح اصولی مطرح است كه عمده‌ی آن به شرح زیر است:
1- اقامه دلیل و برهان روشن: از فحوای آیه شریفه 126سوره مباركه «نحل » چنین مستفاد می‌شود كه پذیرفتن هرادعایی، منوط است به اقامه دلایل روشن.
2- پشتوانه علمی: مایه تفكر، علم است و امر به هر چیزی ،امر به مقدمه آن است و چون تفكر بدون علم میسّر نیست، لذاامر به تفكر، خود امر به سرمایه آن (كسب علم ) نیز هست .
3- ژرف نگری: تفكر اگر سطحی و پراكنده باشد، فایده واثری بر آن مترتب نیست، ولی اگر مبتنی بر مطالعات وآزمایش‌ها و حسابگری‌های دقیق باشد، بسیار مفید خواهد بود.
4- دوری از تعصب : حقیقت جویی، منزّه از جزم اندیشی و تعصب كور و جاهلانه است
آفات تفكُّر و تعقُّل
قرآن كریم، عقل را مبرّا از خطا و اشتباه ندانسته و آفات آن را مشخص نموده است:
1- تكیه بر ظنّ و گمان به جای علم و یقین: یكی از عوامل عمده اشتباهات عقل، پیروی از ظنیات (به جای پیروی از یقینیات ) است.
2- پیروی از امیال و هواهای نفسانی : قرآن كریم، امیال وهواهای نفسانی را نیز یكی از عوامل لغزش عقل برمی شمارد.
3- شتابزدگی : شتاب و تعجیل ،یكی از لغزش‌های اندیشه است.
4- سنت گرایی: مشكلی كه تمامی پیامبران الهی در امر دعوت با آن مواجه می‌شده اند، استناد جاهلان به عقاید آباء و اجدادشان بوده است .
5- پیروی از اكثریت: تصمیم اكثریت نمی تواند ملاك درستی برای تصمیم گیری باشد.
6- شخصیت گرایی : قرآن كریم، همه افراد بشر را به استقلال رای و فكر دعوت می‌كند و پیروی كوركورانه را موجب شقاوت می‌داند.
سخن پایانی
«عقل» یكی از مواهب الهی و استعداد مخصوصی است كه خداوند متعال به انسان عنایت فرموده تا با بهره گیری از آن بتوانددر مسیر زندگانی خود، راه سعادت و رستگاری را از طریق آن طی نماید. پیامبر اعظم(ص ) می‌فرمایند: «خداوند متعال به بندگانش چیزی بهتر ازعقل نبخشیده است ». همچنین تفكر منطقی عبارت است از بررسی فعال، مداوم و دقیق هر عقیده یا هر شكل فرضی دانش، با توجه به دلایلی كه آن عقیده را تائید می‌كنند و نتایج بیشتری كه این عقیده به آنها گرایش دارد.
