خانواده در اسلام نهادی محبوب، مهم، حیاتی و برنامهای عالی است که باید برمبنای مقررات و قوانین قرآنی، روایی و شرعی و سیره ی اهل بیت علیهم السلام تشکیل گردد. بر این اساس نخستین مایههای خانواده بصورت غریزه، محبّت، عاطفه و اشتیاق متقابل زوج به ارادهی حکیمانه حضرت باری تعالی در نهاد انسان قرار داده شده است. همچنین ایجاد آرامش و مودت بر اثر ازدواج از نشانههای لطف خداوند میباشد. تشکیل خانواده و پرورش نسل سالم و صالح یکی از وظایف اساسی و مهم هر مسلمان است که در آموزه های دینی بدان اشاره گردیده است. بر این اساس نکاتی در ارتباط با خانواده سالم در آموزه های رضوی به شرح زیر ارائه می گردد:
اول: نقش خانواده در پرورش نسل سالم و صالح بر اساس آموزه های رضوی
پرورش نسل صالح و دستیابی به سازوکارهاي تربیتی آن در حوزه خانواده از مهمترین دغدغه های شیعیان است که سعادت دنیا و آخرت آن ها را تحت تأثیر قرار می دهد. از این رو ایشان همواره به دنبال دستیابی به اصولی هستند که بتوانند بر مبنای آن شیوه های تربیت صحیح را یافته و در زندگی خویش پیاده نمایند. قبل از پرداختن به این موضوع ابتدا باید در ارتباط با نقش خانواده، به دو مرحله اشاره کرد که در تربيت نسل سالم و صالح، نقش اساسي بر عهده دارد؛
1: نقش خانواده در تربيت نسل سالم و صالح پيش از تولد: نقش وراثت و انتقال خلق و خو‌هاي پدر و مادر به فرزندان بر کسي پوشيده نيست. وراثت با وجود اختيار فرزندان، زمينه و بستر مناسبي براي پذيرش و حرکت فرزندان به سوي مسير خاص را فراهم مي‌آورد. تأثير وراثت، به معناي اختيار نداشتن انسان نيست؛ بلكه بيان روند طبيعي انتقال صفات از اصل به فرع است. در حقيقت، سعادت، شقاوت، كفر، ايمان و… در كودك، حالت تعليقي دارد كه چون در محيط مساعد قرار گيرد، به فعليت مي‌رسد. برخی از نمونه های این امر بر اساس آموزه های رضوی به شرح زیر است:
- حسين بن بشار واسطى به امام هشتم(ع) نامهاى نوشت كه يكى از بستگانم درخواست وصلت با من دارد؛ ولى بداخلاق است. حضرت در جواب فرمود: «اگر اخلاقش بد است، با او ازدواج نكن». (فلسفي، 1368: ج1، ص176)
- در حديثي ديگر حضرت رضا عليه السلام از پدرانش از اميرالمؤمنين(ع) روايت كرده است كه پیامبر اعظم(ص) فرمود: زنان احمق و كم‌بين را براى شيردادن به كودكان خود اختيار نكنيد؛ چرا كه شير زن ]در بچه[ اثر مي‌گذارد. (عطاردي، 1406:ج 2، ص278)
2: نقش خانواده در تربيت نسل سالم و صالح پس از تولد: در اين مرحله نيز به کارگيري اصول تربيتي، نقشي اساسي را در تربيت فرزند ايفا مي‌کند؛ اما عواملي نيز هستند که احاديث سفارش مي‌كنند آن‌ها را در تربيت فرزند رعايت کنيم؛ يكي از اين موارد، لقمه حلال است. خوردن و آشاميدن، شرط حيات انسان و امري است كه امر و نهي نمي‌پذيرد؛ اما اينكه انسان چه چيزي را بخورد و چه چيزي را نخورد، مهم است. پدر و مادر بايد بدانند که لقمه، حتي در دوران جنيني بر ايمان و اعتقاد کودک اثر دارد. نمونه این مسأله در حدیث شریف رضوی قابل استناد است. علاوه بر اينکه امام رضا عليه السلام به حلال بودن لقمه تأکيد دارد، در سخنان گهربار حضرتش مواردي ديده مي‌شود که برخي مواد غذايي را براي زنان باردار توصيه مي‌فرمايد. آن حضرت در اين باره مي‌فرمايد:
- به زنان آبستن خود كندر بخورانيد كه اگر در شكم، پسر دارند، هوشمند و دلير گردد و اگر دختر باشد، خوش خلق و زيبا گردد و…. (کمره اي، 1351ش:ج10، ص217)
دوم: تحکيم خانواده بر مبنای آموزه های رضوی
بی شک در پرورش يک نسل سالم و صالح، خانواده از جايگاه والايي برخوردار است. و آن هم به این دلیل که اجتماع، وابسته به خانواده و تربيت خانواده است. از آن جا كه اصلاح جامعه، به اصلاح فرد وابسته است، تا فرد، اصلاح نشود، جامعه هم اصلاح نمي‌شود و در اين اصلاح، نقش خانواده و زن، اهميت بسزايي دارد. به طور كلي، اجتماع، همان خصوصياتي را به خود مي‌گيرد كه افراد آن دارند و وقتي محيط، سالم مي‌شود كه افراد آن جامعه، مردماني پرهيزگار باشند و پيوسته در راه اصلاح قدم بردارند. اين حركت تربيتي و اخلاقي در جامعه، نشانگر وجود زنان و مادراني است كه مرداني باايمان و باتقوا را در خانواده و در دامان پر مهر خود پرورش مي‌دهند. جملات زیر به تحکیم خانواده در نگاه رضوی اشاره می نماید:
- زن و شوهر در روابط عاطفي با يک ديگر بايد اين بيان گُهربار امام رضا عليه السلام را در نظر گيرند که: « اگر مؤمني خشمگين شود، عصبانيت، وي را از طريق حق بيرون نمي برد و اگر شادماني يابد، اين خرسندي، وي را دچار باطل نمي كند و چون به اقتداري مي‌رسد، بيش از آنچه حق دارد، نمي گيرد. (فضل الله، 1380: ص236) »
- امام رضا عليه السلام در سيره عملي خويش در راستاي تقويت عواطف و تکريم شخصيت حاضران در خانه و در جمع معاشران اين گونه بود. ابراهيم بن عباس مي‌گويد: «هرگز شخصيتي برتر از امام رضا عليه السلام نديدم. هرگز پاي خويش را مقابل همنشين خويش، دراز نمي كرد و پيش از او تکيه نمي داد. به خدمتگزاران دشنام نمي گفت، صدايش به خنده بلند نمي شد و همواره با غلامان و زيردستان خود، کنار سفره غذا مي‌نشست. (اربلي، 1421.ق: ج2، ص247) »
- امام رضا (ع) فرمود: اگر در باره ازدواج و دامادی آیتی محكم و سنتی پیروی شده (از رسول خدا.ص) هم نبود، باز موضوع نیكی به خویشاوندان و مانوس شدن با بیگانه كه خداوند در این امر قرار داده است ؛ انگیزه ای بود كه خردمند صاحبدل به ازدواج رغبت كند و عاقل درست اندیش به آن بشتابد. (مكارم الاخلاق . ص449)
سوم: جوانان، تشکیل خانواده و ازدواج در آموزه های رضوی
محکمترین و برترین برنامه برای جلوگیری از گناه و صیانت جامعه و نجات دادن نسل جوان از سقوط در باتلاق منکرات، ابتذال و فحشاء، ازدواج میباشد. براین اساس در مرحله اوّل بر والدین، اقوام و نهادهای ذیربط واجب است که نسبت به ایجاد مقدمات این سنت الهی و حرکت پسندیده اقدام کنند و با دستان خویش با سادهترین روش زمینه پیمانی پاک را فراهم آورند. در مرحله بعد بر پسران و دختران است که بنای زندگی و سعادتمندانهای را به دور از تکلّفات و با اجتناب از شرایط سخت برپا نمایند. البته این موضوع با مقدماتی انجام میپذیرد.
بر اساس آموزه های رضوی در محيط خانواده، پدران و مادران بايد فرهنگ صحيح ازدواج و همسرداري را به جوانان بياموزند، تا شاهد تربيت نسلي سالم و صالح باشيم. در جامعه‌اي که سن ازدواج بالا مي‌رود و جوانان تمايلي به ازدواج نشان نمي دهند، فساد اخلاقي روز به روز بيشتر مي‌شود؛ به علاوه، شور و نشاط جواني براي تربيت فرزند در سنين پايين تر، بيشتر است. پدر و مادري که به تفريحات ناسالم دوران جواني عادت کرده‌اند، آيا مي‌توانند نسل منتظري را تربيت نمايند؟. از امام رضا عليه السلام در این رابطه حدیثی ارائه می گردد:
- مردى خدمت حضرت باقر عليه السلام آمد. امام به او فرمود: «آيا همسر دارى؟» گفت: «ندارم». فرمود: «من دوست ندارم شبى زن نداشته باشم؛ در صورتى كه همه دنيا مال من باشد». سپس حضرت فرمود: پدرم مىفرمود: «دو ركعت نمازى كه مرد متأهل مي‌خواند بهتر از مجردي است كه روزها را روزه داشته باشد و شب‌ها را به عبادت بگذراند». (عطاردي، 1406: ج2، ص256)
- امام رضا(ع): با كسی كه اخلاقش بد است وصلت نكنید. (وسائل الشیعه . ج5 . ص10)
- حضرت امام رضا(ع) مسلمانان را از وصلت با شرابخواران نهی کرده‌اند: «و ایّاکَ انْ تُزَوَّجَ شارِبَ الَخَمْر فان زَوَّجْتهُ فکانما قَدّتْ الی الزّنا؛ اجتناب کن از این که دختر خود را به شرابخواری بدهی که اگر او را به چنین تبهکاری شوهر دهی گویا آن که آن پاکدامن را به زنا دادهای؟!»
چهارم: مادران، خودسازی و جایگاه اجتماعی آنان بر اساس آموزه های رضوی
مادر اولين الگوي اخلاقي براي فرزندان است. لذا براي تربيت نسلي سالم بر ما است که به تربيت اخلاقي مادران توجه کنيم. البته تربيت ايماني و عبادي مادران هم در تربيت نسل اثر دارد؛ اما اخلاق مادر چون به صورت عملی به کودک نشان داده مي‌شود، اثر بارزتري دارد. مادرانی كه مي‌خواهند در جامعه نسل نیکو و صالح تربیت نموده و در این راستا مثمر ثمر باشند ابتدا بايد خودساخته و مزين به شاخصه‌هاي نيكو باشند. مسأله خودسازي براي همه مهم است؛ اما براي زنان از اهميت بيشتري برخوردار است؛ زيرا نقش اصلي در تربيت نسل سالم را زنان ايفا مي‌کنند. اهميت نقش زنان در اين باره به اين دليل است که آن ها علاوه بر خودسازي به دگرسازي نيز مي‌پردازند كه همان پرورش فرزندان و نسل منتظر باشد. بر این اساس در آموزه های رضوی داریم:
- امام رضا علیه السلام با توجه به اين مسؤوليت عظيم مادران، سفارش اکيد داشت که با زناني شايسته ازدواج كنند. آن حضرت مي‌فرمايد: ما أفاد عبد فائدة خيرا من زوجة صالحة إذا رآها سرّته و إذا غاب عنها حفظته في نفسها و ماله؛ (عطاردي، 1406: ج2، ص256).
- در کتاب شريف فقه الرضا، در بارة نخستين برخورد زن و مرد، خطاب به شوهر، چنين آمده است: هنگامي که زن به خانه تو وارد شد، پيشاني اش را بگير؛ او را به طرف قبله بنشان و بگو: «خداوندا! او را به امانت گرفته ام و با ميثاق تو بر خود حلال کرده ام؛ پروردگارا! از او فرزند با برکت و سالم روزي ام کن و شيطان را در نطفه شريک مساز و سهمي براي او قرار مده». (امام رضا، 1406:ص 54)
- امام رضا (ع) می فرماید: فرومایه کسی است که چیزی دارد که او را از خدا باز می دارد.
پنجم: به کار گيري اصول تربيتي بر اساس آموزه های رضوی
بر اساس آموزه های رضوی در بارة اصول تربيتي در خانواده باید اصول زیر را در نظر داشت:
1: سلامت نفس در خانواده: کساني که در مصدر و بستر تربيت قرار مي‌گيرند، بايد ابتدا به تربيت خود بپردازند. يک انسان تربيت شده، قادر خواهد بود درجايگاه مربي، نقش خود را به خوبي ايفا کند. در بيماري‌هاي ويروسي و واگيردار، معمولاً شخصي را که به بيماري مبتلا مي‌باشد، از استفاده مشترک از وسايل، منع مي‌كنند؛ زيرا انتقال ميکروب، باعث بيمار شدن افرادي است که در آن محيط زندگي مي‌کنند. در خانواده‌اي که پدري عصباني، پرخاشگر، بدزبان يا مادري مضطرب، وسواسي و افسرده وجود دارد، مسلماً در روحيه فرزندان اثر منفي مي‌گذارد.
2: توجه به تفاوت های فردی: از ديگر اصول، توجه به تفاوت‌هاي فردي است؛ يکي از اصولي که مربي بايد در تربيت، به آن، توجه کند، اصل تفاوت‌هاي فردي است. در قرآن کريم، آياتي وجود دارند که تفاوت‌ها و برتري بين افراد را تشريح مي‌کند. تفاوت‌ها در خلقت و در عمل و در محيط‌هاي گوناگون وجود دارد، و شکي نيست که اين تفاوت‌هاي بين افراد، ناشي از حکمت الهي است؛ زيرا همين تفاوت است که آنان و اجتماع را به سوي تکامل مستمر سوق مي‌دهد؛ به طوري که اگر بشر مانند زنبور عسل، يکنواخت خلق شده بود، حسّ ترقي طلبي و بلندپروازي انساني در نهاد او وجود نداشت. گاهي در بعضي از خانواده‌ها به مواردي برمي خوريم كه بعضي از پدران و مادران به اميد داشتن فرزنداني متدين، بدون اينكه ظرفيت روحي و توانايي فرزندشان را در نظر بگيرند، اعمالي را بر آن‌ها تحميل مي‌كنند و با اين روش نادرست، حالت دلسردي و بدبيني به مسائل معنوي در فرزندان ايجاد مي‌كنند و اشكالات گوناگون تربيتي را هم به بار مي‌آورند. امام رضا عليه السلام مي‌فرمايند:
- « حدّث الناس بما يعرفون، و اتركهم ممّا لايعرفون؛ با مردم طبق فهم و دانش آن‌ها سخن بگو، و از آنچه درك نمي‌كنند دست بكش. » (عطاردي، 1406: ج2، ص456)
ششم: والدین، باور و ايمان و تربيتي هدفمند بر اساس آموزه های رضوی
آنچه در فرآيند تربيت نسل بر اساس آموزه های رضوی، اهمیت دارد اين است که والدين باور داشته که در جامعه اسلامي بايد براي فرزند به تربيتي هدفمند توجه کرد. حضرت زکريا پیامبر شریف خدا افق ديدش اين نبود که فرزندي داشته باشد تا فلان رتبه مادي و دنيايي را به دست بياورد؛ بلکه او به تربيتي هدفمند مي‌انديشيد. حضرت زكريا مي‌گويد: خدايا! به من فرزندي عطا كن كه وارث علم يعقوب شود و عالمي ديني شود كه بتواند علمش را به ديگران منتقل كند؛ نه اينكه صرفاً يك شهروند خوب و سالم باشد.
يکي از شاخصه‌هاي نسل سالم و صالح از نگاه امام رضا عليه السلام انديشيدن به آينده است، اين تفکر، تربيت را نيز هدفمند مي‌سازد.
هفتم: نقش مردان در سالم سازی و تحکیم خانواده بر اساس آموزه های رضوی
بر اساس آموزه های رضوی مردان نیز در تحکیم بنیان خانواده نقش اساسی دارند. که آراستن خویشتن برای همسران(زنان)، برآوردن انتظارات به حق وی و فراهم کردن رفاه آنان از مهمترین موارد آن به شرح زیر ارائه می گردد:
1: آراستن خویشتن برای همسران(زنان): متاسفانه دیده می شود برخی از زنان و مردان مسلمان، عکس این سفارش عمل می کنند و لباس پاکیزه و ظاهر آراسته را فقط برای میهمانی‌ها و محیط بیرون از خانه قرار می دهند و بی رنگ و روترین لباس ها را در برابر همسر، به تن می‌کنند و بعد هم از همسر خود گله دارند که چرا آنگونه که باید به او توجه نمی کند.
- امام رضا علیه السلام این خطر را گوشزد کرده و به نقل از پدران بزرگوار خود می فرماید: « مِنَ الْعَفَافِ إِلَى الْفُجُورِ مَا أَخْرَجَهُنَّ إِلَّا قِلَّةُ تَهْیِئَةِ أَزْوَاجِهِنَّ؛ زنان بنى اسرائیل از عفت و پاکى دست برداشتند و این مسئله هیچ سببى نداشت جز آن که شوهران آنان، خود را نمىآراستند.»
2: برآوردن انتظارات به حق زن و ایجاد احساس رضایت در وی: این احساس رضایت است که زندگی را حتی با کم هم در کام انسان شیرین و لذت بخش می گرداند و اگر این احساس رضایت نباشد اگر انسان ثروتمندترین فرد کره زمین هم باشد باز در رنج نداشته ها افسرده و دل نگران خواهد بود. از این رو امام رضا علیه السلام درادامه حدیث بالا فرمودند:
- « وَ قَالَ إِنَّهَا تَشْتَهِی مِنْكَ مِثْلَ الَّذِی تَشْتَهِی مِنْهَا؛ زن هم از مرد همان انتظارى را دارد که مرد از او دارد.»
- گروهی به محضر حضرت امام رضا(ع) آمدند و عرض کردند: ای پسر رسول خدا(ص) مردی زنی جوان دارد و چون مصیبتی متوجهاش گردیده، مدت چند ماه و بلکه یک سال است که ارتباط با همسر خویش را ترک کرده است البته این کار به دلیل اذیت، آزار و انتقام نبوده بلکه به علت اندوه و افسردگی خاطر از این معاشرت اجتناب کرده است. آیا با این عمل عصیان و ترک گناهی مرتکب شده است. امام فرمودند: بلی، ترک این ارتباط بیش از چهار ماه گناه دارد.
3: فراهم کردن رفاه خانواده: بر اساس آموزهای رضوی مرد خانه و یا کسی که مسئولیت درآمد و خرید بر عهده اوست تا جایی که اسراف و تبذیر نباشد و در جامعه اسلامی فاصله طبقاتی فاحش ایجاد نکند باید در جهت رفاه و آسایش خانواده خود بکوشد؛ نه سخت بگیرد و نه بی حساب و بی توجه به نیازمندان جامعه، هر روز بیشتر از دیروز تلاش کند که خانواده اش مرفه تر شوند:
- امام رضا علیه السلام در روایتى به پیروان خود توصیه می کند براى ایجاد گشایش در زندگى و رفاه اهل خانه بکوشند: « صَاحِبُ النِّعْمَةِ یَجِبُ عَلَیْهِ التَّوْسِعَةُ عَنْ عِیَالِه ؛ افرادى که از نعمتى برخوردارند باید برای اهل خانواده خود اسباب رفاه و آسایش را فراهم سازند.»
- « یَنْبَغِی لِلرَّجُلِ أَنْ یُوَسِّعَ عَلَى عِیَالِهِ لِئَلَّا یَتَمَنَّوْا مَوْتَهُ؛ شایسته است مرد بر اهل خانه (از لحاظ مخارج زندگى) سختگیرى نکند تا این که آنان مرگ او را از خداوند درخواست کنند.»
سخن پایانی
خانواده هسته ی نخستین تشکیل ساختمان جامعه به شمار میرود و عواملی چون عشق و محبت و عاطفه را در وجود انسانها ریشه دار مینماید. با رعایت موازین ارزشی اسلامی زندگی خانوادگی شکوفا میگردد و آیین اسلام حقوقی برای اعضای آن بوجود میآورد که با مراعات و اجرای آن، صفا و صمیمیت چون چشمهای جوشان در خانواده جاری میگردد. برای ایجاد مناسبات اخلاقی و روابط سالم بین اعضای خانواده حضرت امام رضا(ع) یک اصل کلّی، جالب و دارای پیامی روان شناختی را مطرح میفرمایند که به عنوان حسن ختام در این مجال بدان اشاره می گردد:
«اجْعلْ مُعاشرَ تَکَ مَعَ الصغیرو الکبیر؛ یعنی برخورد خود را با افراد کوچک و بزرگ زیبا و نیکو گردان»
* پایگاه آستان قدس رضوی
به قلم مهدی یاراحمدی خراسانی
