رسول اکرم(ص) : قرآن چراغ هدایت و پرتو حکمت است. قرآن راهنمای دانایی و شناخت برای کسی است که منصف باشد. پس آدمی باید با دقت و انصاف نظر کند تا از تنگنا به در آید و از هلاکت رهایی یابد زیرا اندیشه ، دل دانا را زنده نگه می دارد همان گونه که آدمی با نور چراغ در تاریکی راه می پیماید و از انتظار وبلا تکلیفی در امان می ماند.
انتشارات دانشکده صدا و سیمای تهران
1384
تهیه کننده : سید مهدی حسینی
دانشجوی کارشناسی روابط عمومی
زيرنظر استاد محترم جناب آقاي مهدي ياراحمدي خراساني
مقدمه : خبر چیست؟ انتخاب رویداد ها از جهان واقعی و انتقال آن به جهان رسانه ای، روندی است که خبر ها طی آن متولد می شوند. اما همین پاسخ که گاه به شکل دیگری به این صورت ارائه می شود که خبر گزارش یک رویداد است و نه خود آن رویداد. باز به طرح 2 پرسش بنیادی تر دامن می زند:
1- معیار های انتخاب رویداد ها برای تبدیل به خبر کدامند؟
2- این رویداد ها به چه شکل ارائه می شوند؟
در ادبیات کلاسیک روزنامه نگاری دو گروه پاسخ در برابر این دو پرسش ارائه شده است. بحث ارزش های خبری در پاسخ به پرسش اول و بحث سبک های خبری در پاسخ به پرسش دوم شکل گرفته است.
یونس شکر خواه
آذر 1383
رسول اکرم(ص) :
قرآن چراغ هدایت و پرتو حکمت است. قرآن راهنمای دانایی و شناخت برای کسی است که منصف باشد. پس آدمی باید با دقت و انصاف نظر کند تا از تنگنا به در آید و از هلاکت رهایی یابد زیرا اندیشه ، دل دانا را زنده نگه می دارد همان گونه که آدمی با نور چراغ در تاریکی راه می پیماید واز انتظار وبلا تکلیفی در امان می ماند.
میزان الحکمه ،ج10 ،ص4802
پیشگفتار
ارتباطات به دلیل گرایش فطری انسان به برقراری رابطه با دیگران و پیدایش زندگی اجتماعی همواره جزء جدایی ناپذیر زندگی بشر بوده است. اما امروزه با پیدایش وسایل ارتباطی جدید و توسعه شبکه های ارتباطی شکل و کارکرد ارتباط ، دگرگونی های اساسی پیدا کرده به طوری که در دهه های اخیر انقلاب ارتباطی رخ داده است. در نتیجه این دگرگونی وسایل ارتباطی زندگی ما سایه افکنده و نادیده گرفتن آنها ممکن نیست و مطالعه پیامدهای مختلف این پدیده وتلاش برای استفاده مطلوب از آن ضرورت دارد.
اطلاع رسانی و انتشار سریع اخبار و نیز کاهش یا حذف فاصله زمانی و مکانی خبر با رویداد، یکی از پیامدها و کارکرد های وسایل ارتباطی جدیداست. مطالعه وکشف زیر ساخت های راهبردی و کاربردی حوزه خبر در قرآن موجب ثبات ، استواری و اتقان نتایج و راهگشایی در امر سیاست گذاری معتقدان به این ذخیره آسمانی است. قبل از ورود به اصل بحث ذکر چند نکته ضروری به نظر می رسد:
1- قرآن که منبع لایزال ، کتابی عمیق و راهنمایی الهی برای انسان در تمامی دوران ها ست با کمال تأسف هنوز در بسیاری از موضوع ها مانند گنجی سر به مهر باقی مانده و کمتر به مقتضای نیاز های جامعه مورد تدقیق و تحقیق واقع شده است.
مرحوم علامه طباطبایی مفسر بزرگ قرآن درباره ی پاسخگویی قرآن به نیازهای بشر از زمان نزول تاکنون و آینده ، در تبیین شأن نزول بخشی از آیات قرآن نوشته است : (( این از مشخصات آیات قرآن است که هر چند درباره ی شأن نزول معینی نازل شده و سبب خاصی از حوادث واقع شده زمینه نزول است ، این سبب خاص به عنوان مصداقی از مصادیق بسیار به حساب آمده که بعد ها نیز تحقق می یابد .
زیرا قرآن کریم درباره ی عصر نزولش و مردم آن عصر نازل نشده، بلکه کتابی است جهانی و برای همیشه که مقید به زمان و مکان خاصی نیست و به قوم یا حادثه خاصی اختصاص ندارد.
2- چنان که در بررسی پیشینه تحقیق نیز آمده است یکی از مشکلات این تحقیق کمبود و یا نبود پژوهش های پیشین در این باره بود که کار پژوهش را به سیر در راهی دشوار و ناهموار شبیه کرد و علاوه بر دشواری مطالعه ، بر وسواس محقق و حساسیت کار افزود.
فصل اول
اهمیت خبر رسانی
پس از جنگ جهانی دوم ، تفوق سیاست بین المللی آمریکا و مخصوصاً نفوذ شدید این کشور در سازمان ملل متحد، باعث شد که مسائل مربوط به اطلاعات و ارتباطات در سطح جهان ، در قالب ایدئولوژی ها و الگوهای خاص غربی ، همچون ((جریان آزاد اطلاعات)) و ((ارتباطات توسعه بخشی)) مطرح شوند.
بدین گونه ، در طول دهه های 1950و 1960 ، تحت تأثیر ((دیپلماسی فرهنگی)) دولت آمریکا ، که بر ((جریان آزاد اطلاعات)) استوار شده بود و نیز سیاست کمک ها و همکاری های اقتصادی و اجتماعی این کشور با ممالک جهان سوم که بر نقش ((توسعه بخشی ارتباطات )) تأکید می کرد و همچنین تشویق و ترغیب ایالات متحده به ایجاد و گسترش برنامه های آموزش و پژوهش ارتباطات جمعی در دانشگاه های کشورهای در حال توسعه که باعث انتقال واشاعه الگو های مطالعاتی و تحقیقاتی مورد نظر آن می گردد، این دولت توانست در زمینه اطلاعات بین المللی و ارتباطات جهانی ، نوعی سلطه بلا معارض به دست آورد.
احمد مختار امبو مدیر کل وقت یونسکو در پیشگفتار چهار صفحه ای خود بر گزارش ((کمیسیون بین المللی بررسی مسائل ارتباط)) که با عنوان ((یک جهان ، چندین صدا)) انتشار یافته است ، پس از تأکید بر این که ارتباط در کانون تمامی مراودات اجتماعی حضور دارد درباره اهمیت و نقش ارتباط و خبر رسانی نوشته است: ((در آغاز، ارتباط پایدار و مستمر ، تنها میان اجتماعات محدود میسر بود؛ گروه هایی از مردم در کنار یکدیگر زندگی می کردند یا بخشی از یک واحد سیاسی یکسان را تشکیل می دادند. لیکن امروز ، در نتیجه سرعتی که در کار رسانه های خبری پدید آمده است و به دلیل وجود شبکه روابط گوناگون که در سراسر دنیا گسترش یافته است،
ارتباط تا به آنجا رشد کرده که الزاماً ابعادی جهانی پیدا کرده است.
از این پس مردم ، صرف نظر از گروه های بسیار اندک در مناطقی که دسترسی به آنها به ویژه دشوار است ،
نمی توانند در انزوا زندگی کنند. هر ملتی اکنون پاره ای از واقعیت روزمره زندگی ملتی دیگر را تشکیل
می دهد. دنیا اگرچه ممکن است از به هم پیوستگی خود ، آگاهی واقعی نداشته باشد، به سیر خود درجهت به هم وابستگی روز افزون ادامه می دهد.
الوین تافلر نویسنده آمریکایی در کتاب ((جابه جایی در قدرت)) از انواع بی شماری از فریب ها تاکتیک هایی اسم می برد که رسانه حجم وسیعی از داده ها و اطلاعات را به کمک آنها منتشر می سازند. (تافر،الوین،1374ص420)
خلاصه برخی از تاکتیک هایی که وی در این کتاب از آنها نام برده به قرار زیر است:
1- تاکتیک حذف (Omission Tactic) 2- تاکتیک کلی بافی (Generality tactic)
3- تاکتیک زمان بندی (Timing Tactic) 4- تاکتیک قطره چکانی (Dribble Tactic)
5- تاکتیک موجی (Tidal Wave Tactic) 6- تاکتیک تبخیر(Vapor Tactic)
7- تاکتیک بازگشتی (Blow-Back Tactic) 8- تاکتیک دروغ بزرگ (Biglie Tactic)
9- تاکتیک وارونه کردن (Reversal Tactic)
به این ترتیب مسائل خبر رسانی یکی از مقوله های مهم امروز رسانه های جمعی به ویژه رادیو وتلویزیون است و چنان که صاحب نظران اذعان کرده اند مردم جوامع مختلف در معرض انتشار اخبار پر حجم ومتنوع از هر سوی جهان هستند. آنچه خبر رسانی را در شرایط کنونی از دوران های گذشته متفاوت کرده گسترش برق آسای فناوری های ارتباطی از سویی و رشد روز افزون روش ها و تاکتیک های جذب مخاطب و فراهم شدن امکان سوء استفاده از خبر از سوی دیگر است.
برخی صاحبنظران چالش ها و ومشکلات پیش روی رسانه های متعلق به کشور های اسلامی را در شرایط موجود
جهان بررسی کرده اند هر چند طبق بررسی های این مطالعات در حد واکاوی مشکلات است و کمتر به نتیجه یا
راه حلی منتج شده است . دکتر عبدالقادر طاش از صاحبنظران اسلامی این مسئله را در نوشته های خودمورد توجه قرار داده است . وی از خلأ ها ونارسایی های تئوریک در این باره به عنوان یک بحران نام می برد وی سؤال های مهمی را در حوزه مطبوعات مطرح می کند که عیناً در حوزه رسانه های سمعی وبصری هم وجود دارد. او اظهار عقیده می کند که ما به دلیل فقدان پژوهش های لازم پاسخی مناسبی برای این سوال ها نداریم
(طاش ، عبدالقادر، 2000) . برخی از این سوال ها به قرار زیر است:
1- منظور از روزنامه اسلامی چیست؟ آیا این روزنامه ها باید ارزش ها را پاس بدارند؟
2- مخاطب این روزنامه ها چه کسانی هستند؟
3- الگو ها وروش های عملی که روز نامه های اسلامی را از سایر روزنامه ها جدا می کنند کدامند؟
4- اقتصاد روزنامه ها ی اسلامی چگونه است و در زمینه سرمایه گذاری، تبلیغات بازرگانی و نحوه جذب درآمد چگونه باید عمل کنند؟
5- در بخش های سیاسی، اقتصادی ، اجتماعی نسبت به آزادی و اعمال سانسور چه قوانینی حاکم است؟
نویسنده پس از طرح اینگونه سؤال ها تأکید می کند که برای برگذر از این بحران ، پاسخگویی به این سؤال ها ضروری است.
بنا براین فایده مباحث نظری و معرفت شناسانه در باره خبر رسانی از سویی به توسعه و تعمیق این مقوله کمک
می کند و به کشف ابعاد نا پیدا و کار آمد آن می انجامد و از سویی دیگر با ترسیم تکیه گاه نظری ، مانع از انحراف عملی جریان خبر می شود تا به گفته برخی صاحب نظران (( بازیگران سیاسی اجتماعی نتوانند اخبار را مطابق خواست خود تعریف کنند و به آن شکل دهند. )) ( هرمن و چامسکی ، 1377، ص 13)
بدین ترتیب هدف اصلی این کتاب بازنمایی دیدگاه قرآن کریم درباره خبرو خبر رسانی و ارائه راهبردهای بنیادی برای توسعه و تعمیق این حوزه وحفظ آن از انحرافات ناشی از دستکاری های مغرضانه و منفعت طلبانه و نیز گشودن راه مطالعه در این زمینه برای سایر پژوهشگران و علاقه مندان و سرانجام بهره گیری مدیران و کارکنان رسانه های جمعی در مسیر تقویت و تحکیم جریان خبرو اطلاع رسانی در رسانه هاست .
فصل دوم
خبر از دیدگاه علم ارتباطات ( تعاریف، اهداف و کارکردها)
اطلاع رسانی وپخش اخبار یکی از کارهای مهم رسانه جمعی است. در اینجا سوال هایی درباره تعریف ، کارکرد و اهداف خبر رسانی مطرح است که پاسخگویی به آنها زیربنای مفهومی دیدگاه های نظری را درباره این تحقیق توضیح می دهد.
خبر چیست ؟
کاظم معتمد نژاد در کتاب روز نامه نگاری به نقل از صاحب نظران مختلف ارتباطات اجتماعی و نویسندگان کتاب های روزنامه نگاری برای خبرهای مطبوعاتی تعریف های گوناگونی ذکر کرده که عیناً نقل می کنیم :
اس. مولبی نویسنده (( کتاب خبریابی)) نیز خبر را نقل واقعی و عینی حوادث جاری مهمی که در روزنامه چاپ می شود و مورد توجه خوانندگان قرار می گیرد ، می شناسد.
میچل.وی.استاددانشگاه:(خبرگزارش مناسب،خلاصه ودقیق یک رویداد است ونه خود رویداد)
نویسنده کتاب خبر معتقد است اینکه خبر چیست؟ پرسشی کوتاه است که پاسخ آن بخش وسیعی از ادبیات روزنامه نگاری را شکل داده است.
تعریف خبر به نقل از (کمیسیون مک برایت) : (( خبر باید فوراً، پس از حادثه به جریان افتد، برای عموم جالب باشد ، حاوی اطلاعات تازه باشد، خنثی نباشد وادراکات فرهنگی جوامع خاص خود را منعکس نماید.))
مؤلف کتاب خبر که خود از کارشناسان خبره این رشته است چنین جمع بندی کرده است:
دستیابی به یک تعریف مشترک و جامع وبه عبارت دیگر ارائه ی یک تئوری جامع و مانع برای خبر بسیار دشوار است. در کتاب روزنامه نگاری نوین نیز نویسندگان اظهار داشته اند که ((با گذشت سال ها تحقیق در زمینه خبر ،
هنوز سؤال (خبر چیست؟) وجود دارد.
خبر، گزارشی از واقعیت هاست ، ولی هر واقعیتی را نمی توان خبر نامید. خبر پیامی است که احتمال صدق وکذب در آن وجود دارد.
خبر، الزاماً گزارش رویدادها ی جاری (تازه ها) نیست. ممکن است واقعه ای که سال ها قبل رخ داده ، با نمایان شدن اطلاعات تازه ارزش خبری پیدا کند( اخبار مربوط به اکتشافات باستان شناسی ، عملیات جاسوسی و…).
خبر، رویدادی است که قرار است اتفاق بیفتد، اما هنوز رخ نداده است ( خبر مربوط به مسافرت ها ، ملاقات ها، کنفرانس ها و…)
رویدادی که برای یک نفر یا یک گروهی (ارزش خبری ) دارد، برای دیگری یا گروهی دیگر ممکن است بی اهمیت باشد (شکر خواه 1378،ص7).
ژورنالیسم تلویزیونی و مطبوعاتی نگرش متفاوتی نسبت به ((خبر))دارند. مطبوعاتی که دارای قطع کوچک هستند،
صفحات روی جلد خود را به گزارش های غیر معمول و عجیب اختصاص می دهند که روز نامه های جدی ، کمتر
به آنها توجه دارند . گاهی هم تلویزیون گزارش های های تصویری نشان می دهد که برای رسانه ها ی چاپی یا رادیو مناسب نیستند. پس چگونه می توان فهمید که خبر چیست؟
اول اینکه همیشه از خودتان بپرسید یک خبر تا چه حد برای مخاطب ارزش دارد. در روزنامه ها به دنبال سوژه گشتن ، جانشین خوبی برای ایده های خلاق شما نیست . سرجای خود ننشینید تا خبرگزاری ها لقمه رابجوند ودر دهان شما بگذارند. تا حد ممکن خود را به منشأ وقایع نزدیک کنید تا به موضوعات دست اول دست یابید ( یورک، 1379، ص 17)
والتر لیپمن می گوید : اخبار ، انعکاس موقعیت های اجتماعی نیستند ، بلکه گزارش جنبه های مطرح شده در جامعه اند . اخبار، به مسائلی می پردازند که فوری وتازه و الزاماً پیچیده و مبهم باشند. در ضمن ، وی معتقد است که خبر و حقیقت یکی نیستند. وظیفه خبر این است که حادثه ای را مطرح کرده و سرزبان ها بیندازد، حال آن که وظیفه حقیقت این است که واقعیات پنهان و نامعلوم راروشن کرده ، آنها رابه هم ربط داده و تصویری از واقعیات به دست دهد که بشر بر اساس آن عمل کند . گالتونگ وروژ در تلاش برای تعیین این رسانه های خبری احتمالاً چه حوادثی را انتخاب می کنند و چه حوادثی بیشتر مورد توجهند، پوشش خبری روزنامه های نروژی را پیرامون سه بحران خارجی تجزیه و تحلیل کردند. آنان پس ازبررسی ، به این نتیجه رسیدند که هشت عامل عمده و چهار عامل فرهنگی ، در انتخاب مطالب خبری روزنامه ها تصمیم گیرنده اند. این عوامل عبارتند از:
1- تکرار وکثرت وقوع
2- میدان و وسعت خبر
3- ابهام
4- معنی داری و رسانندگی
5- هماهنگی و همصدایی
6- یک حادثه نباید فقط ((دارای محتوا)) و ((هماهنگ)) باشد، بلکه باید ((غیر منتظره)) هم باشد؛
7- همین که رویدادی به عنوان خبر تعین شده، همچنان یک خبر باقی خواهد ماند ، حتی اگر وسعت دامنه خبر آن کاهش یابد ؛
8- تنظیم خبر
علاوه بر این هشت عامل ، چهارعامل فرهنگی دیگر نیز اهمیت دارند: هر قدر یک حادثه به ((ملت های برگزیده ))
و ((نخبگان)) ربط بیشتری داشته و ((شخصی تر)) و((منفی تر)) باشد، احتمال خبرشدن آن بیشتر خواهد بود . علی رغم انتقاد هایی که به این تحلیل شده ، به ویژه آن که تحقیق روی بحران های خارجی صورت گرفته است، در مطالعات جدیدتر توجه بیشتری به دوازده انتخاب گالتونگ و روژ می شود. برای مثال ، در مورد تلویزیون ، در تحقیقات به عمل آمده ، عناصر ((جذابیت )) ((سرگرمی)) و ((نمایش)) را به دوازده مورد قبل اضافه می کند.
( نگرین ، 1378، ص27)
یکی از صاحبنظران این رشته نیز در پایان مقاله ای تعریف پیشنهادی خود را برای خبر چنین نگاشته است: ((خبر، گزارشی از رویدادهای واقعی و عینی است که دارای یک یا چند ارزش خبری باشد. چگونگی ارائه این گزارش تحت تأثیر عوامل درون سازمانی و برون سازمانی شکل می گیرد. )) نویسنده خود در ادامه توضیح داده است :
ازتعریف پیشنهاد ی فوق چنین برمی آید که :
1- رویداد های دنیای خارج واقعی و عینی است و تخیلی نیست.
2- رویداد باید حاوی یک یا چند ارزش خبری باشد.
3- ارزش های خبری مهم عبارتند از : دربرگیری ، برخورد، شهرت ، عجایب و استثنا ها ، تازگی ، همجواری
4- خبر، گزارشی است از یک رویداد ، ولی خود آن رویداد نیست.
5- عوامل مختلف می تواند برچگونگی انتخاب و نحوه ارائه خبر یک رویداد اثر بگذارد .
6- خبر یک رویداد هیچ گاه از عینیت مطلق برخوردار نیست . آنچه به عنوان خبر ارائه می شود ، تنها شمایی از واقعیت هاست( بدیعی 1378، ص55)
اهداف وکارکرد ها
به نظر می رسد برای مطالعه اهداف و کارکرد های خبر نیازمند مطالعه دو مقوله دیگری هستیم که کارشناسان و محققان معمولاً برای تبیین کارکرد های خبر به آن پرداخته اند. اول مقوله ارزش های خبری که بحث با اهمیت و مستقلی درباره ی آن صورت گرفته است و دوم مقوله نحوه گزینش یا دروازه بانی خبر ؛ که سنگ پایه انتخاب
و پیش درآمد ارائه خبر است که از خلال بحث ها و اظهار نظر کارشناسان در این باره می توان به اهداف و کارکرد های خبر پی برد.
ارزش های خبری (محتوای خبر) چیست؟
بسیاری از صاحبنظران ارزش های خبری را معیارهای گزینش خبر دانسته اند، زیرا به طوردائم اتفاقات ساده یا حوادث غیر معمول و پیچیده ای رخ می دهد که همه آنها را نمی توان به عنوان خبر از رسانه های جمعی پخش کرد ؛ چرا که اولاً محدودیت امکانات و ساعت پخش خبر در رسانه ها چنین اجازه ای را نمی دهد و ثانیاً همه حوادث اطراف ما برای مخاطبان رسانه دارای اهمیت نیستند ، یعنی ارزش خبری ندارند . بنابراین خبرنگاران و بنگاه های پخش خبر به ناچار باید دست به انتخاب بزنند و این ارزش های خبری است که به انان قدرت انتخاب می دهد.
یکی از پژوهشگران در مقاله ای اظهار داشته است از فهرست های شناخته شده و قدیمی برای ارزش های خبری ، معیارهایی است که ((یوهان گالتونگ)) و(( مری هولمبو روژ)) در سال 1965 برشمرده اند. انان در فهرست خود دوازده ارزش خبری را مطرح کرده اند که معتقدند هشت ارزش نخست در همه جای جهان به صورت مشترک به کار می رود و ربطی به مشخصه های فرهنگی ملل گوناگون ندارد، اما چهار ارزش بعد تحت تأثیر فرهنگ ها تفاوت می کنند .
فهرست دوازده گانه مذکور را به نقل از مقاله یادشده عیناً نقل می کنیم:
1- تواتر : عبارت است از ظرف زمانی یک رویداد.
2- آستانه خبری: یک رویداد چه قدر بزرگ است؟ آیا آن قدر بزرگ است که تبدیل به یک خبر شود؟
3-فقدان ابهام: بدین معناست که یک رویداد چه قدر واضح و روشن است .
4- معنی دار بودن: چه قدر رویدادبرای شنونده خبر با معنی جلوه خواهد کرد؟
5- هماهنگی: آیا این رویداد با انتظارات رسانه ها منطبق است؟
6-غیر منتظره بودن: ((مردی سگش را کتک زد )) این یک خبر است.
7- استمرار یا تداوم
8- ترکیب: این ارزش خبری مربوط به تعادل و توازن اخبار است و قضاوت سر دبیران را بیشتر از هر چیز دیگر شامل می شود
9- ارجاع به ملل برگزیده : رسانه های خبری در اکثر موارد مللی را که از نظر فرهنگی با خودشان قرابت دارند پوشش خبری می دهند.
10- ارجاع به اشخاص برگزیده : رسانه به افراد مهم توجه دارند.
11- شخصیت سازی : این ارزش خبری با ارزش ها ی خبری ((معنی دار بودن)) و ((ابهام نداشتن)) مرتبط است.
12- منفی گرایی: خبر بد، خبر خوب است.
نویسنده کتاب خبر معتقد است هفت ارزش خبری را می توان برشمرد که به عنوان معیار مطلوب ( استاندارد) در سراسر جهان شناخته شده اند و اطلاع آنها کم وبیش برای درک ارزش های خبری کفایت کند. این ارزش ها از نظر نویسنده به قرار زیرند :
1- دربرگیری
2- شهرت
3- برخورد، اختلاف و درگیری
4- استثنا و شگفتی
5- بزرگی و فراوانی تعدادو مقدار
6- مجاورت
7- تازگی
گزینشگری یا دروازه بانی خبر
امروزه نقش مهم خبر و تأثیر آن در مسائل اجتماعی ، سیاسی ، فرهنگی و ساختار قدرت و حتی در مسائل اقتصادی،در کنار ملاحظات انسانی و اخلاقی ، گزینشگری از مرحله برخورد با رویداد تا مرحله پخش را بیش از پیش در کانون توجه همه دست اندرکاران قرار داده است. گزینشگران چه کسانی هستند و تحقیقات در این باره از چه زمانی و چگونه صورت گرفته است؟
((به کسانی که در تحریریه رسانه های خبری در فرایند تهیه، گزینش و ارائه پیام های خبری فعالیت دارند، ((گزینشگر)) می گویند.))
تحقیقات صورت گرفته در زمینه رفتار ارتباطی گزینشگران نیز نشان دهنده این واقعیت است که انتخاب خبر با توجه به ضوابط و معیارهایی صورت می گیرد. اشخاصی آگاهانه سرنوشت یک رویداد را از جنبه گزارش و یا عدم گزارش آن ، میزان ونحوه ارائه آن در صفحه های روزنامه یا در برنامه های خبر رادیو و تلویزیون تعیین می کنند.
برخی از صاحبنظران براین عقیده اند که :
اینترنت مدرکی در زمینه مرگ دروازه بانی است چرا که دراین اینترنت همه می توانند به تولید اطلاعات بپردازند و هیچ مانعی در این زمینه وجود ندارد. اما نباید فراموش کرد که هنوز قدرت و سرمایه در تولید اطلاعات حرف اول را می زند. این درست است که وقتی همه اطلاعات قابل عرضه است ، نقش دروازه بانان کمرنگ می شود اما در عین حال این نکته را نباید به دست فراموشی سپرد، آن که قدرت تولید بیشتری در زمینه اطلاعات دارد ، در حین تولید کلان خود، دروازه بانی نیز می کند.
تحقیقات اولیه درباره ارزش های خبری و نحوه گزینش خبر در قرآن حاکی از این است که با بررسی دقیق و همه جانبه می توان مبانی نظری قرآن را در این باره ارائه کرد که در این صورت با توجه به خاستگاه نظریه که قرآن است و پیروان اسلام خود را معتقد به اجرای دستورات آن می دانند، گزینشگری و دروازه بانی خبر شکل کاملاً متفاوتی خواهد یافت زیرا دروازه بانی در این نظریه به معیارهای اصولی و قابل پذیرش همگانی بر اساس نیاز های واقعی جامعه بشری تکیه دارد ؛ بنابراین اجرای آن سهولت می یابد.
((هرمن)) و(( چامسکی )) پنج عامل را به عنوان فیلتر هایی که وسایل ارتباط جمعی و اخبار منتشره آنها را در سلطه و اختیار دولت ها و صاحبان سرمایه در غرب قرار داده است معرفی می کنند. نویسندگان توضیح داده اند که درک پرو پاگاندای سازماندهی شده در وسایل ارتباط جمعی کار آسانی نیست و به راحتی نمی توان ردپای آن را در رسانه هایی که نماینده سخن آزاد معرفی شده اند تشخیص داد . آنان توضیح داده اند:
پنج فیلتر ، دسترسی به وسایل ارتباطی جمعی رابه جز برای دولت و صاحبان پرقدرت سرمایه، برای دیگر اقشار و نمایندگان فکریشان تقریباً غیرممکن می سازد. این پنج فیلتر چنان طبیعی کار می کنند که روزنامه نگاران حرفه ای، غالباً با اعتقاد راسخ به سخن آزاد و یا اخلاص کامل، فکر می کنند که اخبار رابه شکل عینی و براساس ارزشهای حرفه ای روزنامه نگاری گزارش می کنند. در حقیقت این پنج فیلتر ،(( میدانی)) را برای خبرنگاران حرفه ای باز می گذارد؛ میدانی که گرچه بسیار محدود است احساس آزادی عمل را به خبرنگار باز می گرداند . اما این فیلتر ها به شکلی طبیعی ، این میدان را در جهت منافع قدرتمندان جامعه محدود می کنند این پنج فیلتر عبارتند از :
1-میزان تمرکز مالکیت وسایل ارتباط جمعی
2- آگهی های تجارتی به عنوان اصلی ترین منابع درآمد وسایل ارتباط جمعی
3- اعتقاد و وابستگی وسایل ارتباط جمعی به اخبار و اطلاعاتی که دولت ، سازمان های مهم تجاری و متخصصان صاحب نام ، به عنوان منابع اصلی ارتباطی و خبر ی در اختیارشان می گذارند .
4- (انتقاد) از وسایل ارتباط جمعی
5- ضدیت با کمونیسم ، از هر خبرنگار حرفه ای انتظار می رود، این ضدیت را در حدی بیمارگونه به طرق مختلف اعلام دارد.
این پنج فیلتر ، همان گونه که مطرح شد ، چنان طبیعی کار می کنندکه یک خبرنگار جوان را پس از طی دوران رشد و بلوغ حرفه ای ، عادت به دیدن حادثه ی خبری از لایه لایه های این فیلتر ها می دهد و در حقیقت تحصیلات دانشگاهی ، نحوه ی خبر نویسی و تهیه گزارش از سویی و کسب تجربه و بلوغ همانا یادگیری چگونگی استفاده از این عینک خاص است. عینکی که خبر از زاویه منافع گروهی خاص می بیند (هرمن وچامسکی ، 1377، ص 18)
فصل سوم
رویکرد اسلامی به مقوله اطلاع رسانی و خبر(نگاهی به تحقیقات پیشین)
درتبیین علت فقدان پژوهش های در خور در این باره وجوهی به نظر می رسد . از جمله آن که دراغلب جوامع اسلامی و از جمله ایران متأسفانه قرآن که نسبت به صحت، اهمیت ، اعتبار و ارزشمندی آن کمترین تردیدی وجود ندارد برای استفاده در نیازهای علمی و کاربرد کمترمورد مطالعه و توجه قرار گرفته است. در کشور ما با کمال تأسف در گذشته از قرآن بیشتر برای مجالس ترحیم و تبرک در ازدواج و مانند اینها استفاده شده است. پس از انقلاب نیز قرآن وارد صحنه زندگی مردم نشد و بیشتر تلاش ها روی قرائت و حداکثر حفظ آن متمرکز گردید در حالی که ضمن اذعان به ارزشمند بودن این امور ، باید توجه کرد که قرائت ، حفظ و تعلیم قرآن مقدمه درک و بهره برداری عملی از این کتاب گرانقدر است.
جوان بودن علم ارتباطات ومباحث مطرح در این زمینه نیز از دیگر دلایل فقدان مطالعه در این خصوص است چرا که درباره نظر دین به ویژه قرآن در برخی رشته ها به دلیل سابقه طولانی ، تحقیقات بیشتری صورت گرفته وبه هر حال اعلام نیاز ها ، مطالعاتی را به دنبال داشته و در موارد زیادی این اعلام نیاز ها باب تحقیقات را گشوده است . در حالی که در حوزه ارتباطات وبه ویژه موضوع (خبر) که یکی از مقولات مهم در این رشته است به رغم اهمیت وکاربرد زیاد آن کار جندانی صورت نگرفته و سابقه چندانی وجود ندارد به نحوی که مطالعات مربوط بسیار اندک و نزدیک به صفر است . به هر حال هر چند درباره ی موضوع این تحقیق سوابق قابل توجهی وجود ندارد با این حال به مرور سوابق مرتبط با این مقوله می پردازیم : صادقی (1375) در مقاله ای با عنوان ((اعتبار منبع از دیدگاه معرفت شناختی)) به بررسی اهمیت منبع خبر از دو وجه روان شناسی و معرفت شناختی نسبت به مخاطبان و همچنین جنبه های حقوقی و اخلاقی نسبت به پیام رسان پرداخته و آنگاه اهمیت موضوع را از این جنبه ها مورد واکاوی قرار داده است . سپس به عنوان پنجمین جنبه ، با اشاره به بعد دین و ذکر برخی آیات قرآن و سخنان امامان معصوم (ع)، اهمیت صدق در خبر و منبع خبری را مورد بحث قرار داده است.
نویسنده در بخش دوم مقاله به سرگذشت حدیث و خبر نزد مسلمانان می پردازد. در بخش سوم مسئله تعریف خبر و حدیث مطرح می شود.
در بخش چهارم (علم حدیث) یا ( دانش اخبار)را که علم مستقلی در بین علوم اسلامی برای بررسی خبر است مطرح می کند و توضیح می دهد که در این بررسی معرفت شناختی سه جهت اصلی موردبررسی و ارزیابی قرار می گیرد: 1- صدور حدیث یا وقوع حادثه 2- وجه صدور حدیث یا علت وقوع حادثه 3- فقه الحدیث یا معنا شناسی حدیث یا خبر در بخش پنجم نیز انواع خبر نزد علمای اسلامی مطرح می شود که شامل دو قسم سند ومتن است. در قسم اول به تعریف وتبیین اقسام (خبر متواتر) و(خبر واحد) و تقسیم بندی آنها پرداخته شده و در قسم دوم یعنی متن نیز به اقسام خبر تحت عنوان (خبر ناسخ) و (خبر منسوخ) و نیز (خبر مجمل) و (خبر مبیّن) وسپس (خبر نص) و(خبر ظاهر) اشاره شده است.
در بخش ششم و پایانی مقاله ، مؤلف به موضوع (شرایط پذیرش خبر ) پرداخته است.
از دیگر منابع پژوهشی موجود دراین گستره مقاله ( اخلاق خبر رسانی در قرآن) (فتحعلی 1375) است که شاید نزدیک ترین نوشته به موضوع این کتاب با توجه به بررسی آیات قرآن در آن ، محسوب می شود.
نویسنده مقاله پس از بیان مقدمه ای درباره اهمیت رسانه ها و موضوع خبر، قرآن کریم را مجموعه ای خبری دانسته که ازلحاظ منبع، مورد اعتمادترین منابع است. آن گاه بدون هرگونه توضیحی درباره ارزش های خبری ( که آیا منظور از ارزش های خبری در قرآن مفهومی است که در منابع مربوط به رسانه و مباحثارتباطات کاربرد دارد یا مفهوم لغوی آن مورد نظر است یا وجه دیگری ؟) شش ارزش خبری قرآن را به این قرار مطرح می کند:
1 – آزرم وحیا
2- ادب
3- برادری و تألیف قلوب
4- حق جویی وحق گویی
5- یقین، حکمت و برهان
6- ایجاد آرامش و پرهیز از آشوب و تشویق البته برای هر یک از این موارد شواهد قرآنی ذکر شده است .
کتاب (مبانی هنری قصههای قرآنی) از معدود کتاب هایی است که در حوزه ی پژوهش های قرآنی منتشر شده است (حسینی 1377) . در این کتاب پس از ذکر مقدمه (طلیعه) ، بحث خود را با تعریف قصه در قرآن آغاز کرده و نتیجه می گیرد که ((قصه قرآنی یعنی پی گرفتن اخبار گذشتگان)) و اضافه می کند این مفهوم با معنای لغوی قصه در زبان عرب نیز که به معنی ((پی گرفتن یا پیگیری اثر پیشین)) است مطابقت دارد.
یکی از مهم ترین منابعی که اختصاصاً در حوزه ی اطلاع رسانی اسلامی منتشر شده، مقاله علامه محمد حسین فضل الله با عنوان( ویژگی های عمومی اطلاع رسانی اسلامی ) است (ترجمه قرنی،1383) . نویسنده مقاله ابتدا با ارائه توضیحاتی که تحت عنوان مفهوم اطلاع رسانی اسلامی بیان شده است تلاش می کند بین اطلاع رسانی به مفهوم امروز آن با دیدگاه های اسلامی در این باره پیوند برقرار کند و از این رهگذر ویژگی های اطلاع رسانی در اسلام را ارائه دهد. ایشان دراین باره نوشته است: (اطلاع رسانی است که برآمده از روش های اسلام در اندیشه و عمل ودر موفقیت انسان در رویارویی عقیدتی برای حرکت زندگی است) .
در قسمت دیگری از همین بخش نویسنده به مؤلفه های اطلاعرسانی قرآنی می پردازد که در ابتدا به نظر می رسد بیشترین ارتباط رابا موضوع تحقیق ما دارد. اما در این بحث تکیه اصلی برمفهوم ذکر درقرآن و اهمیت آن در هدایت انسان هاست و بحث چندانی در خصوص مؤلفه های مختلف اطلاع رسانی در قرآن صورت نمی گیرد.
بخش دیگر مقاله به (ضرورت اطلاع رسانی ) پرداخته است. در این قسمت مؤلف براساس آیات و روایات اسلامی نتیجه گیری می کند که اطلاع رسانی امری ضروری است و تأثیر زیادی بر سرنوشت جامعه به ویژه در ارتباط با هدف های اسلامی دارد.علامه فضل الله بخش دیگری از مقاله خود را به موضوع (اخلاق اطلاع رسانی) اختصاص داده است . در این قسمت مؤلف بحث مفصلی در خصوص راستگویی در اطلاع رسانی و این نکته دارد که صداقت وراستگویی در اطلاع رسانی موجب جلب اطمینان مردم می شود.
در بخش دیگرمؤلف به (جهان شمولی در اطلاع رسانی ) پرداخته است که درابتدای مقاله نیز به آن اشاره شده بود. وی می نویسد:((جهان شمولی و توجه به همه رویداد ها ی مرتبط با زندگی مسلمانان و غیر مسلمانان دراطلاع رسانی اسلامی مطرح است، زیرا اسلام برنامه ریزی سیاسی، اقتصادی و امنیتی رابرای انسانیت به مثابه یک کل {به هم پیوسته} آغاز می کند.)
آخرین قسمت و بخش پایانی مقاله به (اهمیت بعد هنری در اطلاع رسانی اسلامی) اختصاص دارد.
دکتر عبدالوهاب کحیل (2000) در خصوص اهمیت و جایگاه اطلاع رسانی دراسلام می نویسد:( دین اسلام در سرشت خود دین اطلاع رسانی است زیرا بر فصاحت و بیان استوار شده ، در حالی که ادیان دیگر مانند یهودیت برکتمان و رازداری بنا شده است (ان الذین یکتمون ما انزلنا من البینات و الهدی ….) ( بقره آیات 159و160)
آنگاه اشاره می کند که اطلاع رسانی اسلامی اهمیت بسیاری دارد و می تواند اسلام را به دنیا معرفی کند اما در عمل این کار انجام نمی شود و اگر اسلام پیشرفتی دارد به توانایی ذاتی خودش بستگی دارد و نه کار مسلمانان غربیان اهمیت فراوان اطلاع رسانی رادریافته اند و از آن حداکثر استفاده را برای بد جلوه دادن اسلام می کنند.
دکتر عبدالقادر طاش یکی از صاحبنظران حوزه ارتباطات در جهان اسلام است که مقالات گوناگونی در این حوزه نگاشته است . وی خود تجربه مطبوعاتی دارد در مقاله کوتاه (بحران روزنامه نگاری اسلامی) به بررسی بحران روزنامه نگاری اسلامی پرداخته است (طاش،2000)
وی همچنین در مقاله (دلایل ضعف روزنامه نگار ی اسلامی) با اشاره به دلایل ضعف روزنامه نگاری اسلامی به ریشه یابی مشکلات و نارسایی های روزنامه نگاری اسلامی پرداخته است . وی در این خصوص به وجوه زیر اشاره کرده و تاحدودی به تبیین آنها پرداخته است:
1 – بی توجهی به اهمیت فعالیت های اطلاع رسانی
2- نداشتن دیدگاه فراگیر اسلامی در مورد روزنامه نگاری اسلامی
3- کم بازده بودن اقتصادی اطلاع رسانی اسلامی به ویژه در بخش روزنامه ها
4- کمبود نیروهای متخصص وبا تجربه
5-ضعف انتشار روزنامه های اسلامی
طبق نظر ایشان روزنامه های اسلامی دراین حوزه با دومشکل مواجهند ، یکی اینکه اغلب تنها متدینان را مخاطب قرار می دهند و درنتیجه دیگران کمتر به آنها توجه می کنند و دیگر آنکه مشکل توزیع دارند و نمی توانند نشر گسترده ای داشته باشند.
دکتر محمد علی العیوضی (1987) در کتاب (الاعلام الاسلامی الدولی بین النظریه و التطبیق) مبانی نظری اطلاع رسانی اسلامی را بررسی کرده است . این کتاب شامل یک مقدمه ، هشت باب و یک خاتمه است. نویسنده به ویژه در باب ششم تحت عنوان ((بررسی تطبیقی اطلاع رسانی بین المللی اسلامی)) با استفاده از آیات قرآن مباحثی را مطرح کرده است که از جهت تکیه بر قرآن با موضوع کتاب حاضر ارتباط دارد.
وی آنگاه روش های اطلاع رسانی اسلامی مبتنی بر اخلاق را این گونه می شمارد:
1 – توجه دادن پیام اسلامی برای آینده
2- اعتبار
3- تکرار
4- تشخیص
5- اتکا به منابع و مصادر موثق وقابل اعتماد
6- تجاهل عمدی
نویسنده در ادامه اظهار داشته است : (هنگامی که اطلاع رسانی غیر اسلامی از روش های غیر اخلاقی استفاده کند،اطلاع رسانی اسلامی باید علاوه بر رد آنها با استفاده از روش های اخلاقی ، از روش های تجاهل عمدی نیز برایمقابله با آنها بهره جوید.) سپس درباره ی تبلیغ ضد اسلام چند شیوه را بسیار مؤثر و مقابله با آنها را ضروری دانسته است:
1 – به کار گیری الفاظ و واژه هایی که دارای محتوای مبهم است و به دشمنان اسلام کمک می کند از این طریق به تحریف حقایق بپردازند.
2- ارتباط دادن موضوع های جدا از هم به یکدیگر به منظور انحراف مطلب و انتشار اخبار مورد نظر خود و سرانجام اثر گذاری با مخاطبان .
3- استفاده از دروغ و تحریف هایی که به ظاهر صادقانه به نظر می رسند و کشف حقیقت آنها صعب ودشوار است.
یکی از کاربردی ترین منابع موجود مقاله ((پروتکل خبری به سوی چهار چوبی اسلامی)) است (خالد بیگ، 2001 ) بخش های اساسی این مقاله که با تحقیق ما ارتباط دارد برگرفته از دیدگاه های یک دانشمند مسلمان پاکستانی به نام مفتی محمد شفی است. در سراسر جهان اسلام ، مسلمانان نه تنهادریافت کننده مطبوعات چاپی و خبرگزاری ها (وسایر تحولات تکنولوژی الکترونیک غرب) شدند بلکه همچنین نام ها و دیدگاه های روزنامه های خود را نیز از غرب گرفتند . به علاوه تعریفشان از اخبار رانیز ازغرب گرفتند و می توان افزود غرب در مورد تعریف خبر چیزی بیشتر از(امری شگفت) ( مردی سگی را گاز می گیرد) یا (امری کنجکاوی برانگیز) (ما امروز می دانیم که دیروز نمی دانستیم ) برای ارائه نداشت .
برای اثبات اظهارات بالا کافی است نگاهی بهروزنامه ها و مجلات خبری جهان امروز اسلام بیندازیم.
از دیگر مقاله هایی که وجه کاربردی بیشتری دارد مقاله ( حدودومرزهای اطلاع رسانی در اسلام ) (حبیبی ، 1381) است. نویسنده در این مقاله با توضیح مختصری راجع به وسایل ارتباط جمعی درباره ی موضوع اطلاع رسانی نوشته است: (مقوله اطلاع رسانی به عنوان یک فعل اجتماعی و ارتباط با دیگران و ورود در حوزه مطالعه، پژوهش و تصمیم گیری ، امری بدیهی است و از دیدگاه دینی در ارتباطات اجتماعی ، رعایت موازین و معیارهایی که به حقوق افراد جامعه مربوط می شود، ازامی است.
سپس راجع به حد ومرز توضیح داده است که : (مراد از مرز ها ، رعایت حریم و حدود منافع افراد و جامعه در اطلاع رسانی است . یعنی با همه اهمیتی که در رشد جوامع دارد، اشاعه و استفاده از آن نباید با سعادت فرد وجامعه در تعارض باشد.
نویسنده در ادامه هشت اصل را به عنوان مسائل تعیین کننده حد ومرزاطلاع رسانی در جهت حفظ منافع و حقوق فرد و جامعه بر می شمارد که عبارتند از:
1 – اصل ممنوعیت اضلال و گمراهی
2- اصل ممنوعیت توهین به مقدسات و هتک حرمت وحیثیت افراد (در این باره نویسنده به آیه 108 سوره انعام و آیه 11 سوره حجرات استناد کرده است. )
3- اصل ممنوعیت اشاعه فحشا( استناد نویسنده دراین اصل به آیه 19 سوره نور است.)
4- اصل ممنوعیت افشای اسرار( در این خصوص نویسنده به آیه 27 سوره انفال استناد و سه روایت از امام علی (ع) وامام صادق (ع) در تأیید این اصل نقل کرده است.
5- اصل ممنوعیت انتشار کتب ضالّه
6- اصل ممنوعیت لطمه زدن به کیان جامعه جامعه اسلامی (بیان این اصل با استناد به آیه 60 و61 سوره احزاب صورت گرفته است.)
7- اصل حدود آزادی در اشاعه اطلاعات
8- اصل اشاعه اطلاعات و قاعده فقهی ((لاضررو لاضرار))
فصل چهارم
خبر وخبر رسانی از دیدگاه قرآن
برای دستیابی به دیدگاه اسلام در خصوص اهداف و کارکرد های خبر وخبررسانی ، قرآن ، اصیل ترین ومهم ترین منبع به شمار می رود اگرچه می توان به منابع روایی و دیگر کتب مرتبط نیز مراجعه کردبا این حال استناد به قرآن که کتاب فوق بشری است و از نظر مسلمانان آنچه در اختیار ماست همان کتابی است که بر پیامبر (ص) نازل شده است از یک سو کار تحقیق را آسان می کند زیرادر مطالعه آیات قرآن بررسی سند برای کشف صحت و سقم منبع ضروری نیست و در سندیت و دست اول بودن آن کمترین شبهه ای وجود ندارد و از سوی دیگر با دشواری هایی همراه است چون مطالعه قرآن تابع برخی شیوه های رایج در روش شناسی علوم جدید نیست و با روش خاص خود که نوعی تحلیل کیفی متن است انجام می شود که در نوع خود کاری بس دقیق و دشوار است.
دیدگاه قرآن درباره ی محتوی خبر
1 – مفید بودن (آگاهی بخشی و ایجاد رشد معنوی )
یکی از اصول مهم مورد توجه قرآن در خبررسانی ، مفید بودن خبر برای مخاطبان است . از آنجا که یکی از موانع رشد وکمال انسان غفلت است، قرآن یکی از فواید نقل اخبار و حوادث پیشین امت ها و اقوام گذشته را غفلت زدایی می داند. در نتیجه یکی از ویژگی ها و نتایج پخش اخبار از نظر قرآن افزایش علم وآگاهی و تعالی بخشیدن مخاطب است . نمونه ای از آیات حاکی از این موضوع را مرور می کنیم:
((نحن نقص علیک احسن القصص بما اوحینا الیک هذاالقران و ان کنت من قبله لمن الغافلین : ما بهترین سرگذشت ها را از طریق این قرآن که به تو وحی کردیم ، برتو بازگو می کنیم ، که مسلم پیش از این ، از آن خبر نداشتی)) (یوسف3 )
در این آیه تکیه بردانش افزایی در اطلاع رسانی و نقل اخبار است . در آیه دیگر بیان حوادث گذشته را موجب پند گرفتن و عبرت آموزی دانسته است . (( لقد کان فی قصصهم عبره الاولی الالباب: در آنها درس عبرتی برای صاحبان اندیشه است .)) (یوسف 11 )
به این ترتیب پند دهی وعبرت آموزی که توأم با افزایش آگاهی و رشد معنوی مخاطبان است از خصیصه های خبر رسانی در قرآن محسوب می شود. همین امر یعنی این مشی قرآن در خبر رسانی که از زشتی ها باز می دارد و برآگاهی بخشی و رشد معنوی تأکید دارد، از بحث انذار(بیم دادن) و تبشیر(بشارت دادن) نیز فهمیده می شود.
قرآن از این جهت ، خود را چنین معرفی کرده است: ((کتاب فصلت ایاته قراناً عربیاً لقوم یعلمون بشیرا ونذیرا:
کتابی که آیات آن به زبان عربی برای دانایان تبیین شده و بشارت دهنده و ترساننده است .))( فصلت – 3و4)
در قرآن پیام آور وحی نیز به این صفت توصیف شده است:
((یاایها النبی انا ارسلناک شاهدا و مبشرا ونذیرا: ای پیامبر ما تورا به رسالت فرستادیم که شاهد و بشارت دهنده و بیم دهنده باشی)) ( احزاب -45)
در آیه دیگر بشارت دهی نیکوکاران و انذار بدکاران یک جا آمده است :
((فانمّا یسّرناه بلسانک لتبشّر به المتّقین و تنذر به قوما لدّا: همانا ما قرآن را به زبان تو آسان کردیم تا اهل تقوا را بشارت و آنان را که با حق حق خصومت می ورزند بیم دهی )) (مریم -97 )
به این ترتیب توأم شدنبشارت و بیم در خبر رسانی از نگاه قرآن خود تأکید جداگانه ای بر ویژگی آگاهی بخشی ، پند دهی و رشد معنوی مخاطبان در خبر است.
2- اهمیت دادن به مخاطب
از نظر قرآن اطلاع رسانی کار ی جدی و هدف دار است که باید با دقت و توجه کافی ، صورت گیرد. آنچه جزء لوازم این امر در خبر رسانی است ملاحظه مقعیت مخاطب ، به عنوان هدف اصلی ارسال خبر است . از آیات قرآن اهمیت توجه به مخاطبان و رغایت موقعیت آنها به خوبی فهمیده می شود. قرآن ارسال پیام غیر جدی و بدون گرایش حق طلبانه را از آن جهت که نفی برای مخاطب ندارد مردود دانسته و در این میان اهمیت مخاطب را نیز گوشزد کرده است . قرآن تأیید می کند که مخاطب بین دو وجه جدی و حق بودن خبر یا لغو بودن خبر و به بازی گرفته شدن خودش تردید دارد. بنابراین ضمن آنکه از این بابت به مخاطب حق می دهد، بر ضرورت جدی بودن و حق گرایی خبر که اعتماد مخاطب را جلب می کند تأکید دارد:
((قالو اجئتنا بالحق ات من الّلاعبین: گفتند:آیا مطلب حقی برای ما آورده ای ، یا شوخی وبازی می کنی ؟ ))
(انبیا- 55) این آیه خطاب به حضرت ابراهیم است.
از آیات قرآن این نکته نیز فهمیده می شود که دسته بندی مخاطبان و به عبارت دیگر مخاطب گیری در خبر رسانی اهمیت دارد . در آیه ای آمده است ما اخبار موسی و فرعون را به حق برا ی تو بیان کرده ایم تا (مؤمنان)
از آن بهره ببرند.(آیه 3 سوره قصص)
پس اولا توجه به مخاطب در اطلاع رسانی و عرضه خبر ضرورت دارد و ثانیاً گاهی دسته بندی و اولویت دادن به گروهی از مخاطبان نیز ضرورت می یابد ، چنان که در آیه ای خطاب به پیامبر اسلام آمده است ابلاغ پیام را ازنزدیکان شروع کن :
((و انذر عشیرتک الاقربین: و ابتدا خویشان نزدیک خود را انذار بده .)) ( شعراء- 214)
3- رعایت عفاف و حیا و اجتناب از پخش اخبار فساد آور
چنان که در بحث گذشته گفته شد رعایت اخلاق و آداب در گفتار و رفتار جزو دستورات اکید دین اسلام است و به این مقوله در قرآن توجه زیادی شده است . از جمله این نکات اخلاقی رعایت حیا و عفت در کلام و پرهیز از گفتار فسادآور است.
البته این نکته را باید اضافه کرد که قرآن کریم در این گونه موارد به ویژه در داستان حضرت یوسف و مانند آن با نازک اندیشی ولطافت بی نظیری آثار منفی و القائات ناسالم ناشی از بیان این گونه وقایع را با تبیین نقش یاد و توکل بر حق تعالی که منشأ پاکی و حامی پاکیزگان است کاهش می دهد. برای مثال در ضمن آیات همین سوره هنگامی که به نقاط حساس و وسوسه انگیز ماجرا می رسد، نقش یاد خدا و امداد الهی را در نجات از صحنه خطرناک گناه گوشزد می کند.
به این ترتیب قرآن اخبار چنین ماجرای وسوسه انگیزی را به گونه ای با یاد الهی وتوجه دادن به مبدأ هستی توأم کرده است که مخاطب درحساس ترین لحظات ماجرا در کنار تصور اطاق خلوت و درخواست زلیخا از یوسف برای کامجویی، به یاد خدا و عاقبت کار و زشتی عمل نیز توجه می کند.
این مشی اصولی قرآن در رعایت حیا و عفت نه فقط در خبرگویی ، بلکه در آیه های دیگری نیز که براین امر تکیه کرده است دیده می شود. برای مثال در آیه انتشار زشتی ها در جامعه اسلامی به طور کل تقبیح شده است :
((ان الذین یحبون ان تشیع الفاحشه فی الذین امنوا لهم عذاب الیم فی الدنیا و الاخره: کسانی که دوست دارنددر بین مردم مؤمنزشتی ها و امور فساد آور را اشاعه دهند برای آنان در دنیا و آخرت عذاب دردناکی است))
(نور-19) در این آیه سخن از عذاب دنیا وآخرت برای کسانی است که دوست دارند امور ناپسند درجامعه مسلمانان شیوع یابد. طبعاً اگر دوست داشتن شیوع مفاسد در قول ورفتار تجلی یابد و دراموری ماند خبر رسانی با گسترش پوشش وتأثیر توأم باشد ، واجد منع و ردع شدید تری است .
4- مقابله با تحریف و عملیات روانی
قرآن تأیید می کند که گاهی از اخبار به نحو گزینشی سوء استفاده می شود و تحریف محتوای اخبار ، پیام خبری را به دستاویزی برای اغراض خاص تبدیل می کند . به این ترتیب این سوءاستفاده از اخبار ، بخشی از جنگ روانی وانحراف خبری است که از گذشتهوجود داشته و در زمان ما با استفاده از ابزار و امکانات جدید شکل پیچیده تری به خود گرفته است قرآن در این زمینه توجه می دهد:
((یا ایّها الرّسول لا یحزنک الّذین یسارعون فی الکفر من الّذین قالوا امنّا بافواههم و لم تؤمن قلوبهم و من الذین هادوا سماعون للکذب سمّاعون لقوم اخرین لم یأتوک یحرّفون الکلم من بعد مواضعه : ای فرستاده(خدا)! انها که در مسیر کفر شتاب می کنند و بازبان می گویند : ((ایمان آوردیم))و قلب آنها ایمان نیاورده،تو را انوهگین نسازند و (همچنین) گروهی از یهودیان که خوب به سخنان تو گوش می دهند تا دستاویزی برای تکذیب تو بیابند؛ آنها جاسوسان گروه دیگری هستند که با خواست خودشان نزد تو نیامده اند؛ آنها سخنان را از مفهوم اصلی آن تحریف می کنند )) ( مائده-41)
آیه دوم که شنیدن مطالب را برای سوءاستفاده و تحریف را در کنار خوردن مال حرام فراوان مطرح کرده آیه زیر است: ((سمّاعون للکذب اکّالون للسّحت: آنها بسیار به سخنان تو گوش می دهند تا آن را تکذیب کنند ؛ مال حرام فراوان می خورند)) (مائده- 42)
5- افشای اخبار دروغ
در قرآن آیه 41 سوره مائده اختصاصاً در باره موضوع تحریف اخبار است و به موضوع جاسوسی از طریق تحریف خبر می پردازد. طبیعی است که برای جلوگیری از این گونه اقدامات و به حداقل رساندن آثار مخرب آنها چنان که گفته شد اولاًباید مراعات درستی ، طبقه بندی ، شفاف سازی و سرعت انتشار در خبر را کرد که تا راه های سوء استفاده برای کسانی که به دنبال این کارها هستند بسته شود و ثانیاًباید به این گونه توطئه توجه شود تا در حد امکان در قبال این امور، افشا گری و خنثی سازی صورت گیرد . هر دو رهنمود نیز در آیات قرآن تأکید شده است. نمونه ای از آیاتی که بر افشاگری و خنثی سازی درباره ی اخبار دروغ تأکید دارد آیه زیر است:
(( وان کان قمیصه قدّ من دبر فکذبت و هو من الصّادقین: و اگر پیراهن یوسف از پشت پاره شده ، ان زن دروغ می گوید و یوسف از راستگویان است . )) (یوسف-27)
به این ترتیب خبر کذب با روشی داهیانه برملا می شود و آثار مخرب آن که چه بسا برای مخاطبان بسیار زیان آور باشد، خنثی می شود. بنابراین یکی از وظایف رسانه ها در قبال اخبار تحریف شده ، افشا گری و خنثی سازی باروش های داهیانه و هوشمندانه است. در آیه دیگر قرآن مومنانی را که خبر دروغ و تهمت ناروایی را افشا
نکرده اند سرزنش می کند. موضوع چنین بوده است ه عده ای به زن بی گناهی تهمت می زنند . قرآن کسانی را که به چنین خبری ترتیب اثر داده اند و سعی نکرده اند آن را خنثی کنند ملامت می کند:
((لولا اذ سمعتموه ظنّ المؤمنون والمؤمنات بانفسهم خیرا و قالوا هذا افک مبین: چرا هنگامی که این (تهمت) را شنیدید ، مردان و زنان با ایمان نسبت به خود ( و کسی که همچون خود آنها بود) گمان خیر نبردند و نگفتند این دروغی بزرگ است ))( نور- 12)
دیدگاه قرآن درباره ی نحوه ی ارائه خبر
1 – مستند بودن
خبر مستند خبری است که منبع آن شناخته شده و از اعتبار لازم برای نقل خبر برخوردار باشد. در قرآن آیاتی که براین امر دلالت دارد : ((نحن نقصّ علیک احسن القصص: ما نیکو ترین سرگذشت ها را برای تو بیان کردیم)) (یوسف- 3)
در آیه دیگر آمده است :
((یا ایّها الّذین آمنوا ان جاءکم فاسق بنبا فتبیّنوا: ای مؤمنان ، اگر فاسقی خبری آورد درباره ی آن تحقیق کنید)) (حجرات – 6)
این آیه قرآن نیز براعتبار منبع و سندیت خبر تأکید دارد ، زیرا فاسق را منبع غیر معتمدی برای خبر معرفی می کند و خبر او را بدون فحص وبررسی قابل اعتنا و اعتماد نمی داند. از این ایه چند نکته استفاده می شود. اولاً خبر باید مستند به منبع باشد ثانیاً منبع آن باید قابل اطمینان ومعتبر باشد ثالثاً اگر در وثاقت منبع تردیدی حاصل شد که قهراً به خبر نیز سرایت می کند، باید پیش از ترتیب اثر دادن به خبر فحص و بررسی کرد تا نسبت به صحت خبر اطمینان لازم حاصل شود.
2- استفاده از الفاظ محترمانهو رعایت اخلاق وادب
از آنجا که الفاظ وسیله و عامل انتقال مفاهیم و پیام ها هستند، نوع به کارگیری آنها بر محتوا و کیفیت پیام اثر می گذارد و این امر تأثیر زیادی بربرقراری ارتباط با مخاطب و پذیرش وی دارد. به این بار معنایی الفاظ جزو جدانشدنی محتوای پیام به شمار می رود. در این میان استفاده از کلمات مؤدبانه و توأم با احترام نقش اساسی در موفقیت ارسال پیام و به ویژه خبر رسانی دارد. قرآن نیز این موضوع را با توجه زیادی مطرح کرده است:
((لو لاینههم الرّبانیّون و الاحبار عن قولهم الاثم و اکلهم السّحت: از چه روی خداپرستان و دانشمندان، مردم را از گفتار زشت و حرام خواری باز نمی دارند؟ )) (مائده-63)
از این آیه در می یابیم که صاحبان اندیشه و قلم نه تنها نباید گفتار زشت و گناه آلود را به زبان جاری کنند بلکه باید این که دیگران نیز مرتکب شوند جلوگیری نمایند.
آیه بعد با دستوری حکیمانه نحوه تعامل با دیگران را به ویژه در ابلاغ پیام هدایتگر تبیین می کند:
((ادع الی سبیل ربّک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالّتی هی احسن: با حکمت و سخن نیکو به راه پروردگارت دعوت کن وبا آنها به روشنی نیکوتر است استدلال و مناظره کن.)) (نحل- 125)
این آیه توصیه به سخن نیکو در نحوه خبررسانی است و هر چند خطاب به پیامبر برای انجام تبلیغ رسالت است، معطوف به هرگونه ابلاغ هدایتگر است چرا که رعایت این امر موجب برقراری ارتباط بهتر و تأثیر گذاری بیشتر می شود.
آیه دیگر ی از قرآن مسلمانان را از مجادله با اهل کتاب باز می دارد، مگر آنکه جدال احسن باشد:
((و لا تجادلوا اهل الکتاب الّا بالّتی هی احسن الاّ الّذین ظلموا منهم: با اهل کتاب جز با روشی که از همه نیکو تر است مجادله نکنید ، مگر کسانی از آنان که ستم کردند.)) ( عنکبوت- 46)
این آیه گفتگوی با اهل کتاب را با روش نیکوتر و جدال احسن تجویز کرده است، مگر آنکه آنان اساساً به دنبال حق جویی نباشند و عنادی در کار باشد که درآن صورت موضوع فرق می کند.
در آیه ی دیگر آمده است که مسلمانان باید با یکدیگر به مهربانی ونیکویی سخن بگویند تا شیطان نتواند بین آنان فتنه گری کند: ((وقل لعبادی یقولوا الّتی هی احسن انّ الشّیطان ینزغ بینهم : به بندگان من (مؤمنان) بگو با یکدیگر به نحو پسندیده و بهترین وجه سخن بگویند چرا که شیطان (به وسیله سخنان ناپسند) بین آنان فتنه وفساد
می کنند.)) (اسراء-53)
در این آیه امر شده است که در جامعه اسلامی افراد با ادب و احترام با یکدیگر سخن بگویند و از به کار گیری کلام درشت و بی ادبانه پرهیز کنند. ادامه آیه نیز که در آن به فتنه گری شیطان اشاره شده یادآور این نکته است سخن تند و بی ادبانه زمینه فتنه انگیزی شیطان را فراهم می کند و این تأکید بر اهمیت گفتار مؤدبانه است . در نتیجه زبان خبر رسانی که نوعی از گفتگوی رسانه در جامعه است باید مشحون از ادب و احترام باشد.
3- تصویری بودن
تصویری بودن پیام ها واخبار رسانه هر چند موجب محدودیت ها و دشواری هایی می شود و مخاطب را تا حدی از اندیشه و تخیل درباره ی موضوع باز می دارد، به هر حال برجذابیت ، مستند بودن و تأثیر گذاری کار می افزایند. در قرآن به این موضوع توجه شده وآیاتی به آن اشاره دارد.
یکی از آیات قرآن به گفتگوی حضرت ابراهیم با خدای متعال به این موضوع مربوط است : (( واذقال ابراهیم ربّ ارنی کیف تحی الموتی قال او لم تومن قال بلی و لکن لیطمئنّ قلبی قال فخذ اربعه من الطّیر فصرهنّ الیک ثمّ اجعل علی کلّ جبل منهنّ جزءا ثمّ ادعهنّ یأتینک سعیا و اعلم انّ الله عزیزحکیم : و به (خاطر بیاور )هنگامی را که ابراهیم گفت :خدایا ! به من نشان ده که مردگان را چگونه زنده می کنی؟فرمود: مگر ایمان نیاورده ای ؟ عرض کرد : ایمان آورده ام، اما می خواهم قلبم آرامش یابد. فرمود: در این صورت، چهار نوع از مرغان را انتخاب کن و آنها را (پس از ذبح کردن )قطعه قطعه کن ( ودر هم بیامیز) سپس بر هر کوهی ، قسمتی از آن را قرار بده ؛ بعد آنها را بخوان ، به سرعت به سوی تو می آیند و بدان خداوند قادر و حکیم است.)) (بقره- 260)
در آیه دیگری اهمیت تصویر سازی به منظور تفهیم بهتر، به خوبی مطرح شده است: (( فبعث الله غرباً یبحث فی الارض لیریه کیف یواری سواه اخیه : خداوند کلاغی را واداشت تا زمین را گود کند تا به او نشان دهد که چگونه جسد برادرش را در زمین دفن کند)) (مائده-31)
طبق این آیه خداوند به صورت بصری با به نمایش درآوردن عمل کندن زمین توسط کلاغ، به آن برادر تفهیم کرد که چگونه جسد برادر خود را دفن کند و این نشان می دهد که تصویر سازی برای انتقال پیام به ویژه در برخی موارد بسیار کارآمد و تأثیر گذار است ، زیرا چنان که مفسر المیزان با ذکر آیه بعد گفته است ، این آیه نشان می دهد که چگونه می توان با کمک حس ، به فهم و ادراک انسان کمک کرد.
4- واقع گویی
راستگویی از خصوصیاتی است که به طور کلی در فرهنگ اسلامی مورد توجه فوق العاده است و در قرآن نیز بر رعایت آن تأکید بسیار شده است. در بیان این حوادث واقع گویی کاملاً رعایت شده است : (( لقد کان فی قصصهم عبره لاولی الالباب ما کان حدیثاً یفتری ولکن تصدیق الّذی بین یدیه: در سرگذشت آنان درس عبرتی برای صاحبان اندیشه است . اینها داستان دروغین نبود بلکه با مفاد کتاب های پیشین منطبق است )) (یوسف- 111)
از این آیه استفاده می کنیم که نقل خبر باید براساس واقع باشد و با اخبار دقیق و درست دیگر تعارض نداشته باشد.
بنابراین نتیجه گیری می کنیم که اولاّ لازم است اخبار منطبق بر واقع باشد و ثانیاّ با اخبار درست و مطابق واقع دیگر نیز در تعارض نباشد. در قرآن آیاتی وجود دارد که موضوع اصلی آنها مربوط به قیامت است و از این که خداوند پس از بیان موضوع قیامت و اختلافی که مردم بر سر آن دارند با لحن تندی فرموده است ((مرگ بر دروغگویان)) زشتی دروغ فهمیده می شود ، چرا که نفرین مرگ بر دروغگویان حکایت از شدت زشتی دروغ است:((قتل الخرّاصون ،الّذین هم فی غمره ساهون: مرگ بر دروغگویان، همانا که در جهل و غفلت فرو رفته اند))
(ذاریات – 10و11)
5- حق گویی
از بررسی آیات قرآن معلوم می شود که حق گویی در خبر با واقع گویی تفاوت دارد. همان گونه که بیان شد واقع گویی در خبر به صدق و کذب خبر و عرضه مطابق با واقع و به دور از تحریف آن باز می گردد و از این رو واقع گویی در مقابل دروغگویی قرار دارد.اماحق گویی به نحوه تفسیر و تحلیل درباره رویدادها مربوط است و نوعی قضاوت و اعلام نظر درباره مفاد خبر است . از این رو حق گویی دربرابر باطل گویی قرار دارد.از همین رو قرآن در برخی آیات ، فاصله گرفتن از حق گویی را رفتن به سوی باطل دانسته و این دو را مقابل هم ذکر کرده است: ((یا اهل الکتاب لم تلبسون الحقّ بالباطل و تکتمون الحقّ وانتم تعلمون: ای اهل کتاب! چرا حق رابه باطل مشتبه می کنید و حقیقت را پوشیده می داریددر حالی که می دانید؟!)) (آل عمران- 71)
یادآوری می کنیم که بیان حق در تحلیل خبر با موضع بی طرفی نیز تفاوت دارد وبه همین دلیل بحث ثبات و تداوم در آن مطرح می شود. علامه طباطبایی در تفسیر آیه (نزّل علیک الکتاب بالحق: این کتاب را به حق بر تونازل کردیم )(آل عمران 3) نوشته است : ((به طور کلی حق و صدق عبارت است از خبر مطابق با واقع ، با این تفاوت که چنین خبری را از آن جهت که در مقابلش واقعیتی خارجی است صدق می نامند)) (ترجمه المیزان، ج3 ص9)
در آیه دیگر ضمن برشمردن اوصاف بنی اسرائیل و تخلفات آنان آمده است یکی از کارهایشان این بود که تحریف کلام می کردند( یحرفون الکلم عن مواضعه:آنان سخنان را از موردش تحریف می کنند.)(مائده-13)
این عده از بنی اسرائیل که بکی از ویژگی هایشان تحریف پیام آسمانی بود درابتدای آیه به دلیل تخلف و پیمان شکنی مورد لعن قرار گرفته اند.
نکته قابل توجه این است که قرآن کریم یکی از مصادیق مهم حق را اعتقاد راسخ وزوال ناپذیر دانسته است. یعنی حق در اعتقادات ثابت و پا برجا شکل می گیرد ویکی از مصداق های مهم آن عقاید حقه است که مبنای تحلیل و تفسیر خبر نیز هست.
6- فصاحت و شفافیت
زبان مهم ترین وسیله برقراری ارتباط در طول تاریخ بشر بوده است .حتی که امروزه ابزار و امکانات گوناگون وپیشرفته ای برای ایجاد ارتباط به وجود آمده است، هنوز می توان گفت که کلام نقش اساسی را در ارسال پیام وایجاد ارتباط برعهده دارد. درقرآن آیاتی وجود دارد که نشان دهنده اهمیت این موضوع است. یکی از انها از قول حضرت موسی بیان شده است که هنگام مأموریت برای ابلاغ رسالت از خداوند می خواهد برادرش را که ازاو فصیح تر است در این مأموریت با او همراه کند. (( واخی هرون هو افصح منی لساناً فارسله معی ردءًا یصدقنی انّی اخاف ان یکذّبون : و برادرم هارون زبانش از من فصیح تر است ، اورا همراه من بفرست تا یاور من باشد ومرا تصدیق کند ؛ می ترسم مرا تکذیب کنند)) (قصص- 34)
از نظر قرآن پیام خبری همان گونه که باید با دسته بندی ، فصاحت وشفافیت توأم باشد وبا وضوح ابلاغ شود، باید بدون نقصان و کامل نیز باشد . چون ضرورت ابلاغ پیام واضح ومبین ، ارتباط مناسب مطالب با یکدیگر و قطع نشدن بخشهای ضروری خبر است . در آیه ای به این خصوصیت نیز اشاره شده است: ((و لقد وصّلنا لهم القول: به تحقیق ما قرآن را پیوسته فرستادیم.)) (قصص – 51)
7- ضرورت طبقه بندی
کنترل اخبار مهم امنیتی برای پخش از رسانه عمومی و به ویژه رسانه ملی که پوششی گسترده دارد و نشان دهنده موضع حکومت است ، امری بدیهی و در همه کشورها معمول است. در قرآن نیز ضمن توجه به این امر ، تأکید شده است که این کار یعنی طبفه بندی اخبار توسط افراد آگاه ومطلع صورت گیرد تا از افراط وتفریط و عملکرد بی رویه و غیرضروری در این امر مهم جلوگیری شود وبا سنجیدگی و دقت کافی ، طبقه بندی اخبار مهم و مرتبط با امنیت کشور صورت پذیرد: ((واذا جاءهم امر من الامن اوالخوف اذاعوا به ولوردّوه الی الرسول والی اولی الامر منهم لعلمه الّذین یستنبطونه منهم: وهنگامی که خبری از امن یا خوف به آنها برسد، آن را منتشر می کنند ، در حالی که اگر آن را به اطلاع پیامبر و پیشوایان خود که قدرت تشخیص کافی دارند برسانند، از ریشه های مسائل آگاه خواهند شد)) (نسا-83) چنان که در این آیه آمده است، انتشار اخبار مهم مربوط به امنیت جامعه باید با حصول اطمینان از محتوا و صحت وسقم آن و با رعایت طبقه بندی انتشار یابد ضمن آنکه تشخیص این امر نیز به عهده هر کسی نیست و آگاهی و کاردانی خاص خود را نیاز دارد.
درقرآن کریم آمده است که وقتی حضرت یوسف خبر رویای خود را که حکایت از آینده درخشان او دارد برای پدرش حضرت یعقوب نقل می کند پدر به او می گوید این خبر آن را منتشر نکن زیرا موجب توطئه علیه تو می شود: ((قال یا بنی لاتقصص رءیاک علی اخوتک فیکیدوا لک کیدا : یعقوب گفت: فرزندم رؤیای خود را برای برادرانت بازگو مکن، که برای تو توطئه می کنند.)) (یوسف-5 )
از آنجا که یعقوب می دانست برادران یوسف نسبت به وی حسادت دارند و رسیدن هرگونه اطلاعی از موفقیت و درخشش یوسف موجب تحریک و توطئه آنان علیه یوسف می شود، اورا از پخش این خبر منع کرد.
8- منع بدگویی از دیگران و تجسس بی جا
حریم شخصی افراد از اموری است که در قرآن پاس داشته شده و مورد تأکید قرار گرفته است حتی در روابط میان فردی حریم وحیثیت دیگران باید رعایت شود. از جملهه مصادیق این موضوع، بدگویی در غیاب دیگران است که به صراحت در آیه قرآن منع شده است : ((لا یحب الله الجهر بالسوء من القول الّّّّّّّّّت من ظلم: خداوند دوست ندارد کسی با سخنان خود ، بدی های دیگران را بیان کند ؛مگر آن کس که مورد ستم واقع شده است.)) (نسا-148)
افشا واعلام صفات بد دیگران چیزی است که در این آیه منع شده است . هرچندآیه موردی را استثنا کرده است و آن جایی است که به کسی ظلمی شده ، در این آیه صورت آن می تواند در حدی که ظلم واقع شده را بیان کند به بیان زشتی و بدی ظالم بپردازد.
مفسر المیزان ضمن تشریح معنای آیه تأکید کرده است که استثنای درر آیه معنایش این نیست که برای افشای ظلم واقع شده هر چیز را درباره ی ظالم می توان گفت: ((پس این که فرمود: خدا سخن زشت به جهر گفتن را دوست نمی دارد کنایه است از این که در شریعتی که تشریع فرموده، این عمل را نکوهیده شمرده، حال چه نکوهیده به حد حرمت و چه این که زشتی آن به حد حرمت نرسد و از حد کراهت واعانه تجاوز نکند.
وجمله ((الا من ظلم)) استثنای منقطع است و معنایش با معنای کلمه لکن یکی است ، پس در حقیقت فرموده :(( لکن من ظلم لا باس بان یجهر بالسّوء من القول ظلمه ومن حیث الظّلم ( خدا دوست نمی دارد سخن زشت با صدای بلند گفتن را ، لیکن کسی که مورد ظلم شخص یا اشخاصی قرار گرفته و در خصوص ظلمی که به وی رفته، سخن زشت وبا صدای بلند بگوید ) و همین خود قرینه است براین که چنین کسی نمی تواند هر چه از دهانش بیرون آمد به او نسبت دهد؛حتی آیه شریفه دلالت براین ندارد که نمی تواند بدی های دیگر او را که ربطی به ظلمش ندارد به زبان بیاورد بلکه تنها می تواند با صدای بلند ظلم کردنش را بگوید و صفات بد ی از او را به زبان آورد که ارتباط با ظلم او دارد )) (المیزان ، ج 5ص 202)
در تفسیر المیزان توضیحات روشنی در مورد اثرات مخرب اجتماعی غیبت و بدگویی از افراد در غیاب آنان آمده است که نشان می دهد در جریان انتشار اخبار این موضوع حساسیت و اهمیت بیشتری دارد.چرا که وقتی مسئله آثار اجتماعی گسترده ای داشته باشد بسیار وسیع تر از ابعاد میان فردی انعکاس می یابد و آثار آن نیز به همین نسبت توسعه یافته تر می شود.
بدیهی است آنچه درباره منع از تجسس و غیبت در خبر رسانی گفته شد معطوف به احوال و امور شخصی افراد است ، اما نسبت به مسائل عمومی و حفظ مصالح و نظام جامعه موضوع فرق می کند و ای بسا افشای توطئه ها و خطراتی که از ناحیه افراد یا گروه ها متوجه مصالح عمومی است نه تنها منعی نداشته باشد که ضرورت یابد. اما همین مسئله نیز باید با تشخیص مراجع ذی صلاح ورسمی باشد تا به این بهانه ، حیثیت ومنافع اشخاص بی دلیل مخدوش نشود.
9- حذف زوائد
در تدوین اخبار آگاهی بخشی های غیر ضروری به ویژه آن دسته از اطلاعاتی که برای مخاطب تازگی ندارد یا بدیهی است ، باعث تطویل مطلب و در نتیجه خستگی مخاطب می شود و در شرایط رقابت رسانه ها ، مخاطب را به سوی رسانه های دیگر سوق می دهد.
بررسی ابعاد خبر در قرآن حاکی از این است که هدف عمده در خبر رسانی قرآن تأکید بر بخش های مهم و ارزشمند خبر است و قسمت های کم ارزش و یا واضح در خبر رسانی از دیدگاه قرآن جایی ندارد. برای نمونه در آیه 45 سوره یوسف آمده است که یکی از هم زندانی های یوسف که اکنون مقرّب دربار پادشاه مصر شده است برای تعبیر خواب پادشاه یوسف را که در زندان بود معرفی می کند:
((وقال الّذی نجامنهما و ادّکر بعد امّه انا انبّئکم بتاویله فارسلون: و یکی از آن دو هم زندانی های یوسف که نجات یافته بود و بعد از مدتی به خاطرش آمد گفت: من تأویل خواب را به شما می دهم . مرا به سراغ آن جوان زندانی بفرستید)) (یوسف-45)
همچنین در اوایل سوره قصص هنگام نقل داستان حضرت موسی ، در آیه هفتم آمده است که پس از تهدیداتی که از ناحیه فرعون متوجه نوزادان پسر بود به مادر موسی الهام کردیم اگر از فرعونیان ترسیدی اورا به دریا بسپار،ما او را به تو باز می گردانیم و به مرتبه پیامبریش می رسانیم :
((واوحینا الی امّ موسی ان ارضیعه فاذا خفت علیه فالقیه فی الیمّ و لا تخافی و لا تحزنی انّا رادّوه الیک و جاعلوه من المرسلین : ما به مادر موسی الهام کردیم که: او را شیر بده و هنگامی که بر او ترسیدی ، وی را در دریا( نیل) بیفکن و نترس وغمگین مباش ، که ما اورا به تو باز می گردانیم و او را از رسولان قرار می دهیم )) (قصص-7)
10-برجسته سازی
قرآن درهنگام بیان اخبار ، گاه بر روی قسمتی از خبر تأکید می کند ؛ به طوری که گاه از تأکید و گاه از تکرار بخشی از خبر درمی یابیم که با توجه خاص به آن بخش از خبر، قصد برجسته کردن آن را داشته است. البته این کار به صورت هدفمند و براساس معیارهای مورد نظر قرآن صورت گرفته است. برای مثال از اواسط سوره صافات به اختصار وصف انبیای الهی آمده است اما دو نکته درباره ی این پیامبران یک به یک تکرار شده است .یکی نوع سپاس و تکریم آنها که با اهدای سلام به آنان صورت گرفته و دیگر خصوصیت مهم و ممتاز آنان یعنی ایمان و نیکوکاری آنها که مرتب تکرار و و برجسته شده است.
وصف پیامبران دراین سوره از حضرت نوح آغاز شده و در بخش برجسته که به نحوتکرار برای انبیای دیگر نیز ذکر شده است چنین آمده است: ((سلام علی نوح فی العالمین ،انا کذلک نجزی المحسنین ، انه من عبادنا المومنین : سلام برنوح درمیان جهانیان باد . ما این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم ، چرا که او از بندگان با ایمان ما بود)) (صافات -79 الی 81)
پس ازنوح ، در این آیات توضیحاتی راجع به حضرت ابراهیم آمده و مجدداًوجوه یاد شده درباره ی وی تأکید و برجسته شده است: ((سلام علی ابراهیم ، کذلک نجزی المحسنین ، انه من عبادنا المومنین : سلام بر ابراهیم، این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم، آن دو از بندگان مؤمن ما بودند.)) (صافات- 109 الی 111)
11- صداقت وامانتداری
یکی از اوصافی که برای رسولان و ابلاغ کنندگان اخبار الهی در قرآن ذکر شده ، صداقت و درستکاری است . هرچند ممکن است گفته شود ایت اوصاف برای کسانی است که اخبار مهم وی را بیان می کنند اما به هر حال از مجموع آیات قرآن چنان که خواهیم دید استفاده می شود که پیام آور باید از سلامت و وثاقت برخوردار باشد. هرچند لزوم رعایت برخی از ویژگی هایی که راجع به خبرنقل شد مانند واقعی بودن، مؤدبانه بودن، حفظ
بی طرفی ووثاقت خبرنگار و مانند اینها نشان می دهد که خبرنگار باید صادق و امین باشد . با این ویژگی ها برای خبر رسان مورد تأکید قرار گرفته است. در یکی ازآیات قرآن از قول حضرت هود آمده است که در مواجهه با مردم خود را درانجام رسالت و آوردن پیام خیر خواه و مورد اطمینان معرفی می کند : (ابلغکم رسالات ربی و انا لکم ناصح امین: من رسالت های از سوی پروردگارم را به شما بلاغ می کنم و من خیرخواه امینی برای شما هستم )
(اعراف -68)
فصل پنجم
نتیجه گیر ی وجمع بندی
از سال ها پیش با ورود به عرصه پژوهش های رسانه ای ، این فکر ذهن نگارنده را به خود مشغول ساخته است که چگونه می توان زیر ساخت ها و مبانی فکری ایجاد و اداره رسانه اسلامی را فراهم کرد به نحوی که ضمن برخورداری از اتقان، جذابت و کسب اعتماد و تأمین رضایت مخاطبان، نزد مسلمانان و متفکران اسلامی به دلیل تکیه به اسلام مقبولیت داشته باشد. برای دستیابی به چنین منظوری ، مطالعه ابعاد نظری و کارکردی و مؤلفه های اساسی رسانه ضرورت دارد.
نگاهی به این مطالعه و نتایج آن نشان می دهد که از مظر قرآن ، خبرو خبررسانی مقوله ویا اقدامی بی هویت وخنثی نیست. مؤلفه های مورد نظر قرآن دراین کتاب نشان می دهد که قرآن بحث خبر وخبررسانی را منظومه به هم پیوسته و کاملی می داند که با دقت و وسواس به تشریح ابعاد آن پرداخته شده است.
قرآن در خبر رسانی برمؤلفه هایی مانند: صداقت و واقع گویی ، حق گویی وتفسیر حق طلبانه ، شفافیت و دوری از ابهام ، رعایت حیا و عفت ، استفاده از الفاظ محترمانه و رعایت اخلاق ، حفظ حریم شخصی افراد، افشای اخبار دروغ، مستند بودن و اتقان، تصویری وبودن و ضرورت طبقه بندی خبر تأکید دارد. توجه به این خصوصیات در خبر رسانی مبنای نظری همه جانبه و محکمی را در اختیار می گذارد که می توان برآن اساس برنامه ریزی قابل اعتمادی را سامان داد و مشکلات و نارسایی های عملی این حوزه را حل کرد.
در پایان بد نیست اشاره شود که فقدان مطالعات روشمند در زمینه بهره گیری ازقرآن برای پاسخ گویی به نیاز های نظری و عملی در حوزه های علمی و اجرایی مشکلی است که سویی این گونه مطالعات را دشوار ساخته و از سوی دیگر جامعه اسلامی را در عمل با مشکلات و تعارض هایی جدی روبه رو ساخته است . لهذا برای برون رفت از این وضعیت نامطلوب راه حل هایی در این زمینه ارئه می شود. امید است موردتوجه دست اندرکاران و دانش پژوهان قرارگیرد:
1 – ضرورت دارد دانش آموختگان دو حوزه دین و ارتباطات سعی وافری در مطالعات و تحقیقات مربوط به مباحث اساسی و کاربردی این حوزه نشان دهند و به ویژه ابعاد مختلف مسائل رسانه ای را از قرآن استخراج کنند تا از مجموع دستاوردهای حاصل شده به نظریه جامع ارتباطات از دیدگاه قرآن دست یابند.
2- ضروری است به علت کمی سابقه و فقدان مطالعات معتبر دراین زمینه، نتایج این گونه تحقیق ها در کلاس های دانشگاهی تدریس شده و در نشست های علمی با حضور صاحبنظران به نقد و ارزیابی گذاشته شود تا به مرور حک و اصلاح های ضروری انجام گیرد و به ویژه برای به کارگیری نتایج در امر سیاست گذاری و برنامه ریزی در رسانه ها هموار گردد.
3- تبادل نظر و همفکری با متفکران و اندیشمندان کشورهای مسلمان برای تعمیق و تحکیم این مباحث و ایجاد زمینه اجرای دستورات قرآن کریم در رسانه های جمعی جهان اسلام به جای به کار گیری چشم بسته و غیر بومی و مقلدانه از نظریه ها وشیوه های رایج که در بسیاری از موارد با هویت ملی و مذهبی کشور های مسلمان سازگار نیست، ضرورت دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد.
4- مطرح ساختن مباحث و مقتضیات رسانه های جدید در واحد های تحقیق و مطالعات مجامع و حوزه های دینی به همراه ایجاد ارتباط و تبادل نظر با صاحبنظران دانشگاهی برای سامان دهی مطالعات بیشتر ضرورت دارد . از این طریق انتقال نتایج تحقیقات در حوزه ی مطالعات قرآنی به دانشگاه ها به منظور تأمین و تقویت نیاز ها برای مطالعه و تدریس این مباحث در نتیجه ایجاد آمادگی بیشتر دانش پژوهان علوم ارتباطات برای ورود به عرصه های تدریس ، تحقیق و مدیریت رسانه های جمعی ممکن خواهد شد.
5- پیشنهاد آخر اینکه از قرآن شناسان و علمای تفسیر برای راهنمایی و مشاوره پایان نامه های کارشناسی ارشد و دکتری استفاده می شود تا دانشجویان بتوانند بدون نگرانی وبا اطمینان خاطر از خطا ولغزش ، از دیدگاه های قرآن کریم در موضوع های مختلف و مهم موجود در حوزه دین و رسانه بهره گیری کنند.
