شناخت عربستان

 

محمدي ، علي ، 1342 –
شناخت عربستان / تاليف علي محمدي آشناني. – تهران : مشعر ، 1381.
151 ص. : نقشه ، جدول ، نمودار .
ISBN: 978-964-7635-21-9
فهرست نويسي بر اساس اطلاعات فيپا .
كتابنامه : ص. 149 – 151 .
1. عربستان سعودي. الف. عنوان.
9ش3م/204 DS                       8/953
كتابخانه ملي ايران                                  42161-81 م
شابك 9-21-7635-964-978
ISBN: 978-964-7635-21-9

شناخت عربستان
تاليف:                                                       علي محمدي آشناني
ويراستار:                                                             علي ورسه اي
حروفچيني:                                                 مركز تحقيقات حج
ناشر:                                                                         نشر مشعر
چاپ:                                                                       دارالحديث
نوبت چاپ:                                                         6- بهار 1386
شمارگان:                                                                 3000 جلد
بها:                                                                          800 تومان
مراكز پخش و فروشگاههاي مشعر:
تهران: تلفن: 64512003-021 / قم: تلفن: 7746532-0251

فهرست مطالب
فصل اول : جغرافياي عربستان
پيشگفتار  …………………………………………………………………………………………………………. 1   
1- جغرافياي طبيعي  ………………………………………………………………………………………….. 1   
2- جغرافياي انساني  ………………………………………………………………………………………… 3
3- جغرافياي سياسي  ……………………………………………………………………………………….. 4
4- جغرافياي اجتماعي  ……………………………………………………………………………………… 5
5- جغرافياي آموزشي و فرهنگي  ………………………………………………………………………. 7
6- جغرافياي اقتصادي  …………………………………………………………………………………….. 10

فصل دوم : عربستان در گذر تاريخ
1- دوران باستان تا هجرت حضرت ابراهيم (عليه السلام) …………………………………… 12
2- ازهجرت حضرت ابراهيم (عليه السلام)تا ظهور اسلام  …………………………………… 12
3- از ظهور اسلام تا دولت آل سعود  …………………………………………………………………  12
4- از دولت آل سعود تادوران معاصر  ………………………………………………………………… 13
5- ساختار و اركان حكومت عربستان  ………………………………………………………………  15
6- موسسات عمومي عربستان  ………………………………………………………………………… 17

فصل سوم : تشكيلات مذهبي عربستان
1-نقش دين در عربستان  …………………………………………………………………………………. 17
2- سازمانهاي مذهبي عربستان  ……………………………………………………………………….. 18
منابع ومآخذ  ……………………………………………………………………………………………………. 21

به نام خالق يكتا
پيشگفتار
در عصر طلاي ارتباطات كه رشد وگسترش فناوري ، كشورهاي جهان را به خانه هاي يك دهكده ، بلكه به بخش هاي يك كلبه تبديل نموده ، شناخت دقيق كشورهاي اسلامي ضرورتي مؤكد است.
درميان كشورهاي اسلامي ، شناخت عربستان به ويژه براي كساني كه قصد سفر به آن كشور را دارند بدليل ويژگي هاي منحصر به فردي كه دارد ، از اهميتي دو چندان و ضرورتي افزون تر برخوردار است ، زيرا عربستان مركز گسترش زمين ، محل هبوط آدم و حوا ، سرزمين برپا شدن كعبه ، جايگاه جوشش چشمه توحيد و طلوع خورشيد تابناك و حيات بخش اسلام ، زادگاه خاتم پيامبران حضرت محمد(ص) ،  صديقه اطهر فاطمه زهرا(س) و يازده تن از اختران تابناك آسمان ولايت و امامت ، محل وقوع و شكل گيري تاريخ پر افتخار و خاطره انگيز صدر اسلام ، مهد پيدايش تمدن بزرگ اسلامي ، مدفن و آرامگاه كوثر هستي و چهار امام و پيشواي پاك امام حسن مجتبي (ع)امام علي بن حسين (ع) امام محمد باقر(ع)امام جعفر صادق(ع) و بسياري از سادات و بستگان خاندان اهل بيت (عليهم السلام)، اصحاب و ياران والامرتبه پيامبر(ص) و جايگاه حرم امن الهي ، قبله گاه مسلمانان جهان و محل برگزاري همايش بين المللي سالانه مسلمانان و انجام مناسك حج است كه پيوند عميق و وحدت امت اسلامي را به نمايش مي گذارد.
فصل اول : جغرافياي عربستان
جغرافياي طبيعي
كشور عربستان سعودي يكي از كشورهاي قاره آسيا درمنطقه استراتژيك خاورميانه است كه با مساحت دو میلیون و دویست و چهل هزار  كيلومتر مربع بزرگترين كشور شبه جزيره عربستان محسوب مي گردد.
اين كشور از شمال به اردن و عراق و از جنوب به جمهوري يمن و عمان و از شرق به كويت ، بحرين ، قطر ، امارات عربي متحده و خليج فارس و از غرب به درياي سرخ محدود مي شود و با همسايگان خود داراي 4532 كيلومتر مرز زميني است كه با عراق808 كيلومتر ، اردن 742 كيلومتر ، كويت 222 كيلومتر ، عمان 676 كيلومتر ، قطر40 كيلومتر ، امارات عربي متحده 586كيلومتر و با يمن 1458 كيلومتر مرز مشترك دارد. اين كشور بين خط العرض جغرافيايي 16 الي32 درجه در شمال خط استوا واقع شده و از سطح دريا 750 تا 1500 متر ارتفاع دارد.
كشور عربستان سعودي از نظر جغرافيايي به چهار منطقه تقسيم مي شود :
الف-ارتفاعات غربي      ب- نجد          ج-احساء و قطيف             د-صحراهاي شن زار
نواحي سه گانه عربستان عبارتند از:
1-تهامه: از ساحل درياي سرخ آغاز و تا سرزمين نجران امتداد دارد.
2-نجد: قسمت اعظم عربستان را فرار گرفته و موطن آل سعود و كانون شكل گيري آيين وهابيت است.
3-حجاز: درشمال غربي عربستان واقع شده و بيشترين قسمت آن را مناطق كوهستاني تشكيل مي دهد و شهرهاي مقدس مكه مدينه در آن قرار گرفته اند.
عربستان در شمار خشك ترين و گرمترين مناطق دنيا قرار گرفته ، هواي اين كشور در تابستان بسيار گرم و در زمستان معتدل مي باشد ، بارندگي بسيار كم دارد و تنها يك صدم ازمجموع اراضي آن قابل كشت و زارعت مي باشد.
عربستان داراي منابع و ذخاير طبيعي غني وگسترده اي است كه نفت ،گاز ، طلا ، نقره ، سنگ آهن ، اورانيوم ، فسفات ، سنگ مرمر ، روي وپتاسيم از آن جمله اند.
پايتخت عربستان سعودي شهر رياض و مهمترين شهرهاي آن جده ، طائف ، مكه ، مدينه ، دمام ، جبيل ، ينبع ، تبوك ، نجران ، احساء و جيزان مي باشد.
عربستان داراي چهارده استان مي باشد كه در راس هر استان اميري به حكم پادشاه منصوب مي گردد.
جغرافياي انساني
برابر آخرين سرشماري ، جمعيت عربستان بالغ بر بيست و دو ميليون نفر است كه از اين تعداد حدود 7 ميليون نفر افراد خارجي مقيم اين كشور مي باشند . تراكم جمعيت درمنطقه جنوب بيشتر از شمال و مركز بوده و در زمانهاي گذشته بيشتر مردم اين كشور چادر نشين يا در روستاها زندگي مي كردند به گونه اي كه تا سال1970 م برابر با 1390 ه.ق تنها يك چهارم جمعيت در شهرها سكونت داشتند ، اما توسعه امكانات شهري باعث شد كه بيش از هشتاد درصد ساكنان اين كشور به شهرنشيني روي آوردند.
نژاد مردم عربستان سامي است .مورخان اعراب را به دو دسته تقسيم كرده اند:
1-اعراب بائده: اقوام از بين رفته و نابود شده اي مثل قوم عاد و ثمود و جديس بودند.
2-اعراب باقيه: اعرابي كه نسل آنها باقي مانده و به دودسته تقسيم مي شوند:
الف-اعراب عاربه: يعني اعراب خالص و اصيل
ب-اعراب مستعربه: اعراب ناخالص و پيوسته باديگران.
كوچ نشيني در عربستان رواج دارد ، گروه هايي كه از جنوب به شمال كوچ كرده بودند ، به ويژه دو قبيله خزاعه و جرهم درشهر مكه مستقر شدند كه بيشتر مردم عربستان از اين دو قبيله نشات مي گيرند و در حال حاضر چهار هزار قبيله در عربستان وجود دارد.
نرخ رشد جمعيت در اين كشور4/3% است و بدليل اجراي برنامه واكسيناسيون و ترويج فرهنگ بهداشت ، متوسط عمر افراد در سال 2000 م برابر با 1421ه.ق به 4/71 سال افزايش يافته است.  85% مردم عربستان سني مذهب و 15 درصد شيعه هستند و كشور بر اساس آئين وهابيت اداره مي شود. داراي زبان و خط عربي و پرچم مستطيل شكل آن به رنگ سبز و در وسط آن برفراز شمشيري به خط ثلث و به رنگ سفيد نوشته شده است: ‹‹ لااله الا الله محمدرسول الله›› و نشان رسمي آن ، يك نخل خرما در ميان دو شمشير است كه يكديگر را قطع كرده اند. اين نشان از زمان محمد بن سعود تاكنون رواج داشته است.
تقويم رسمي عربستان سعودي ، كه تقويم ‹‹ ام القري ›› خوانده مي شود طبق ماه هاي  دوازده گانه هجري قمري تنظيم شده و ايام سال 354 روز و اول محرم آغاز سال و آخر ذي الحجه پايان سال محسوب مي شود.
واحد پول عربستان ريال است كه يك دلار معادل 75/3ريال مي باشد.
جغرافياي سياسي
ويژگي هاي جغرافيايي ، عوامل ديني ، فرهنگي ، سياسي و وضيعيت نسبتاً خوب اقتصادي ، كشور عربستان را از اهميتي استراتژيك در منطقه و جهان برخوردار ساخته است ، كه عمده آن عبارتند از: وجود مكه مكرمه و مدينه منوره ، موقعيت جغرافيايي ، ذخاير فراوان نفت و گاز ،  نفوذ در همگرايي هاي عربي و اسلامي .
گفتني است عربستان 26 درصد ذخاير نفتي جهان و4/33 درصد نفت اوپك ، رتبه اول را در ميان كشورهاي دارنده نفت در اختيار دارد ، همچنين با در اختيار داشتن 2/4 درصد ذخاير شناخته شده گاز جهان رتبه پنجم پس از روسيه ، جمهوري اسلامي ايران ، قطر و آمريكا را به خود اختصاص داده است كه با توجه به شرايط فوق ، عربستان در سازمان اوپك از قدرت و نفوذ بسياري برخودار بوده و همواره مواضع اين كشور نقش عمده اي در بازار نفت ايفا مي كند.
اين كشور همواره در شواري همكاري خليج فارس كه در سپتامبر سال 1980 م برابر با 1401 ه.ق و با شركت عربستان ، امارات متحده عربي ، قطر ، بحرين ، كويت و عمان تاسيس شده ، اتحاديه عرب كه در اكتبر سال 1944 م برابر با 1363 ه.ق توسط پنج كشور مصر ، سوريه ، لبنان ، عراق ، اردن و بعدها با پيوستن عربستان تشكيل شده و سازمان كنفرانس اسلامي كه در سال 1969 م برابر با 1389 ه.ق پس از آتش سوزي مسجد الاقصي توسط كشورهاي اسلامي تشكيل گرديده ، داراي نفوذ و تاثير مي باشد.
جغرافياي اجتماعي
از ديرباز جامعه عربستان بر پايه روابط قبيله اي استوار بوده و دو عامل مذهب و تعصب و علقه نيرومند قبيله اي ساختار اجتماعي و فرهنگ كلي آن را شكل داده است ، گرچه اين سرزمين در دوران خلافت سه خليفه نخستين مركز جهان اسلام بود ، اما به دليل وجود قبيله هاي فراوان و آداب و رسوم مختلف ، تمدن اسلامي در اين سرزمين رشد و بالندگي و پويايي ديگر كشورهاي اسلامي را نيافت.
در ميان جامعه كنوني عربستان مي توان دو گرايش و گروه عمده را مشاهده نمود :
گروه سنت گرايان: سنت گرايان معتقد به حفظ ارزشهاي بومي و اسلامي اند و با هر نوع نفوذ فرهنگ غربي و خارجي مخالفت مي كنند و داراي دو جناح هستند :
الف-جناح رسمي : روحانيوني كه در تشكيلات مذهبي رسمي داراي سمت و موقعيتي هستند و از قدرت زيادي برخودار مي باشند.
ب-جناح غير رسمي: روحانيون جوان و جوانان متدين و بنيادگرايي كه ازحوزه هاي علمي و دانشگاههاي مذهبي عربستان فارغ التحصيل شده اند.اين جناح خود را احياگر واقعي افكار  سلفي گري و وهابيت مي دانند.
گروه تجدد طلبان : حضور گسترده كارشناسان و اتباع خارجي ، برقراري ارتباطات وسيع سياسي با غرب ، اعزام دانشجويان براي تحصيل به خارج از كشور ، مسافرت هاي مردم عادي و سرمايه داران به كشور هاي غربي ، جذابيت كاذب شعارهاي انسان گرايانه و فرهنگ غرب ، استفاده گسترده از ماهواره ، به ويژه جوانان را متمايل به تقليد از فرهنگ غربي نموده و باعث شده در عربستان قشري متجدد كه به دنبال تغيير و تحول اوضاع اقتصادي و سياسي بوده و خواهان مشاركت هر چه بيشتر در تصميم گيري ها و ايجاد تحولات اصلاح طلبانه در ساختار حكومت و دموكراتيك كردن كشور بوده و با هرگونه حركت متحجرانه و بنيادگرايانه سلفي گري مبارزه كنند.
آداب و رسوم اين كشور ، آميخته اي است از سنت هاي قبيله اي و فرهنگ اسلامي و به سه گروه تقسيم مي شوند:
1-حجازيان: كه بدليل ميزباني زائران خانه خدا و برخورد با ملل و فرهنگ هاي گوناگون آداب و رسوم معتدل تري دارند.
2-نجديان: كه بدليل سكونت در منطقه خشك و بي آب و علف مركزي داراي آداب و رسوم خشك وخشن تري هستند.
3-ساكنان منطقه شرقيه: كه بدليل پيروي از مكتب اهل بيت (عليهم السلام) و نزديكي به خليج فارس آداب و رسوم متفاوتي دارند .
حضور زنان و دختران در محافل عمومي و حتي مساجد بسيار كم و محدود است. از اواخر دوره ابتدايي علاوه بر پوشيدن چادر عربي ، پوشاندن دست ها و صورت توسط دختران اجباري مي باشد . در ازدواج راي و نظريه دختران اهميت زيادي ندارد و داماد بايد افزون بر مهريه مبلغ قابل توجهي به پدر عروس بپردازد.
سلام كردن نزد مردم اين كشورلازم وپاسخ دادن به آن واجب شمرده مي شود. به گونه اي كه ورود به هر مكان بدون سلام بي ادبي تلقي مي شود. دست دادن در هنگام ملاقات عملي پسنديده به حساب مي آيد و نوعي اظهار محبت و صميميت است ، به گونه اي كه در ديدارهاي مردم با سران قبايل يا پادشاه و وليعهد ، دست دادن و مصافحه معمول است .
مردم اين كشور افراد را با نام كوچك صدا مي زنند و الفاظي نظير سيد و سيده استفاده مي كنند . ورزش شترسواري ، اسب سواري و شكار ، صحرانشيني و رقص شمشير همچنان مورد علاقه مردم است . پخش اذان از مساجد ، التزام به نماز و حضور در نمازهاي جماعت كه در        پنج نوبت اقامه ميگردد ، تعطيل نمودن بازار به هنگام نماز و حفظ ظواهر اسلامي ازآداب و رسوم نيكوي مردم اين كشوراست.
برابر قوانين عربستان ، ازدواج زنان با مردان بيگانه ممنوع است مگر با مجوز دولت كه به ندرت صادرمي شود ، درمورد رعايت پوشش نيز سخت گيري صورت مي گيرد. رانندگي براي زنان ممنوع و به تنهايي و بدون اجازه مرد ارشد خانواده حق خارج شدن ازخانه ويا اعزام به خارج ازكشور را ندارند.
كشور عربستان سعودي با بهره گيري از درآمد نفتي خود ، توانسته است خدمات بهداشتي و درماني مناسبي به مردم بومي و مهاجران خارجي ارايه نمايد. اكنون در اين كشور بيش از 34 هزار پزشك در 314 بيمارستان و 3315 مركز بهداشتي مشغول به كار هستند. شهرك پزشكي ملك فيصل در حومه رياض از لحاظ فني و تجهيزات يكي از پيشرفته ترين مراكز پزشكي است . اين مركز داراي 65 هزار كادر پرستاري و بيش از 45729 تخت بيمارستاني و تعداد داروخانه هاي اين كشور بالغ بر 41763 مي باشد.
جغرافياي آموزشي و فرهنگي
نظام آموزش در دوران گذشته عربستان ، مدارس ديني و مساجد مسئووليت آموزش خواندن و نوشتن و علوم ديني را بر عهده داشتند. نخستين مدرسه به سبك امروز در اين كشور در دوران حكومت ملك عبدالعزيز و به فرمان وي تاسيس و در سال 1953 م اولين وزارت فرهنگ تاسيس گرديد و ملك فهد پادشاه پيشين به عنوان اولين وزير معارف منصوب شد.
در اين كشور مديريت آموزش و پرورش به دو بخش دختران و پسران تقسيم شده ، مديريت بخش پسران به عهده وزارت معارف (آموزش وپرورش) و مديريت بخش دختران به عهده رياست كل آموزش دختران بود و هركدام داراي دانشكده هاي تربيت معلم اختصاصي با سيستم آموزشي مشترك بودند و در سال 2001 م به فرمان ملك فهد با ايجاد پست قائم مقام وزير آموزش و پرورش در امور آموزش دختران ، تشكيلات جداگانه آموزش دختران در آن وزارتخانه ادغام گرديد و دكتر جوهره بنت فهد به آن سمت منصوب شد.
مدارس عربستان در هر دو بخش پسران و دختران به دو نوع تقسيم مي شوند: دولتي و ملي و برابر آمار رسمي در سال تحصيلي 2001-2000 م بيش از 5/5 ميليون دانش آموز در اين كشور اشتغال به تحصيل داشته اند.
علاوه بر مدارس دولتي و ملي ، تعدادي مدرسه زير نظر وزارت معارف و رياست تعليم دختران در مناطق مختلف كشور جهت حفظ قرآن كريم مشغول كار هستند و بيش از 380 هزار نفر در اين مدارس مشغول فراگيري و حفظ قرآن كريم مي باشند.
اكنون دوران تحصيل در اين كشور 12 سال است كه به جز پيش دبستاني ، به سه مرحله ابتدايي ، متوسطه يا مياني و دبيرستان يا ثانويه تقسيم مي شود. سال تحصيلي در عربستان از اواخر سپتامبر يعني اوايل مهرماه آغاز شده و در اواخر ژوئن يعني اوايل تيرماه به اتمام مي رسد و سال تحصيلي به دو دوره نيم سال اول و دوم تقسيم مي شود و پس ازاتمام نيم سال اول تعطيلات (اجاز‌ه الربيع) به مدت دو هفته آغاز مي گردد و افزون برآن به مناسب عيدفطر و عيد سعيد قربان هر كدام ده روز مدارس تعطيل مي باشد.
اين كشور داراي هشت دانشگاه دولتي بشرح زير مي باشد:
نام دانشگاه    سال تاسيس    محل    هيات علمي    تعداد دانشجويان    رشته هاي تحصيلي    ساير شعب
ملك سعود    1957 م    رياض    2679 نفر    29641 نفر    پزشكي و مهندسي    ابها و قصيم
ملك عبدالعزيز    1967 م    جده    1147 نفر    20077 نفر    هنر و علوم انساني    –
نفت و معدن ملك فهد    1975 م    جده    698 نفر    5500 نفر    صنايع و مديريت    –
ملك فيصل    1975 م    دمام    519 نفر    4759 نفر    كشاورزي و صنايع غذايي    احساء
اسلامي امام محمد بن سعود    1953 م    قصيم    1236 نفر    13613 نفر    شريعت و اصول دين    احساء
اسلامي مدينه منوره    1961 م    مدينه منوره    374 نفر    2449 نفر    شريعت و اصول دين    –
ام القري    1975 م    مكه مكرمه    575 نفر    3720 نفر    شريعت و مطالعات اسلامي    –
ملك خالد    2000 م    عسير    2240 نفر    26830 نفر
كشاورزي و بازرگاني    –
اكنون بيش از 000/170 دانشجوي دختر و پسر در اين كشور به تحصيل اشتغال دارند و بيش از هشت هزار نفر براي تحصيل به كشورهاي خارجي اعزام شده اند.
گفتني است در عربستان كنكور وجود ندارد و معدل دبيرستان ملاك پذيرش قرار مي گيرد ، تحصيل در دانشگاهاي عربستان رايگان و ماهانه مبلغي نيز به عنوان كمك هزينه به دانشجويان پرداخت مي شود و براي اسكان استادان و دانشجويان شهرك هايي مجهز به بيمارستان و امكانات ويژه ديگر ايجاد شده است.
تعداد كتابخانه هاي عمومي عربستان در سال 1410 ه.ق 60 تا و بيش از يك ميليون جلد كتاب در اين كتابخانه ها موجود است كه مهمترين آنها عبارتند از: كتابخانه شوراي انگليس ، كتابخانه فرهنگي ، كتابخانه انجمن اداره عمومي ، كتابخانه دانشگاه اسلامي ، كتابخانه عمومي ملك عبدالعزيز ، كتابخانه دانشگاه ملك سعود ، كتابخانه الحرم مكه ، كتابخانه مدرسه الحديث مكه ، كتابخانه اوقاف مدينه و …
مطبوعات در كشور عربستان زير نظر دولت است . سياست كلي تبليغاتي عربستان را شوراي عالي تبليغات تدوين مي كند. در اكثر مطبوعات تبليغ مسايل ديني در درجه اول قرار دارد و در مسائل سياسي اغلب نويسندگان به وسيله دولت تعذيه و خط و مشي خود را از دولت مي گيرند.
روزنامه هاي عربي زبان عربستان عبارتند از: الجزيره ، الرياض ، المدينه منوره ، عكاظ ، اليوم ، البلاد ، الندوه ، المسائيه ، الشرق الاوسط ، الحيات و الوطن.
روزنامه هاي انگليسي زبان عربستان عبارتند از: عرب نيوز ، سعودي گازات ، رياض ديلي و سعودي ريويو .
الدعوه ، المجتمع ، المسلمون ، اليمامه ، اقراء ، الشرق و اخبار العالم الاسلامي ازمهمترين مجلات اين كشورمي باشد.
در عربستان دو خبرگزاري داخلي وجود دارد كه زير نظر خاندان آل سعود اداره مي شوند:
خبرگزاري (واس) باحروف اختصاري (S.P.A) و خبرگزاري اسلامي با حروف اختصاري (I.P.A) همچنين دو خبرگزاري خارجي به نام هاي رويتر و آسوشيتدپرس در اين كشور فعال مي باشند.
اولين شبكه راديويي در اين كشور در سال 1932 م برابر با سال 1351 ه.ق به فرمان ملك عبدالعزيز در جده تاسيس گرديد . تلويزيون عربستان در سال 1965 م برابر با سال 1385 ه.ق تاسيس و نخستين برنامه تلويزيوني خود را از دو ايستگاه رياض و جده پخش نمود و برنامه هاي آن از كانال يك به زبان عربي و ازكانال دو به زبان انگليسي پخش مي شود. راديو و تلويزيون عربستان دولتي و از سال 1990 م براي فرستادن امواج ، ماهواره را به خدمت گرفته است.
در سال 1969 م به فرمان ملك فهد تشكيلاتي به نام (الرئاسه العامه الرعايه الشباب) براي رسيدگي به امور مختلف جوانان تشكيل و براي جذب جوانان ، مراكزي با عنوان خانه جوانان راه اندازي نمود.
عربستان براي انجام فعاليت ها و برگزاري مسابقات ورزشي ، دوازده شهرك ورزشي ايجاد كرده است كه بزرگترين آن در شمال شرقي رياض كه مساحتي بالغ بر 500 هزار مترمربع وسعت دارد . وزشكاران اين كشور در بيست رشته ورزشي فعاليت دارند.
جغرافياي اقتصادي
اقتصاد عربستان برمحور نفت و فرآورده هاي آن بنا شده است و پس از آن صنعت گردشگري كه عمدتاً مربوط به مسافرت حجاج به آن كشور و درآمد حاصله از برگزاري مراسم حج و بازار پر فروش كالا درآن ايام است كه نقش مهمي در اقتصاد اين كشور ايفا مي كند. البته در سال هاي اخير توسعه بخش صنعت ، كشاورزي ، معدن و افزايش آنها در سيستم اقتصادي ، مورد توجه بسيار قرار گرفته است.
اين كشور بر اساس نظام اقتصادي آزاد ، سياست اقتصادي و تجاري خود را بنيان نهاده و از سرمايه گذاري خارجي استقبال نموده و تسهيلات زيادي در اختيار آنان قرار داده است.
عربستان در پرتو درآمدهاي نفتي ، صنعت توريسم و گسترش صنايع پتروشيمي به كشوري ثروتمند تبديل شده است.
اقتصاد عربستان داراي بخش هاي مختلفي است كه برخي از مهمترين آنها عبارتند از: كشاورزي ، معادن ، انرژي و صنايع .
عربستان داراي 893 كيلومتر شبكه ريلي ، 676/144 كيلومتر جاده ، 5 فرودگاه بين المللي و 25 فرودگاه داخلي مي باشد.
شركت هواپيمايي عربستان كه (السعوديه) نام دارد و در سال 2000 م با در اختيار داشتن 106 فروند هواپيماي بوئينگ و ايرباس و 25000 نفر كادر پروازي و 1100 نفر خلبان ، كمك خلبان حدود 5/12 ميليون نفر مسافر و 335 ميليون تن كالا را جابجا نموده است.
توليد ناخالص ملي اين كشور در سال 2000 م بالغ بر 4/512 مليارد ريال بوده كه نسبت به سالهاي پيشين 8/8% رشد داشته است.
درآمد سرانه اين كشور در سال 1989 م معادل 6230 دلار بوده و اشتغال به طور متوسط سالانه 8% افزايش داشته است . واحد پول عربستان (ريال) و هر ريال معادل 745/3 ريال سعودي است. اسكناس هاي رايج  200،100،50،20،10،5،1 و 500 ريالي و سكه هاي رايج 50،25،10  هلله و يك ريالي است.
بانك هاي مهم عربستان عبارتند از: بانك الرياض ، بانك الجزيره ، بانك عربي الوطني ، بانك سرمايه گزاري ، بانك المتحد ، بانك الراجحي ، بانك عربستان و آمريكا ، بانك عربستان و انگليس ، بانك عربستان و هلند ، بانك عربستان و فرانسه .
تا سال 1979 م حدود 94% صادرات اين كشور نفت بوده ، اما با توسعه صنعت پتروشيمي ، در سال 2000 م سهم صادرات نفت به 67% تقليل يافته و 1/17% كالا هاي پتروشيمي 99/15% مواد غذايي و ساير مواد كشاورزي صادر شده است . واردات اين كشور در سال 2000 م حدود       2/113 ميليارد ريال سعودي كالا شامل 22%  مواد غذايي و 18%  مواد شيميايي و بقيه فلزات و مواد متفرقه بوده است.
مهمترين مشتريان نفت و صادركنندگان كالا به عربستان ، آمريكا و ژاپن هستند.

فصل دوم : عربستان در گذر تاريخ
منطقه عربستان داراي تاريخي بس كهن و طولاني است كه مي توان پيشنيه آن را به پنج دوران تقسيم نمود:
1-دوران باستان تاهجرت حضرت ابراهيم (عليه السلام)
قرآن كريم درسوره نازعات از گسترش يافتن زمين سخن به ميان آورده است و برابر روايات پديدار شدن  خاك و گسترش زمين ازمحل كعبه در مكه آغاز شده است. بر اين اساس سرزمين عربستان كهن ترين ، بلكه نخستين نقطه پيدايش كره خاكي است.
2-از هجرت حضرت ابراهيم (عليه السلام) تا ظهوراسلام
يكي از بخش هاي مهم تاريخ عربستان ، هجرت حضرت ابراهيم(عليه السلام) به اين كشور و باقي نهادن همسر و فرزندش حضرت اسماعيل (عليه السلام) در مكه است كه نقش و تاثير زيادي در تحولات بعد بر جاي گذاشت و با پديدار شدن چشمه زمزم ، مكه به تدريج آباد و به شهرتبديل گرديد و به فرمان الهي ، حضرت ابراهيم و اسماعيل (عليهم السلام) بنيان هاي كعبه را در آن سرزمين بر افراشتند و با سر دادن نداي توحيد ، مردمان را به انجام مناسك حج فراخواندند.
3-از ظهور اسلام تا دولت آل سعود
مهمترين سرفصل تاريخ عربستان ، بعثت خاتم پيامبران حضرت محمد(ص) و ظهور اسلام در قرن هفتم ميلادي در اين سرزمين است.
پيامبر گرامي اسلام پس از تحمل سختي هاي فراوان در مكه ، به مدينه مهاجرت و با متحد ساختن قبايل متخاصم زير پرچم اسلام زمينه لازم براي تشكيل حكومت فراگير اسلامي را فراهم آورد .
شهر مدينه و عربستان تا زمان خلافت سه خليفه اول داراي اهميت زيادي بود ، اما پس از انتقال پايتخت خلافت اسلامي به كوفه در زمان حضرت علي (عليه السلام) به تدريج از اهميت عربستان كاسته شد و پس از شهادت آن حضرت و در دوره امويان پايتخت اسلامي به شام و در دوره عباسيان به بغداد انتقال يافت .
منطقه حجاز چند سالي تحت سلطه مصر قرار گرفته و با تشكيل دولت عثماني و تسلط آن بر مصر در سال 932 ه.ق و حاكميت در منطقه حجاز و ديگر مناطق عربستان تحت نفوذ آنان قرار گرفت و از سال 1139 تاكنون تحت سلطه و حكومت آل سعود مي باشد.
4-از دولت آل سعود تا دوران معاصر
در اوضاع آشفته منطقه نجد كه داراي حكومت يك پارچه نبود ، طلبه جواني به نام محمد بن عبدالوهاب پس از بازگشت از ايران و بصره به درعيه رفت و تعدادي از شاگردان و مريدانش را دورخود جمع كرد و در آن دوران حاكم درعيه محمدبن سعود بود و اين دو براساس پيماني حكومت جديدي به نام آل سعود تشكيل و آيين وهابيت شكل گرفت و طبق اين پيمان قرار شد از اين پس اداره حكومت و امور سياسي با محمدبن سعود و فرزندان وي باشد و امورمذهبي و ديني برعهده محمدبن عبدالوهاب و فرزندان ايشان باشد و با همبستگي و اتحادي كه بين اين دو بر قرار شد به تدريج در سه مرحله حكومت خود را از منطقه كوچك درعيه به همه عربستان گسترش دادند. سرانجام محمدبن سعود پس از چهل سال حكمراني و جنگ درسال 1179ه.ق مطابق با 1765 م در گذشت و جاي خود را به پسرش عبدالعزيز داد و پس از آن به ترتيب حاكمان آل سعود كه به سه دوره تقسيم شده اند به شرح زير مي باشند :
حاكمان دوره اول آل سعود
1    محمد بن سعود    1139 ه.ق    1179 ه.ق    40 سال
2    عبدالعزيز بن محمد    1179    1218    39 سال
3    سعود بن عبدالعزيز    1218    1229    11 سال
4    عبدالله بن سعود    1229    1223    5 سال

حاكمان دوره دوم آل سعود
5    مشاري بن سعود    1235 ه.ق    1235 ه.ق    كمتر از يك سال
6     تركي بن عبدالله     1240    1249    10 سال
7    فيصل بن تركي (دوره اول)    1250    1254    4 سال
8    خالد بن سعود    1254    1257    3 سال
9    عبدالله بن ثنيان    1257    1259    2 سال
10     فيصل بن تركي (دوره دوم)    1259    1282    23 سال
11    عبدالله بن فيصل (دوره اول)    1282    1288    6 سال
12    سعود بن فيصل    1288    1291    3 سال
13    عبد الرحمن بن فيصل (دوره اول)    1291    1293    2 سال
14    عبدالله بن فيصل (دوره دوم)    1293    1307    14 سال
15    عبد الرحمن بن فيصل (دوره دوم)    1307    1309    2 سال

حاكمان دوره سوم آل سعود
16    ملك عبدالعزيز بن عبدالرحمن    1319 ه.ق    1373 ه.ق    54 سال
17    ملك سعود بن عبدالعزيز    1373    1384    11 سال
18    ملك فيصل بن عبدالعزيز    1384    1395    11 سال
19    ملك خالد بن عبدالعزيز    1395    1402    7 سال
20    ملك فهد بن عبدالعزيز    1402    1426    24 سال

و هم اكنون برادر ملك فهد بن عبدالعزيز بنام ملك عبداله بن عبدالعزيز به عنوان پادشاه بر اين كشور حكومت مي كند .
نام حجاز توسط عبدالعزيز بن عبدالرحمن در سال 1351ه.ق مطابق با 1939 م طي فرماني به (المملكه العربيه السعوديه) تغييريافته و پايتخت خود را شهر رياض قرار داده و پرچم فعلي را طراحي نمود ، همچنين در زمان ملك فهد عنوان (جلاله الملك) را از ابتداي نام خود حذف و به جاي آن لقب (خادم الحرمين الشريفين) را برگزيد كه هم اكنون نيز اين لقب جاري است.
ساختار حكومت پادشاهي عربستان سعودي به شرح زير مي باشد:
1-قانون اساسي و نوع حكومت :
اين كشور قرآن را به عنوان قانون اساسي خود معرفي نمود و در سال 1412ه.ق به فرمان ملك فهد ، قوانين سه گانه اساسي ، مجلس شورا و مناطق ايالتي را مشتمل بر83 اصل به تصويب رسانده و در اصل اول چنين آمده است:
‹‹ مملكت عربستان سعودي دولتي عربي ، اسلامي و داراي استقلال كامل است و دين آن اسلام و قانون اساسيش كتاب الله و سنت پيامبر و زبان رسمي آن عربي و پايتختش رياض است.›› و در اصل پنجم آن چنين آمده است:
‹‹ سيستم حكومتي در مملكت عربستان سعودي ، پادشاهي است و حكومت در فرزندان پادشاه بنياگذار ، عبدالعزيز بن عبدالرحمن بن فيصل آل سعود و فرزندانش موروثي است و با صالحين آنها براي حكومت برمبناي كتاب الله و سنت پيامبر بيعت مي شود.››
2-قواي دولت بر سه قوه استوار است :
قوه قضائيه ، قوه مجريه و قوه مقننه كه پادشاه مرجع تمام اين قوا مي باشد .
3-اركان قدرت در عربستان سعودي به شرح زير است:
الف-پادشاه    ب-شوراي خاندان حاكم       ج- قواي سه گانه       د-استانداران يا اميران مناطق
4-سيستم دفاعي عربستان :
ارتش عربستان از چهار نيرو هوايي ، دريايي ، زميني و ضدهوايي تشكيل شده  و داراي سازمان هاي متعددي است و تحت فرمـان پادشاه مي باشند ، علاوه بـراين نيروها ، اين  كشور از
يك گارد ملي كه بيش از 75000 نفر نيرو دارد برخوردار مي باشد.
5 – سياست خارجي عربستان:
سياست و روابط خارجي عربستان در پنج بخش قابل بررسي است:
الف-روابط باكشورهاي غربي
از زمان تشكيل دولت عربستان سعودي ، همواره اين كشور روابط بسيار نزديكي با دول غربي به ويژه انگليس و آمريكا داشته است و پس از جنگ جهاني دوم رابطه عميق با انگليس ، جاي خود را به آمريكا داد.
ب- رابطه با چين و روسيه
عربستان به دليل مخالفت شديد با كمونيسم به عنوان يك مسلك الحادي ، در تمام دوران جنگ سرد از ايجاد رابطه سياسي با اردوگاه سوسيالسيم خودداري كرد و پس از فروپاشي شوروي و پايان جنگ سرد ، عربستان فعاليت هاي بسياري در جمهوري هاي مسلمان تازه استقلال يافته آغاز نموده كه مهمترين هدف آن انتشار و تبليغ انديشه هاي وهابيت در اين كشورهاست.
ج- روابط با همسايگان و كشورهاي اسلامي
ضديت با ماركسيسم و جلوگيري ازتوسعه آن ، همسويي با سياست كشورهاي غربي،كسب قدرت برتر در منطقه خاورميانه ، سلطه فرهنگي بر كشورهاي مسلمان و ترويج آيين وهابيت از اهداف سياست خارجي عربستان در ارتباط با كشورهاي مسلمان منطقه مي باشد.
د-در ارتباط با مساله فلسطين
در زمان زمامداري ملك فيصل و همگام با سايركشورهاي اسلامي حمايت هايي از جمله تحريم نفتي اسرائيل انجام گرفت ولي باكشته شدن ملك فيصل ، عربستان به تدريج سياست خود را تغيير داد و هم اكنون علي رغم جنايت هاي بي شمار رژيم صهيونيستي ، موضعي ضعيف و ميانه رو و توام  با بي اعتنايي در رابطه با مسايل منطقه اي دراين خصوص اتحاذ نموده است.
ه-رابطه با جمهوري اسلامي ايران
پيشنيه برقراري ارتباط ايران و عربستان سعودي به سال 1307ه.ش بر مي گردد و در طول ساليان متمادي از فراز و نشيب هاي فراواني برخوردار بوده ،كه از مهمترين آنها مي توان به شهادت رساندن حدود 400 نفر از حجاج ايراني در مراسم برائت از مشتركين سال 1366ه.ش و متعاقب آن قطع روابط سه ساله ، پذيرش قطعنامه 598 شوراي امنيت و موضع گيري اصولي ايران در مقابل تجاوز عراق به كويت ، سفر آقاي هاشمي رفسنجاني به عربستان ، برگزاري كنفرانس اسلامي در تهران و حضورامير عبدالله در ايران اشاره نمود و هم اكنون روابط ايران و عربستان در سطح قابل قبول وچشم انداز روابط در آينده روشن تر پيش بيني مي شود.
موسسات عمومي عربستان :
ديوان محاسبات عمومي ، ديوان خدمات شهري ، سازمان امور استخدامي ، اداره آمار عمومي ، سازمان محيط زيست و هواشناسي ، هيئت عربي سعودي استاندارد (المواصفات و المقاييس) ، مؤسسه عمومي مخارج و هزينه ها .

فصل سوم: تشكيلات مذهبي عربستان
نقش دين در عربستان :    
دين در ميان مردم عربستان نفوذ زيادي داشته و در اوضاع فرهنگي، سياسي و اجتماعي عربستان نقش اساسي ايفا مي كند. اين كشور بر اساس ظواهر شريعت اسلامي اداره مي شود و قوانيني چون قصاص و تعزيرات در آن اجرامي شود، هيچ ديني غير از اسلام پذيرفته نيست و اماكن مذهبي غير اسلامي همچون كليسا ، كنيسه و… در اين كشور وجود ندارد. اكثر مردم اين كشور از اهل تسنن و كشور بر اساس مذهب حنبلي و آيين وهابيت اداره مي شود. در شهر مدينه منوره و منطقه شرقيه تعدادي از شيعيان اماميـه و گروهي از اسماعليه در منطقـه عسير و نجران
زندگي مي كنند و بخشي ازيمني هاي مقيم عربستان نيز زيدي مذهب هستند.
جناح مذهبي و سنت گرايان از قدرت و نفوذ بسيار زيادي در حكومت و جامعه عربستان برخوردار هستند.
سازمانهاي مذهبي عربستان :
1-سازمان علماي بزرگ(هيئت كبارالعلما)
اين سازمان كه به رياست مفتي كل كشور اداره مي شود ، مركب از 21 تن از علماي تراز اول كشور مي باشد . عمده فعاليت اعضاي اين سازمان صدور فتوي است كه نقش مهمي در مسايل مذهبي و سياسي كشور دارد . تا چندي قبل ‹‹ بن باز ›› پيرمرد نابيناي سعودي مقام مفتي كل را در اين كشور داشته كه پس از فوت وي در سال 1999م برابر با 1420ه.ق شيخ عبدالعزيز آل شيخ كه از نوادگان محمد بن عبدالواهب است توسط ملك فهد به اين سمت منصوب شد .
2-سازمان رابطه العالم الاسلامي
اين سازمان حدود 45 سال قبل با عضويت نمايندگاني از ساير كشورها تشكيل گرديد. اين تشكيلات از پرقدرت ترين سازمانهاي مذهبي عربستان مي باشد. بودجه سالانه آن بالغ بر دويست ميليون ريال سعودي است و در بيشتر كشورهاي جهان شعبه دارد.
وظايف اين سازمان عبارت است از : آموزش اسلامي ، توضيح كتب اسلامي و قرآن ، آموزش زبان عربي ، كمك به موسسات اسلامي ، ساخت بناهاي اسلامي ، احداث مدارس ديني با هدف ترويج آيين وهابيت .
3-سازمان امر به معروف ونهي از منكر
با توجه به فرهنگ حاكم بر جامعه عربستان ، مردم در كنار آداب و رسوم قبيله اي ، نسبت به انجام فرايض ديني و آداب و سنن مذهبي  پايبندي زيادي دارند . در عين حال  اين  سازمان به منظور دعوت هرچه بيشتر مردم براي برگزاري نمازهاي جماعت و جمعه ، نظارت بر رعايت شؤون
اسلامي و حجاب بانوان  و جلوگيري از فعاليت مراكز غير شرعي تشكيل شده است .
اعضاي اين سازمان نقش پليس مبارزه با  منكرات را  بر عهده داشته و با گشت زني درسطح خيابان ها با موارد خلاف شرع و نا مشروع بر خورد مي كنند .
4-سازمانهاي وابسته به امور مذهبي
موسسات مهمي كه وابسته به اين بخش مي باشند عبارتند از:
الف-موسسه ملي راهنمايي حجاج
اين موسسه براي ارائه خدمات رفاهي  به حجاج  در سال 1405 ه.ق در مدينه منوره تاسيس گرديد و هم اكنون به موسسه ملي راهنمايان تغيير نام داده و بخش هاي عمده آن عبارتند از : استقبال ، اسكان ، نظم امور بعثه ها ، گذرنامه ، حمل و نقل و….
ب-مهد خادم الحرمين الشريفين لابحاث الحج
اين مراكز در سال 1401 ه.ق براي جمع آوري اطلاعات ، حفظ محيط زيست و ارائه مشاوره فني به شوراي عالي حج تاسيس و زير نظر وزير كشور و رئيس  شوراي عالي حج اداره مي شود ، و داراي بخشهاي عمران و مهندسي ، بهداشت و محيط زيست ، اموراداري و انساني ، اطلاعات و خدمات علمي ، امور تبليغات و امور ما لي مي با شد.
ج- مجتمع چاپ قرآن ملك فهد
اين مجتمع با مساحتي بالغ بر دويست وپنجاه هزار متر مربع در سال  1405ه.ق افتتاح و زير نظر وزارت اوقاف اداره مي شود ، كه به چاپ متن ، ترجمه وتفسير قرآن ، نشر سيره نبوي و مجموعه آثار ابن تيميه و تكثير نوار قرائت قرآن مي پردازد.
اين مركز قرآن كريم را در بيست نوع مختلف در اندازه هاي بزرگ ، متوسط و كوچك چاپ مي كند و متوسط توليد سالانه آن بالغ بر ده ميليون نسخه مي با شد.
د-كارگاه بافت پرده كعبه
مركز نساجي و بافت پوشش كعبه در سال 1346 ه.ق ايجاد و تا كنون چند نوبت تجديد بنا و توسعه يافته است و اخيراً ماشين آلات نساجي آن نوسازي و مدرن گرديده است . اين مركز سالانه يك پرده از حرير خالص طبيعي كه با نخ هاي نقره و طلا فام تزئين شده ، مي بافد .
ه- حوزه هاي ديني و رهبران مذهبي
همانگونه كه در قبل به آن اشاره شد ، بر اساس توافق اوليه بين رهبر مذهبي وهابيت و بزرگ خاندان آل سعود ، اداره سياسي كشور در خاندان آل سعود و حاكميت مذهبي بر عهده فرزندان شيخ محمد بن عبدالوهاب مي باشد .
در عربستان بالغ بر 30 هزار مسجد معمولي و جامع وجود دارد كه در 6535 مسجد آن نماز جمعه برگزار شده و حدود 90 هزار امام جماعت و مؤذن در وقت نمازهاي پنجگانه مشغول خدمت هستند .
اكنون كشور عربستان بدليل قدرت مالي خود و نيز برگزاري مراسم سالانه حج و ضعف دولت هاي حاكم بر كشور هاي اسلامي از نفوذ فراواني در ميان مسلمانان و حاكمان برخوردار مي باشد . حوزه هاي ديني عربستان به تدريج به شكل دانشگاه تكامل يافته و علاوه بر دانشجويان داخلي ، تعداد كثيري از دانشجويان خارجي از كشورهاي اسلامي با هزينه دولت در مقاطع مختلف در دانشگاههاي اين كشور مشغول تحصيل مي باشند .
با عرض پوزش از استاد محترم و دانشجويان گرامي به خاطر صبرو حوصله اي كه به خرج داده اند. اميد است اين مختصر نوشتار مورد استفاده عزيزان قرار گرفته باشد.

منابع و مآخذ
1-قرآن كريم.
2-آشنايي با علوم اسلامي ،كلام وعرفان ،  شهيد مطهري ، انتشارات صدرا.
3-الاصاله والمعاصره ، فؤاد عبدالسلام الفارسي ، شركه المدينه المنوره للطباعه والنشر،1412ه.ق.
4-الاعلام زركلي ، دارالعلم للملايين ، بيروت ،1990 م.
5- اعيان الشيعه ، محسن امين ، مطبعه ابن زيدون دمشق ، چاپ دوم ،1944م.
6-بحارالانوار ، علامه مجلسي ، بيروت.
7-البعثات الخارجيه للمملكه العربيه السعوديه ، صادق علي حجازي ، مطبوعات نادي مكه الثقافي، چاپ اول ،1403ه.ق.
8-تاريخ البلاد العربيه السعوديه ، دكتر منير العجلاني ، دارالشبل للنشر و التوزيع ، رياض ، چاپ دوم ،1413ه.ق.
9-تاريخ تحليلي اسلامي ، سيد جعفر شهيدي.
10-تاريخ العربيه السعوديه من القرن الثامن عشر حتي نهايه القرن العشرين ، اليكسي فاسيليف ، شركه المطبوعات للتوزيع و النشر بيروت لبنان ، ‌چاپ اول ،1995م.
11-تاريخ المملكه العربيه السعوديه ، صلاح الدين مختار،چاپ بيروت ، دار مكتبه الحياه.
12-جغرافياي تاريخي كشور هاي اسلامي ، وزارت آموزش و پرورش ،تهران ،1366 ش.
13-الجغرافيا التاريخيه لشبه الجزيره العربيه ، في عصور ما قبل التاريخ ، دكتر طلعت احمد محمد عبده ، دانشگاه الزهر‹‹ دارالمعرفه الجامعيه›› مصر.
14-الجزيره العربيه في الوثائق البريطانيه ، نجده فتحي صفوه ، دارالساقي ، بيروت ، لبنان چاپ اول ،1996م.
15-جزيره العرب في القرن ، حافظ وهبه ، ‌چاپ مصر.
16-حج ،استاد مطهري ، نشر صدرا.
17-دراسات تاريخ الجزيره العربيه ، تدوين وچاپ جمعي از اساتيد دانشگاه ملك سعود ،1404ه.ق .
18-دليل الفنادق ، مهد خادم الحرمين الشريفين لابحاث الحج ، مكه مكرمه.
19-دليل المملكه العربيه السعوديه ، وزارت اعلام عربستان سعودي ،1996م.
20-الذريعه الي تصانيف الشيعه ، دارالاضواء ، چاپ بيروت.
21-رحله ابن بطوطه ، موسسه الرساله ، بيروت.
22-الرحله الحجازيه، محمد لبيب البتنوني ، مكتبه الثقافه الدينيه.
23-شبه جزيره العرب ، محمود شاكر، المكتب الاسلامي ، چاپ بيروت ، 1406ه.ق.
24-الرد علي الاخنائي ، ابن تيميه ، مطبعه سلفيه ، مصر.
25-عدل الهي ، مرتضي مطهري ، انتشارات صدرا ، چاپ دهم.
26- عربستان ، محمد فخري ، موسسه مطالعات و پژوهشهاي بازرگاني ، ويرايش دوم.
27- عربستان سعودي ، رقيه عظيي سادات  ، تهران ، دفتر مطلعات سياسي و بين المللي وزارت امور خارجه ، چاپ سوم 1380.
28- فرازهايي از زندگي پيامبر ، جعفر سبحاني ، نشر مشعر ، 1381.
29- الفهرست ، ابن نديم بغدادي ، چاپ تجدد.
30- قلب لحجاز ، آتق بن غيث البلادي ، دارمكه للنشر و التوزيع .
31- الكامل في التاريخ ، ابن اثير ، دارصادر بيروت.
32- كشف الشبهات ، محمد بن عبدالوهاب ، الرياسه العامه للادارات البحوث العلميه ، رياض .
33- المدن و الاماكن الاثريه ف شمال و جنوب الجزيره العربيه ، احمد حسين شرف الدين ، چاپ رياض ، مطابع الفرزدق التجاريه ، 1404 ه. ق .
34- مروج الذهب ، مسعودي ، دارالفكر بيروت ، 1409 ه . ق .
35- معجم ادويه الجزيره ، عبدالله بن محمد بن خميس ، چاپ اول ، 1425 ه. ق . رياض مطابع  الفرزدق التجاريه .
36- ملوك العرب ، امين الريجاني ، بيروت 1924 م .
37- منهاج السنه النبويه ، ابن تيميه ، جامعه امام محمد بن سعود عربستان .