تا به حال به مراودات و ارتباطاتمان دقت کرده اید؟ چقدر بی رنگ و بی روح شده اند، چقدر سرد هستند و چقدر تنهاییم؛ آن هم در عصر ارتباطات! در دنیایی که به اندازه یک دهکده کوچک شده است بجای اینکه بهم نزدیکتر شویم از یکدیگر دور شده ایم. وقتی مناسبتی می شود منتظر دوستان و اقوام خود هستیم تا سری به ما بزنند، حالمان را بپرسند. فرق نمی کند این مناسبت چه باشد؟ عید، مراسم عزاداری مثل همین ایام محرم یا حتی گرفتار شدن به یک بیماری که در آن لحظه نیازما به حضور افرادی در کنارمان بیشتر حس می شود. اما در همین لحظات یک پیامک عهده دار پر کردن جای خالی دوستان در کنارمان می شود.
تازه خودمان هم وقتی می خواهیم به دوستانمان سری بزنیم یا کوتاهی می کنیم و یا وقتی که همت می کنیم برای دیدار آنها، با این پاسخ مواجه می شویم که«امروز نمی شود، شرایطش نیست، باشد برای یک روز دیگر»! اصلاً از مناسبت ها که بگذریم در همین روزهای عادی هم گاهی می شود که چندین ماه از یکدیگر خبری نمی گیریم و مشغله زیاد را بهانه این کم التطفاتی خود می نماییم در حالی که هیچ مشغله ای آنقدر بزرگ نیست که دوستان و اقوام را ماهها از هم دور کند و باید گفت همین دوری جستن هاست که مشغله ها را هم بیشتر می کند چرا که علاوه بر بی بهره ماندن از برکات معنوی صله ارحام، از مواهب مادی آن نیز بی نصیب می مانیم. زیرا نمی توانیم از حال یکدیگر آگاه شده و به هم کمکی نماییم. بعضی وقتها هم در روزهای عادی حتی وقت جواب دادن به تلفن های یکدیگر و یا گاهی حوصله شنیدن صدای یکدیگر را هم نداریم.
مفهوم شناسی صله رحم
صله ارحام يك وظيفه دينى و شرعى است و پاداش فراوانى دارد و هرگز نبايد با منت گذاشتن بر خويشاوند همراه باشد. اين عبادت به هر شكل كه باشد (سر زدن ، كمك كردن و…)، توفيقى الهى است و آثار و بركات دنيوى و اخروى بسيار دارد. در تعاليم اولياى الهى، صله رحم از دو جهت توصيه شده است:
1 – از جهت تقويت روحيه انسان دوستى :كسانى كه از امكانات اقتصادى برخوردارند، با دستگيرى از ارحام تهيدست آنها را مورد حمايت قرار دهند و آبرويشان را حفظ كنند. اين كار از بزرگترين صفات اخلاقى مردمان بزرگوار است.
2 – از جهت حفظ و نگهدارى پيوند خويشاوندى و در نتيجه آبادى اجتماع : صله رحم علاوه بر اينكه عمل پسنديده اى محسوب مى شود، موجب طول عمر، دفع مرگهاى ناگهانى و بلاها و مايه بركت در وضع زندگى و مال خواهد بود.
(صله) در لغت به معناى وصل و پيوند و ارحام ، جمع (رحم). رحم در اصل به معنى (جايگاه جنين در شكم مادر) است . سپس اين تعبير به نام خويشاوندان و بستگان اطلاق شده است زيرا منشاء وجود همه آنها از رحم واحدى بوده است. مراد از رحم ، از نظر عرفى عبارت است از نزديكان انسان كه خويشاوندى واحد يا نسب شناخته شده آنها را به يكديگر ارتباط مى دهد، چه اين قرابت نزديك باشد يا دور، (خويشاوندان ) مرد باشند يا زن. (ابن اثير) مى گويد: (صله رحم كنايه از نيكى كردن به خويشاوندان سببى و نسبى و عطوفت و مهربانى و رعايت احوال آنان است) زندگی اجتماعی همانطور که از نامش پیداست یعنی زندگی در کنار هم و با یکدیگر. اما سبک زندگی ما تغییر کرده است و پیشرفت تکنولوژی و وسایل ارتباطی هرچقدر که افراد را بهم نزدیک کرده به همان اندازه هم موجبات دوری آنها را ازهم فراهم آورده است. زندگی دینی آن هم در یک کشور مسلمان نیاز به رعایت برخی ارزش ها و اجرای برخی دستورات دارد تا به این وسیله زمینه تعالی معنوی و پیشرفت مادی خود را فراهم آوریم. سبک زندگی ما بسیار تغییر کرده است.می گوییم می خواهیم اسلامی زندگی کنیم در حالی که حتی به همین آموزه های ساده هم توجه نمی کنیم با اینکه که خودمان هم می دانیم این دیدوبازدید ها چه تأثیرات مثبتی در زندگی ما دارند.
صله رحم از دیدگاه امام رضا علیه السلام
امام‌رضا(ع) در باب اهمیت و فضائل صله‌رحم توصیه های فراوانی دارند. ایشان می‌فرمایند:
- «صِلَةُ الرَّحِمِ مَنْسَأَةٌ فِى الْأَجَلِ مَحْبَبَةٌ فِىالْأَهْلِ»؛ با رَحِمتصله كن همانا صله‌رحم، مرگ را به تأخیر می‌اندازد و دوستى خانواده (صلح و صفا و صمیمیت) می‌آورد.
- امام رضا (عليه السلام ) فرمود: كسى كه با رحم خود ارتباط نداشته باشد، از تقواى الهى برخوردار نيست.
- حضرت‌رضا(ع) صله‌رحم را در ردیف نماز و زكات قرار می‌دهد و همگان را به انجام آن امر می‌كند: «اِنَّ‌اللّهَ اَمَرَ بِثَلاثَةٍ مَقروُنَةٍ بِها ثَلاثَةٌ اُخری، اَمَرَ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ فَمَن صَلّی وَ لَم یُزَّكِ لَم یَقبَل مِنهُ صَلواتُهُ، وَ اَمَرَ بِالشُّكرِ لَهُ وَ لِوالِدَیهِ فَمَن لَم یَشكُر والِدَیهِ لَم یَشكُرِاللّهَ وَ اَمَرَ بِالتِّقاءِاللّهِ وَ صِلَةِ‌الرَّحِمِ، فَمَن لَم‌یَصِل رَحِمَهُ لَم‌یَتَّقِ‌اللّهَ عَزَّوَجّلَّ.»؛ خداوند عزوجل، سه‌چیز را با سه‌چیز دیگر همراه ساخته است:
- به اقامه نماز وپرداختن زكات با هم فرمان داده است ؛ پس هركه زكات نپردازد، نماز او قبول نیست.
- به سپاس‌گزاری از او(خدا) و سپاس‌گزاری از پدر و مادر با هم فرمان داده است؛ پس هركه ازپدر و مادرش سپاس‌گزاری نكند، از خداوند سپاس‌گزاری نكرده است.
- به رعایت تقواو صله‌رحم با هم فرمان داده است؛ پس هركس صله‌رحم نكند، تقوای الهی را رعایت نكرده است.
- عن ابى الحسن الرضا (عليه السلام ) قال : قال ابو عبد الله (عليه السلام ): صل رحمك ولو بشربة من ماء، وافضل ما توصل به الرحم كف الاذى عنها. امام رضا (عليه السلام ) از امام صادق (عليه السلام ) حديث نموده كه فرموده است: صله رحم نما اگر چه شربت آبى باشد و بهترين صله رحم ، خوددارى از آزار رسانى به آنان است.
- قال ابوالحسن الرضا (عليه السلام ): يكون الرجل يصل رحمه فيكون قد بقى من عمره ثلاث سنين فيصيرها الله ثلاثين سنة ويفعل الله ما يشاء. امام رضا (عليه السلام ) فرمود: كسى كه سه سال از عمرش باقى باشد، اما صله رحم انجام دهد، خداوند بزرگ سى سال بر عمرش اضافه مى كند و خدا هر چه اراده كند، انجام مى دهد.
- در برخی دیگر از احادیث امام(ع) نیز به اهمیت صله‌رحم اشاره شده است: «صِلَةُ‌الرَّحِمِ وَ حُسنُ‌الجَوارِ زِیادَةٌ فِی‌الاَموالِ»؛ پیوند خویشاوندی و حسن همسایگی، اموال را زیاد می‌كند.
- «إِنَّ رَحِمَ آلِ مُحَمَّدٍ الْأَئِمَّةِلَمعلَّقةٌ بالْعرْشِ تقُولُ اللَّهُمَّ صِلْ مَنْ وَصَلَنِى وَاقْطَعْ مَنْ قَطَعَنِى ثُمَّ هِیَ جارِیةٌ بعْدَهَا فِی أَرْحَامِالْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ اتَّقُوااللّهَ‌الَّذِىتَسائَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحامَ»؛ همانا رحم آل‌محمد، یعنى ائمه علیهم‌السلام، به عرش آویخته است و مى‌گوید: بارخدایا بپیوند هركه مرا بپیوندد و ببر از هركه از من ببرد و بعد از این هم اینموضوع نسبت به ارحام مؤمنین جریان دارد. سپس (حضرت) این آیه را تلاوت فرمود: «ازخدایی كه به نام او بازخواست شوید و از بریدن ارحام پروا كنید».(9)
- «مَا نَعْلَمُشَیْئاً یَزِیدُ فِى‌الْعُمُرِ إِلَّا صِلَةَ‌الرَّحِمِ حَتَّى إِنَّ‌الرَّجُلَیَكُونُ أَجَلُهُ ثـَلَاثَ سـِنـِیـنَ فَیَكُونُ وَصُولًا لِلرَّحِمِ فَیَزِیدُاللَّهُ فِى عُمُرِهِ ثَلَاثِینَ سَنَةً فَیَجْعَلُهَا ثـَلَاثـاً وَ ثـَلَاثینَ‌سَنَةً وَ یـَكُونُ أَجَلُهُ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ‌سَنَةً فَیَكُونُ قَاطِعاًلِلرَّحِمِ فَیَنْقُصُهُ‌اللَّهُ ثَلَاثِینَ‌سَنَةً وَ یَجْعَلُ أَجَلَهُ إِلَىثَلَاثِ سِنِینَ»؛ چـیـزى كـه عمر را زیاد كند جز صله‌رحم نمی‌دانیم، تا آنجا كه مـردى كـهاجلش سه‌سال است و او صله‌رحم‌كننده است، خدا سی‌سال به عمرش می‌افزایدو آن سه‌سال را سی‌و‌سه‌سال می‌كند و مردى كه عمرش سی‌و‌سه‌سال است و قطع‌رحم می‌كند، خدا سی‌سالش را كم می‌كند و عمرش را سه‌سال قرارمی‌دهد.(10)
- «وَقِّرُوا كِبارَكُم وَارحَمُوا صِغارَكُم وَ صِلُوا اَرحامَكُم.»؛ به بزرگ‌ترهایتان احترام بگذاریدو با كوچك‌ترها مهربان باشید و صله‌رحم كنید.(11)
- «مَن سَرَّهُ اَن یُنسَاُ فی اَجَلِهِ وَ یُزادُ فی رِزقِهِ فَلیُصِلَ رَحِمَهُ»؛ كسی كه مسرور می‌شود از اینكه اجلاو طولانی گردد و روزی او زیاد شود، پس باید صله‌رحم كند.
- صله‌رحم اجل را به تأخیر می‌اندازد و در بین اقربا، محبت ایجاد می‌كند.(12)
- دوچیز موجب زیادی اموال و ثروت می‌شود: اول، صله‌رحم و دوم، خوب و نیكو همسایه‌داری‌كردن(13)
- «تزاوَرُوا تحابوا و تصافحُوا و لا تحاشموا»؛ به دیدن یكدیگر روید تا یكدیگر را دوست داشته باشیدو دستیكدیگر را بفشارید و به هم خشم نگیرید.(14)
- امام‌رضا(ع) فرمود كه پدرم علی‌بن ابی‌طالب از پیامبر اكرم(ص) نقل كرده است: «مَن ضَمِنَ لی واحِداً ضَمِنتُ لَهُ اَربَعَةً: یَصِلُ‌رَحِمَهُ، فَیُحِبُّهُ اَهلَهُ، وَ یُوَسِّعُ عَلَیهِ فی رِزقِهِ، وَ یَزدادُ فی اَجَلِه، وَ یُدخِلُهُ‌اللّهُ الجَنَّةَ‌الَّتی وَعَدَهُ»؛ هركس یك‌چیز را برای من ضمانت كند من چهارچیز را برای او ضمانت می‌كنم: با خویشاوندان خود رابطه داشته باشد تا خدا او را دوست بدارد، به او روزی فراخ دهد، عمر او را طولانی كند و او را به بهشتی كه وعده داده است وارد كند.(15)
مرحوم شهید اول گفته است: صله‌رحم، در واجب به آن مقداری است كه آدمی را از قطع‌رحم بیرون آورد زیرا قطع‌رحم از گناهان كبیره است.(16)
از محمد‌بن اسماعیل‌بن بزیع است كه گفت از امام‌رضا(ع) شنیدم: «لایَجمَعُ‌المالُ اِلّا بِخَمسِ خِصالٍ: بِبُخلٍ شَدیدٍ، وَ اَمَلٍ طَویلٍ، وَ حِرصٍ غالِبٍ، وَ قَطیعَةِ‌الرَّحِمِ، وَ ایثارِالدُّنیا عَلَی‌الآخِرَةِ»؛ مال جز با پنج‌خصلت در یك‌جا جمع نمی‌شود: بخل شدید، آرزوهای دور و دراز، حرص غالب، قطع رابطه با خویشاوندان، مقدم‌داشتن دنیا بر آخرت.(17)
عمیربن‌زید گفت: یك‌روز با عده‌ای در حضور امام‌رضا(ع) نشسته بودیم. در این موقع، صحبت از محمدبنجعفر صادق، عموی حضرت(ع)، به میان آمد. امام‌رضا(ع) درباره او فرمود: من با خود عهد و پیمان بسته و تصمیم گرفته‌ام كه هرگز با وی زیر یك سقف قرار نگیرم. با شنیدن این جمله، با خود گفتم: امام‌رضا(ع) از یك‌طرف به ما سفارش احسان، نیكی و صله‌رحم می‌كند و از طرف دیگر، خودش درباره عمویش چنین می‌گوید!؟ در این افكار بودم كه حضرت رو به من كرد و فرمود: این روش هم از نیكی، خیرخواهی و صله‌رحم است؛ زیرا وقتی او با من معاشرت و هم‌نشینی كند، مردم سخنان او را تصدیق می‌كنند، ولی اگر با هم رفت‌وآمد نكنیم، مردم حرف‌های او را نمی‌پذیرند. (در تاریخ آمده كه محمدبنجعفر در مكه قیام كرد و مردم را به رهبری خویش دعوت نمود و اسم خود را امیرالمؤمنین گذاشت و با او به خلافت بیعت كردند).
مراتب، شیوه ها و اثرات صله رحم
صله رحم، به حسب اختلاف زمان، مكان ، افراد، حالات و عادات مختلف ، فرق مى كند (زيرا هر كدام از بستگان از جهت نيروى كار، توانايى مالى ، تعداد عائله ، سلامتى و بيمارى و ديگر جهات با هم متفاوتند). پس قهرا صله رحم نيز متفاوت خواهد بود. صله از نيازمندان آن است كه انسان از حيث مادى به وضع اقتصادى آنان و از حيث معنوى به زيارت آنها برسد. صله از دوستان و همنشينان، با هديه و ديدار آنهاست و نهوشتن نامه (از محل دور) پايين ترين مراتب آن است . صله از بستگان و خويشاوندان متمكن به ملاقات ، حسن سلام و احوالپرسى ، خيرخواهى ، حسن معامله و پرهيز از رنجش خاطر آنان است. ابتداى صله رحم ، نفع رسانى به آنان و نهايت آن ، وجوب انفاق و احسان در گرفتارى مى باشد و بين اين دو مراتب متفاوتى وجود دارد. البته مراتب رحم و خويشاوندى متفاوت است، برخى از آنان مانند پدر، فرزند و زن واجب النفقه هستند و بعضى مانند برادر، خواهر، عمه و خاله محرم نسبى هستند و بعضى از جهت والدين قرابت پيدا مى كنند اگر چه واسطه ها زياد باشند. پس صله رحم به اختلاف قرب و بعد رو به فزونى است .
صله رحم موجب افزایش برکات در زندگی، رفع بلایا، استجابت دعا، آگاه شدن از شرایط زندگی هم و کمک به یکدیگر و افزایش دوستی و وحدت بین مردم می شود. در دین اسلام و روایات معصومین(ع) تأکیدات بسیاری بر دید و بازدید و صله ارحام از یکدیگر شده است. متأسفانه آثار و برکات این امر مؤکد و مورد توصیه و احترام، به درستی به مردم شناسانده نشده است و خویشاوندان و دوستان بجای اینکه به فکر افزایش ارتباط با یکدیگر و مودت در این ارتباطات باشند، به محض بروز یک مشکل یا سوء تفاهم بی اهمیت به سرعت قطع ارتباط می نمایند و نمی دانند با این کار نفرین پیامبر(ص) و خشم خداوند را برای خود خریده اند چرا که در حدیثی از پیامبر(ص) این عمل در میزان زشتی و قباحت پس از شرک به باری تعالی قرار گرفته است. یادمان باشد که حتی یک سلام هم می تواند صله رحم به حساب بیاید.پس خودمان را از این برکت بزرگ محروم نکنیم.
پی نوشتها:
1. مهارت‌های زندگی در سیره رضوی، محمدرضا شرفی، ص64
2. اندیشه‌های رضوی، احسان زاهری، ص201
3. فرهنگ عمید
4. لغت‌نامه دهخدا
5. المنجد، ج2، ص2188
6. اصول كافى، ج3، ص222
7. عیون اخبارالرضا، ج1، ص258
8. اصول كافى، ج2، ص157
9. همان، ج3، ص228
10. همان، ص224
11. عیون اخبارالرضا، ج2، ص265
12. علی‌بن‌موسی(ع) امامِ رضا، مرضیه محمدزاده، ص542
13. مستدرك‌الوسائل، ج15، ص241
14. بحارالانوار، ج۷۸، ص۳۴۷
15. آیین زندگی از دیدگاه امام‌رضا(ع)، محسن كتابچی، ص220
16. همان، ص216
17. همان، ص248
* منبع » پایگاه اطلاع رسانی آستان قدس رضوی
