بسياري از افراد در هنگام مناظره ها و جدال ها عنان از کف مي دهند، از کوره در مي روند و سخنان رکيک و ناصحيحي بر زبان مي رانند و رفتارهايي از آنان سر مي زند که شرم آور است. خروج از دايره آداب سخن گفتن زماني تشديد مي شود که شخص از سوي طرف مقابل و مخالف استهزاء شود. اگر فرد در مناظرات اجتماعي در خود اين توان را نمي يابد که با مخالف به شيوه نيکو سخن گويد از همان آغاز نبايد وارد اين ميدان شود. از آن جا که جدل به هر حال گفت وگويي با قصد چيرگي و منصرف کردن شخص از نظر و رأي خود است مي توان آن را يک جنگ دانست. بنابراين بايد شخص جدل کننده در هنگام جدل بهترين برخورد و نيکوترين سخن را داشته باشد و از تمسخر کلامي و غيرکلامي بپرهيزد. خداوند متعال در قرآن(نحل:125و عنکبوت:46) برخورد و سخن نيکو را از جمله آداب جدال احسن با ديگران برشمرده و بدان سفارش کرده است. از ديگر آداب اسلامي جدال احسن، رفق و مداراست. شيخ طبرسي، جدل احسن را جدل همراه با رفق و مدارا تفسير مي کند(مجمع البيان) بنابراين جدل کننده بايد هماره به گونه اي رفتار کند که به دور از خشونت باشد و نرمي و مدارا با مخاطب را در طول جدل مراعات کند. از آن جا که قرآن حاوي بهترين مطالب حق و استدلال هاي منطقي است بهتر است که شخص از قرآن براي جدال بهره بگيرد.
جدال از نظر لغتراغب اصفهاني در تعريف جدال مي گويد: «جدال گفت وگو کردن و با يکديگرسخن گفتن است به طريق ستيزه و نزاع وبه جهت غلبه نمودن بر ديگري وريشه اين کلمه از”جدلت الحبل” است يعني طناب رامحکم کردم و جدال از همين معنا مي باشد، گو اين که هر يکي از جدل کنندگان ديگري را از ديدگاهش بر مي تابد ونيز گفته شده ريشه جدال کشتي گرفتن وافکندن ديگري برزمين سخت مي باشد». البته مفسر بزرگ شيعي شيخ طبرسي جدل را به قصد منصرف کردن شخص مقابل از رأي و نظرش تعريف کرده است (مجمع البيان) تا کمي آن را از شدت و حدت جنگي بودن بيرون آورد و به آن لطافت و نرمي بخشد.
مفهوم شناسي “جدال احسن”
همه ما در زندگي فردي و اجتماعي خود با خانواده، بستگان، دوستان، همسايگان، همکاران و… بحث و گفت و گو مي کنيم. بدين ترتيب در روابط اجتماعي دائم در موضوع هاي گوناگون اقتصادي، سياسي و… به گفت وگو و تبادل نظر مي پردازيم. سؤال مهم اين است که چرا در بسياري از اين بحث ها، در پايان به جاي «وحدت و همبستگي» به اختلافات دامن زده و دوستي ها کمتر و دشمني ها بيشتر مي شود. حقيقت اين است که اغلب به جاي گفت وگوي سالم و سازنده که قرآن مجيد از آن به «جدال احسن» ياد مي کند، از شيوه هاي تخريبي و نامناسب بهره مي بريم. جدال احسن يعني؛ گفت و گو با مخالفان بر اساس شيوه درست و با هدف روشن کردن حقيقت نه بيرون کردن رقيب از ميدان و غلبه بر او. از امام صادق(ع) در تفسير جدال احسن آمده است که مراد از آن جدال با کمک کتاب ا… و قرآن است. (نورالثقلين، ج۳)
روش شناسي “جدال احسن”
در روش جدال احسن، شخص با تکيه بر اصول و اعتقادات مشترک به گفت وگو مي نشيند تا براساس همان اصول و اعتقادات مشترک حقانيت سخنان خود را تبيين و تحليل کند. از اين روست که خداوند در آيه ۴۶ سوره عنکبوت در ادامه سفارش خويش نشان مي دهد که چگونه بايد مجادله احسن را انجام داد. دراين آيه به پيامبر(ص) سفارش مي شود که به اهل کتاب بگو که ما مشترکاتي چون کتاب وحياني و خداي يگانه داريم. البته از آن جا که جدال احسن تنها زماني ممکن و شدني است که اصول و مباني مشترکي وجود داشته باشد که تفهيم و تفهم بر محور ومدار آن انجام شود، نمي توان با کساني که هيچ گونه اصول ومباني مشترکي با آنان نداريم جدال احسن را انجام داد. چنان که امکان ندارد با کساني که ستمگر و لجوج و حق ستيز هستند و از همان آغاز در انديشه درک و فهم نيستند به جدال احسن پرداخت. به اين معنا که جدال احسن و نيکو زماني شدني است که شخص مقابل درمقام اين نباشد که بر باطل خود اصرار کند؛ زيرا نمي توان با کساني که از همان آغاز حق ستيز هستند مباني و اصول مشترکي پيدا کرد؛ حق ستيزان براي فرار از پذيرش حق هر دم مباني و اصول خويش را تغيير مي دهند و حتي به سخن پيشين خود نيز پشت پا مي زنند؛ بنابراين نبايد اميدوار باشيد که براي پايه گذاري گفت وگو با آن ها به نقطه مشترکي برسيد.
فنون جدال احسن در مديريت مناظرات
منظور از فن، شگردها، روش ها و ابزاري است که ما را در رسيدن به نتيجه مطلوب راهنمايي مي کند. از آنجا که هر کاري فن خاص خود را دارد جدال و احتجاج نيز از اين امر مستثنا نيست و فنون خاصي دارد که رعايت اين فنون در پيشبرد مقاصد علمي و عقيدتي جدال مؤثر است: الف) بهره گيري از مباني پذيرفته شده از سوي دوطرف: لازم است مناظره کننده، مباني طرف مقابل را به دست آورد و بر اساس آن وارد بحث و مناظره شود. در مناظره امام رضا(ع) با مخالفان، جاثليق به امام(ع) مي گويد: چطور با کسي بحث کنم که با کتابي استدلال مي کند که منکر آن هستم و به پيامبري استدلال مي کند که به آن ايمان ندارم؟ امام رضا(ع) فرمود: اي مسيحي! اگر با انجيل با تو استدلال کنم به آن اقرار مي کني؟ جاثليق گفت: آري، برخلاف ميلم بدان اقرار مي کنم (الاحتجاج)؛ بنابراين امام رضا(ع) با هر گروه از مخالفان بر اساس مباني خودشان مناظره مي کرد.
ب)چارچوب بحث: طرفين مناظره بايد در ابتدا چارچوب بحث و محل نزاع را مشخص و بحث را در چارچوب معين هدايت کنند، تا آسان تر به نتيجه برسند.
ج)واژه شناسي بحث: از آنجا که برخي واژه ها، مبهم، داراي اشتراک لفظي و معاني متعدد است، بر طرفين مناظره فرض است که در ابتداي بحث منظور خود را از اين گونه واژه ها مشخص کنند.
د) منظم بحث کردن: پيمودن بحث به صورت قدم به قدم و از مقدمات ساده شروع کردن تا رسيدن به نتيجه مطلوب از فنون ضروري مناظره است.
آداب جدال احسن و احتجاج از نگاه اسلام
احتجاج و جدال در اسلام، جايگاه ويژه اي دارد و اسلام ضمن سفارش به نپذيرفتن چيزي بدون تفکر و تفحص همگان را به بحث و گفت وگو دعوت مي کند. جدالي که اسلام آن را مي پذيرد داراي ويژگي هايي است که مي توان به مواردي از قبيل؛ هدف صحيح، دفاع از حقيقت، دفع شبهات و از بين بردن اوهام و سوء ظن ها، تصديق عقايد مکتب حق، شکست دادن خصم ياوه گو به قصد ياري حق اشاره کرد. جدال و احتجاج بايد همراه با صبر و متانت و انديشه و درايت باشد.آداب جدال و احتجاج از نگاه اسلام عبارت است از:
۱ -توکل به خدا: بر مؤمن و مسلمان لازم است که در هنگام بحث و مناظره با مخالفان از خداوند در شفاف ساختن حقايق در گفت وگوها استعانت جويد. شما[مؤمنين] چيزهايي از خدا اميد داريد که آن ها اميد ندارند.(نساء:۱۰۴)
۲ -بهره گيري معيارهاي عقلي و علمي: در اسلام به پيروي از معيارهاي عقلي و علمي توجه مي شود. خداوند در قرآن بارها مخالفان را مخاطب قرار داده است، و به پيامبر(ص) مي فرمايد: به آنان بگو: اگر راست مي گوييد، دليل و برهانتان را بياوريد.(بقره:۱۱۱)
۳ -رعايت ارزش هاي اخلاقي: بسياري از مواقع براهين عقلي به دليل رعايت نکردن کامل جنبه اخلاقي گفت وگو، موفق به کشف حقايق نمي شود. احترام به طرف مقابل، برخورد نيکو و صادقانه براي دستيابي به نتايج عاقلانه اهميت فراوان دارد.
۴ -احترام به طرف مقابل بحث: رعايت احترام متقابل از مهم ترين آداب جدال ومناظره است.
۵ -قول لين (پرهيز از تندي ): فايده اين گونه سخن گفتن اين است که همان بار اول طرف را وادار به مقابله نمي کند. خداوند متعال به موسي دستور مي دهد که با هارون به سوي فرعون برود و با گفتاري نرم او را به سوي خود بخوانند: به سوي فرعون برويد که طغيان کرده است، سپس به نرمي با او سخن بگوييد، شايد متذکر شود يا (از خدا) بترسد.(طه: ۴۳)
۶ -ضرورت رعايت انصاف: مناظره کننده بايد امکاناتي براي طرف مقابل به وجود آورد تا آنچه در ذهنش فراهم آورده به کار گيرد و ايراد کند. امام رضا(ع) در مناظره با مخالفان، هر جا جمله درستي از طرف مقابل مي شنيد فوراً تأييد مي کرد و مي فرمود:«صدقت» (التوحيد:ص۴۲۹).
نتيجه گيري
در اسلام جدال يا به تعبير ديگر بحثهاى تعصب آلودى که براى برترى جويى برطرف مقابل و نه براى تبيين حق صورت مى گيرد به شدت نکوهش و از آن به عنوان يکى از گناهان کبيره ياد شده است؛چرا که بزرگ ترين سد راه حق و رسيدن به واقعيت هاست.خدا در قرآن مي فرمايد:«با اهل کتاب جز به روشى که از همه نيکوتر است مجادله نکنيد؛عنکبوت۴۶» بهترين راه براى تبيين حقايق و رسيدن به نظرات صحيح و سالم، بحث منطقى و خالى از هر گونه تعصب و لجاجت است؛ زيرا هنگامى که افکار به يکديگر ضميمه شود و جرقه هاى استعداد و نبوغ به هم بپيوندد از طريق هم افزايي نورى ساطع مى شود که همه چيز را روشن مى سازد.هرگاه حالت پرخاشگرى و جرّ و بحث بى حاصل، و به تعبير روايات جدال غير احسن در درون انسان ريشه بدواند، و به صورت خلق و خوى او در آيد، دين و ايمان و تقواى چنين انسانى در مخاطره قرار مى گيرد، و لازم است براى نجات از خطرات ناشى از اين صفت رذيله دست به کار شود و آن را درمان کند و خود را از شرّ آن رهايى بخشد.
خراسان – مورخ پنج‌شنبه 1391/03/18 شماره انتشار 18137
