الزامات گفتمان سازی برای مبارزه با فساد

بی شک یکی از مهمترین دلایل شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری عالمی مجاهد و مبارز و با همراهی وسیع مردم، گسترش و اشاعه ی فساد در تمامی ابعاد اداری، مالی، هنجاری، اخلاقی و … قبل از انقلاب در کشور بود. همچنین با استناد به آیه ی شریفه ی قرآن؛ «وَکَمْ أَهْلَکْنَا مِن قَرْیَةٍ بَطِرَتْ مَعِیشَتَهَا» که یکی از دلایل مهم هلاکت و نابودی گروه ها را طغیان، سركشى و نافرمانى می داند، می توان خوکردن حکومت طاغوت پهلوی به فساد را مهمترین عامل سرنگونی و فروپاشی آن ها دانست. به هر حال جمهوری اسلامی با فلسفه ی خدمت به مردم و افراشتن پرچم عدالت اسلامی تشکیل گردید و خود را  مفتخر به الگو ساختن از نظام علوی کرد. قاعدتاً زمانی که قله ای رفیع و الگویی این چنینی پیش روی یک انقلاب قرار می گیرد تکلیف همگان برای کم کردن فاصله طولانی با نظام آرمانی علوی و اسلامی روشن و مجاهدتی از سر اخلاص و همتی سستی ناپذیر از سوی یکایک افراد جامعه مطالبه می گردد. چیزی که در الگوی آرمانی حکومت علوی بیش از هرچیزی خود نمایی می کند؛ «خدا محوری، عدالت و مبارزه با فساد» بدون هیچ گونه اغماض و تسامح است. چه آنجا که فرمود: «به خدا سوگند! آنچه[بیهوده] از بیت المال در کابین زنان قرار داده اند و یا به واسطه آن کنیزانی را مالک شده اند، اگر بیابم، به مستحق آن بر می گردانم» و یا در زمانی که کسی حاضر نبود بر فاسقی همچون ولید بن عقبه حد جاری کند و علی بی ابیطالب(ع) حد الهی را بر او جاری کرد در حالی که وی امام را به پیوند خویشاوندی سوگند می­داد و ایشان فرمودند: «خاموش باش که به درستی بنی­اسرائیل تنها به این دلیل به پرتگاه هلاکت افتادند که حدود خدا را پایمال کردند» و یا پاسخ قاطع امام به عقیل زمانی که سهم بیشتری از بیت المال مطالبه کرد همه و همه حکایت از صراحت، جدیت و عدم تبعیض حضرت در راه مبارزه با هرگونه فسادی اعم از اخلاقی، مالی، اجتماعی و هنجاری دارد. اکنون که ضرورت مبارزه ی همه جانبه با فساد به عنوان یکی از پیش نیازهای اساسی در مسیر تحقق پیشرفت مطرح گردیده است می بایست جهت حرکت در مسیر آرمان های حکومت علوی الزامات گفتمان سازی برای مبارزه با فساد در کشور مشخص، نهادینه و فراگیر شود.

مفهوم شناسی فساد و انواع آن

در قانون ارتقاء سلامت نظام اداری فساد در اصطلاح این گونه تعریف می شود؛  «هرگونه فعل یا ترک فعلی که توسط هر شخص حقیقی یا حقوقی به صورت فردی، جمعی یا سازمانی که عمداً و با هدف کسب هرگونه منفعت یا امتیاز مستقیم یا غیرمستقیم برای خود یا دیگری، با نقض قوانین و مقررات کشوری انجام پذیرد؛ یا ضرر و زیانی را به اموال، منافع، منابع یا سلامت و امنیت عمومی و یا جمعی از مردم وارد نماید.» همچنین بر اساس حوزه های وقوع فساد، می توان انواع فساد را به شرح «فسادهای؛ اقتصادی، سیاسی، اعتقادی، اخلاقی، هنجاری و اجتماعی، اداری» بیان نمود.(شرح در جدول زیر) البته در بسیاری از مواقع این موارد به صورت ترکیبی ملاحظه می شود. به عنوان مثال وقتی شاهد فساد اقتصادی هستیم، به طور هم زمان فساد اخلاقی یا سیاسی نیز بروز کرده است.

الزامات گفتمان سازی برای مبارزه با فساد

فساد در مقابل صَلاح است لذا هر کاری که در جهت نقص و تخریب و یا افراط و تفریط در مسائل فردی و اجتماعی باشد، عنوان فساد بر او صدق می کند. اصولاً هر نظام و سیستمی جهت گفتمان سازی عمومی برای مبارزه با فساد نیازمند الزاماتی است. الزاماتی که ضرورت آن باتوجه به اهمیت مأموریت آن نظام به عنوان یک امر سلبی، بازدارنده و واکسینه کننده ضرورت بیشتری می یابد. در نظام جمهوری اسلامی این استراتژی منطبق با سیاست های کلی نظام می باشد. در همین راستا و با عنایت به فرمان هشت ماده ای مقام معظم رهبری برخی از مهمترین الزامات گفتمان سازی برای مبارزه با فساد به شرح زیر است:

ارائه تعریفی روشن از فساد: اولین گام برای تجزیه و تحلیل و گفتمان سازی برای مبارزه با فساد ارائه تعریفی روشن و عمومی از فساد است. زیرا تا زمانی که به ادبیات واحدی نسبت به این موضوع نرسیم، نمی توانیم درباره آن بحث کنیم؛ چرا که ممکن است کسی موضوعی را فساد و دیگری صَلاح بداند. همچنین لازم است در این راستا وجوه تمایز ميان خيانت و اشتباه، يا يكسان گرفتن گناهان كوچك با گناهان بزرگ مورد توجه قرار گیرد.

شناخت عوامل شکل گیری فساد: به طور کلی شناسایی عوامل فساد و مؤلفه های تعیین کننده ی آن جزء اولین گام های ضروری مبارزه با فساد به حساب می آید. لذا برای گفتمان سازی مقابله و مبارزه با فساد باید قبل از هر چیزی عوامل شکل دهنده ی آن راشناسایی کرد و در مراحل اولیه از تشکیل آن جلوگیری نمود.

استحکام ساخت درونی نظام(سیستم سازی و نظام سازی): گفتمان سازی برای مبارزه با فساد نیازمند سیستم سازی و نظام سازی است. چرا که اصولاً نقص ها و خلل های موجود در سیستم هاست که فسادزایی می کند؛ لذا غیر ممکن است دنبال فساد زدایی باشیم و سیستم سازی نکنیم. شاید توصیه رهبر معظم انقلاب مبنی بر اینکه؛ «ساخت درونى نظام بايد استحكام پيدا كند» ناظر بر همین امر مهم باشد.

کادرسازی و تربیت منابع انسانی: در کنار سیستم سازی و نظام سازی نقش کلیدی و تأثیرگذار عوامل انسانی در جلوگیری از ظهور و بروز فساد امری مهم و غیر قابل انکار است. به بیان دیگر بنا به تعبیر رهبر معظم انقلاب كار مبارزه با فساد را چه در دولت و چه در قوه قضائيه باید به افراد مطمئن و برخوردار از سلامت و امانت سپرد. دستي كه ميخواهد با ناپاكي دربيفتد بايد خود پاك باشد، و كساني كه ميخواهند در راه اصلاح عمل كنند بايد خود برخوردار از صلاح باشند. لذا در مسیر فرآیند گفتمان سازی برای مبارزه با فساد تربیت انسان های آزاده و صالح اهمیت فراوانی دارد.

اولویت بندی در مبارزه با فساد: در فرآیند گفتمان سازی برای مبارزه با فساد باید بدین نکته توجه نمود که هر گونه حرکت ایجابی و سلبی باید شاخص مدار و اولویت مدار باشد. به بیان دیگر اگر در این فرآیند از مفاسد دارای اولویت بیشتری شروع کنیم بسیاری از مفاسدی که معلول هستند خود به خود رفع می شوند. اولویت بندی ممکن است بر اساس موضوع باشد که در آن موضوعات با اهمیت بیشتر در اولویت قرار می گیرند و یا به صورت سلسله مراتبی که در آن نگاه، بیشتر به سطوح و رده های بالاتر است. به قسمی که مبارزه با فساد از بزرگان جامعه شروع شده و مرحله به مرحله به لایه های زیرین وارد می شود.

عدم تردید، تزلزل و تسامح در مبارزه با فساد: به طورکلی زمانی که قرار است مبارزه با فساد صورت پذیرد برخی از صاحبان قدرت و ثروت به دلیل در خطر گرفتن منافعشان با بهره گیری از امکاناتی که دارند شروع  به مبارزه، تبلیغات منفی و داد و فریاد می کنند. از این رو ضرورت دارد در جهت گفتمان سازی برای مبارزه با فساد جهت ایجاد اعتماد عمومی هر گونه مقابله ای بدون تردید، تزلزل و تسامح صورت پذیرد.

عدم تبعیض در مبارزه با فساد و پرداختن به ریشه ها و ام الفسادها: یکی از مهمترین الزامات گفتمان سازی برای مبارزه فساد -که در واقع شرط عمومیت یافتن آن هم هست- توجه به این نکته مهم می باشد که با فساد در هر جا و هر مسند بايد برخورد يكسان و به دور از تبعیض و استثنا صورت گيرد. هيچ شخص يا نهادي نباید با عذر انتساب به افراد خاص، خود را از حساب كشي معاف بداند. لذا باید بجای پرداخت به ضعفا و خطاهاي كوچك سراغ ريشه‏ها و ام ‏الفسادها برویم.

پرهیز از شعارزدگی: مبارزه با فساد امری قطعی و ضروری است که ضامن دوام و قوام هر جامه ای است. لذا با توجه به اهمیت موضوع لازم است با اين امر مهم و حياتي فارغ از هرگونه نگاه شعاري، تبليغاتي و تظاهرگونه برخورد شود. چرا که تبلیغاتی شدن این امر مهم سبب لوث شدن و عقیم ماندن فعالیت ها می گردد.

فضای آزاد سیاسی و رسانه ای برای افشاگری علیه مفاسد: در جریان گفتمان سازی برای مبارزه با فساد یکی از مهمترین مسائل، اطلاع رسانی عمومی و در نظر گرفتن فضای آزاد رسانه ای است. اما باید بدین نکته توجه نمود که هرگونه اطلاع رساني به افكار عمومي، بايد بدور از اظهارات نسنجيده و تبليغات ‏گونه بوده و حفظ آرامش و اطمينان افكار عمومي را در نظر داشته باشد.

سخن پایانی این که اکنون عدالت خواهی و مبارزه با فساد در کشور به یک گفتمان عمومی تبدیل شده است. و رسانه ها در افشای مفاسد اقتصادی بی پروا و جسور شده اند. لذا دستگاه های امنیتی و اطلاعاتی کشور موظفند گلوگاه های مهم ظهور و بروز فساد را پوشش داده و ضمن رصد فعالیت های مختلف اقصادی، اجتماعی و سیاسی منافذ فساد را مسدود نمایند. چرا که این امر ضمن پاسخ به مطالبه عظیم اجتماعی، اعتماد شهروندان را افزایش می دهد و الزامات اولیه گفتمان سازی برای مبارزه با فساد را فراهم می سازد. اعتماد عمومی بخشی از سرمایه‌های اجتماعی یک کشور است که در حمایت از سیاست‌های یک نظام سیاسی شکل می‌گیرد. اگر چه سیاست‌ها متناسب با تغییرات محیطی برای خود تنظیمی سیاسی تغییر می‌کنند اما نظامی موفق است که بتواند نوسان‌های سرمایه‌های اجتماعی خود را به حداقل کاهش دهد. و کاهش فساد یکی از مهمترین مصادیق آن است. مسلماً مبارزه با فساد باید” پیش از وقوع آن “صورت گیرد تا از بروز بسیاری از نابهنجاری های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی پیشگیری شود.

منبع: دوماهنامه گفتمان الگو – شماره پنجم – آبان 93

بازنشر: مدیریار “سایت جامع مدیریت”

نویسنده: مهدی یاراحمدی خرسانی