فعاليت علمی فرهنگی علمای شيعه در عصر پهلوی

(( بر اساس آموزه هاي ديني ، عالمان دين وظايف گوناگوني در عرصه هاي گوناگون علمي ، اجتماعي، فرهنگي و سياسي برعهده دارند.
مطالعه تاريخ نشان مي دهد كه روحانيت شيعه همواره در متن جامعه حضور داشته و خدمات علمي ، اجتماعي و سياسي بسياري به جامعه كرده است.
(( از موارد بارز  فعاليت روحانيت شيعه در دوران حكومت پهلوي))
الف) تاسيس حوزه علميه و اصلاح و بازسازي سختار آموزشي
ب) اعزام مبلغان ديني به نقاط مختلف  و دور دست كشور
پ) مبارزه با انحرافات ديني و اجتماعي
ث) مبارزه با روشن فكران غرب زده و وارد شدن به عرصه سياست
ج) مبارزه با كاپتالاسيون
با مراجعه به تاريخ صد سال اخير ايران در مي يابيم كه در بيشتر نهضت هايي كه در اين دوران روي داده است، عالمان شيعه نقشي مهم و اثر گذار داشته اند. كه اين حضور محدود به فعاليتهاي سياسي و اجتماعي نبوده بلكه در جبهه هاي فكر ي و فرهنگي و علمي نيز حضور آشكار روحانيت را مي بينيم.
سر آغاز تكاپوي عالمان ديني در فعاليت ها بعد از مشروطيت ، از زمان تاسيس حوزه علميه قم است كه در پيروزي انقلاب اسلامي ايران به اوج خود رسيد. تاريخ نشان مي دهد كه هرگاه علماي شيعه در سايه بالندگي و پويايي در راه حق گام برداشته اند، توانسته اند جامعه را درمسير بالندگي قرار دهند و منشاء بركات  فراوان باشند، و بر عكس هرگاه از وظائف خود غافل مانده اند ، عرصه براي رشد افكار منحرف فراهم شده و جامعه نيز تاحدودي زياد اسير اين انحراف ها گرديده است.
1-وظائف علما ازديدگاه روايات
در روايتي از كتاب كافي مي خوانيم(( الفقهاء امنا الرسل مالم بدخلوا في الدنيا فقها امين و مورد اعتماد پيامبرانند تاهنگامي كه وارد دنيا نشده باشند ( كافي، ج 1 ، كتاب فضل علم ، باب 12 ص 46
كه بسياري از علما استناد مي كنند كه  منظور از اين روايت آن است كه آنچه از انبياء گرفته اند بودن كم و كاست و خيانت براي مردم بيان كنند كه نه تنها شامل احكام شرعي، بلكه فقيه بايد زمينه را نيز براي اجراي احكام ا لهي فراهم نمايد
الف) وظائف علمي
حضرت علي (ع) مي فرمايند(( قال رسول اا… – اللهم ارحم خلفائي- ثلاث مرات- قيل ـ  يا رسول الله و من خلفائك؟
قال الذين  ياتون من بعدي يروون حديثي و سنتي فيعلمونها الناس من بعدي))
رسول خدا سه بار فرمودندـ خداوندا جانشينان مرا رحمت كن. گفته شد اي رسول خدا! جانشينان تو چه كساني هستند؟ فرمود كساني كه بعد از من مي آيند حديث و سنت مرا نقل مي كنند و آن را پس از من  به مردم مي آموزند. وسائل الشيعه – كتاب قضاء ابواب صفات كافي- باب 8-
از اين روايت دو مسئله برداشت مي شود كه علاوه بر اينكه علما جانشينان رسول اند  موظفند  حديث و سنت رسول را بياموزند و براي ديگران نقل كنندو آموزش دهند
ب‌)وظائف اجتماعي و فرهنگي
پيامبران افزون بر تبليغ دين و بيان احكام خداوند براي مردم، همواره در متن  جامعه حضور داشتند. آنان با زير نظر گرفتن مسائل اجتماعي و فرهنگي جامعه زمان خود، با آداب  و رسوم غلط مبارزه مي كردند. و حضور در عرصه هاي اجتماعي و فرهنگي  جامعه را از وظايف خود مي دانستند. در حديثي از امام زمان(ع)
و اما الحوادث الواقعه فارجعوا الي واه حديثنا .  در پيشامدهاي اجتماعي ، به راويان حديثمان مراجعه كنيد.
در روايتي ديگر از امير المومنان علي (ع) امده است(( اگر حضور حاضران نبود و اگر نبود كه خدا از علماي اسلام پيمان گرفته است كه بر پرخوري و غارتگري ستمگران و گرسنگي جان كاه و محروميت ستم ديدگان خاموش نمانند، زمان حكومت را رها مي ساختم))0 نهج البلاغه خطبه 1، ص 41    و حديث قبلي ولايت فقيه ص 69
ج) وظايف سياسي:
از جمله وظائف علما مبارزه با طاغوت و تاسيس حكومت اسلامي و ولايت بر مسلمانا ن است
امام خميني با استناد به حديثي كه در ابتداي بحث آمد مي فرمايند.
وظايف علما هماني است كه مربوط به انبياست و مهم ترين وظيفه انبياء برقرار كردن يك نظام عادلانه اجتماعي از طريق اجراي قوانين و احكام اسلامي است كه البته با بيان احكام و نشر تعاليم و عقايد ا لهي ملازمه دارد.
استناد به آيات و روايات( ولايت فقيه . كافي، باب  علم ،  وسائل الشيعه،  باب قضاء و علم، نهج البلاغه و….

نقش علما در شكل گيري جنبش مشروطيت
جرباني كه به مشروطيت انجاميد، هرچند با ضرب و جرح عده اي از بازرگانان به دستور عين الدوله آغاز شد، ولي بستر و ريشه اصلي اين جنبش را بايد  در قشر روحانيت جست. در آن زمان علما جايگاه وي‍‍‍زه اي  بين مردم داشتند. انها افزون بر اينكه مسائل شرعي و عرفي مردم را حل و فصل مي كردند حامي ستم ديدگان و مورد اعتماد مردم بودند. سيد حسن نقي نزاد در تحليل جنبش مشروطه مي نويسد:
مردم كه در ملاها يك تكيه گاهي بر ضد استبداد و ظلم  بي زمام دولت مي ديدند، آنهارا مظهر افكار عامه ملي و مركز قوت اجتماعي و ملجاء مظلومين حساب مي كردند و بدين جهت وقتي كه عقايد عامه پر از شكايت بر ضد خرابكاري دولت شد و از عدم رضايت اوضاع اداره مملكتي اشباع گرديد براي بلند شدن بر ضد اداره دولت مركز مصوني لازم داشتند كه از تجاوز دولت ايمن باشند و لذا ملاها را علم كرده و پيش انداختند(  مقالات تقي زاده، گرد آورنده ايرج افشار تهران نشر شكوفان 1356 ج9،‌ص 327)
اين سخنان هرچند مغرضانه و از روي عناد بيان شده اما بيانگر جايگاه علما در بين مردم است.
صرفنظر از اينكه ايده مشروطيت از كجا آغاز شد،  با همت مردم و تلاش و پي گيري عالمان برجسته اي چون آيت الله محمد طباطبايي، آيت الله بهبهاني ، شيخ فضل الله نوري و ديگر علما، دولت مجبور به عقب نشيني شد .

فصل دوم:خاستگاه فعاليت عالمان شيعه
1-تاسيس حوزه علميه قم
بررسي حوزه علميه قم از اين جهت اهميت دارد كه حوزه علميه قم و دانش آموختكان آن سرچشمه ايجاد تحولات اساسي در ساختار فرهنگي، اجتماعي، علمي و سياسي جامعه ايران به شمار مي رود. در طول قرن هاي تمادي حوزه هاي متعددي در شهرهايي چون نجف  و كربلا تاسيس شده است . يكي از كهن ترين حوزه هاي شيعيان، يعني حوزه علميه قم در قرن دوم هجري تاسيس شد. اين حوزه از زمان امام جواد(ع)  به بعد تمام ويزگيهاي يك حوزه تمام عيار را داشت و از آن زمان تاكنون درس و بحث و پرورش استاد و شاگرد در آن به چشم ميخورد.
2-اصلاح و بازسازي حوزه علميه قم
الف) بازسازي بناي حوزه علميه
حجره هاي حوزه علميه ساليا ن سال بود كه وضعيت مناسبي نداشتند و علاوه بر حجره ها ي نمناك ،‌خرابي هاي زيادي نيز وجود داشت كه در شان طلاب و علما نبود كه به اين مسئله بعد از ساليان دراز به همت علما برطرف و حجره ها از وضعيت مناسب برخوردار شدند
ب) بازسازي ساختار آموزش حوزه علميه
تدريس در حوزه علميه قم به شكل سنتي پيگيري مي شد و ورود و خروج طلبه ها هم كنتر ل نمي شد و هركس كه ميخواست وارد حوزه مي شد. تا اينكه عده اي از علما همچون  سيد روح الله موسوي خميني طرح اصلاح ساختار حوزه علميه قم را مطرح كردند ازجمله  منظم كردن نظام پذيرش طلاب، برگزاري امتحان رسمي براي حوزه علميه و گنجاندن درس هاي جديد بود . هرچند ايت الله بروجردي موافقت ضمني خود را اعلام كردند اما اجرا نشد تا بالاخره افرادي نظير شهيد سيد محمد حسين بهشتي باني اصلاحات جديد در حوزه گشتند.
ج)‌ تربيت فقيه و مبلغ در حوزه علميه
حوزه هاي علميه شيعه بر اساس رسالت ديرينه خود و با الگوگيري از قرآن و رويات معصومان كار تربيت عالمان ديني ، فقيهان و مبلغان مذهبي را سر لوحه امور خود قرارداده است.  از اين رو براي دستيابي به اين منظور، طلاب  علوم ديني از آغاز  ورود به حوزه علميه ،  در فرآيند آموزش هدفدار قرار مي گيرند
بر اساس سبك و سياق سنتي  حوزه علميه قم ، مسئله آموزش در سه رتبه يا دوره صورت مي پذيرد كه عبارت است از دوره مقدماتي ، دوره سطح و دوره خارج.
مباحث مختلف مطرح شده همانند عقايد، اخلاق، تفسير،  علوم قرآني، تاريخ، شعر و ادب،  بررسي اديان،  رجال، درايه
آيين سخنوري، فن نگارش ، و فن تبليغ و طلاب موظفند اين مباحث را در سه دوره ياد شده  به پايان برساننند.
از ديگر  ويژگيهاي حوزه علميه قم  تربيت مبلغان ديني  است كه وجهه اجتماعي حوزه را روشن تر مي سازد زيرا روابط تنگاتنگي ميان مردم و حوزه علميه ايجاد مي كند و زمينه حضور عالمان ديني را در متن اجتماع  فراهم مي آورد.
د) تثبيت  مرجعيت واحد شيعه در حوزه علميه
بعد از آيت الله عبد الكريم حائري سه تن از مراجع بزرگ يعني آيت الله سيد محمد حجت، ايت الله سيد صدر الدين صدر و آيت الله محمد تقي خوانساري رهبري حوزه علميه قم را همزمان بر عهده داشتند كه مشكلاتي را به همراه داشت.
در چنين شرايطي  نه تنها حوزه علميه  در معرض نابودي قرار داشت بلكه شيعيان نيز اوضاع نابساماني داشتند و حمله بر ضد اسلام و شيعيان شدت گرفت كه  يكي از راه هاي نجات  مرجعيت واحد بود كه با تلاش عده اي از علما و همچنين امام خميني اين و ظيفه خطير به  آيت الله العظمي بروجردي سپر ده شد كه پس از  رحلت  آيت الله  ابوالحسن  اصفهاني و حسين قمي از مراجع نجف – مرجعيت شيعه از نجف به قم انتقال يافت.

فصل سوم: فعاليتهاي اجتماعي و خدماتي حوزه علميه
1-    اعزام مبلغان و مدرسان ديني
مسئله اعزام مبلغ در زمان آيت الله العظمي بروجردي به صورت سازمان دهي شده در آمد كه پيش از آن سابقه نداشت، اعزام نماينده از مجتهدان و عالمان به شهرستان ها ، اعزام  هيئت هاي علمي براي اداره حوزه هاي شهرستان ها و اعزام مبلغان در ايام مذهبي به سراسر كشور.سنت تبليغ فقط جنبه داخلي پيدا نكرد زيرا آيت الله العظمي بروجردي  به اعزام مبلغ به خارج از كشور هم اهتمام مي ورزيدند.  كه از جمله آقايان مهدي حائري به امريكا و  محمدي گلپايگاني و محققي به هامبروگ و صدر بلاغي به عنوان نماينده سيار به اروپا اعزام شدند.
2-    توجه به محرومان
3-    ساخت بيمارستان قم
4-    كمك به مردم در زمان بلاياي طبيعي
5-     ساخت كتابخانه هاي متعدد

فعاليتهاي علمي و فرهنگي  حوزه علميه قم
1 – د ستاوردهاي علمي و فرهنگي حوزه علميه در سطح جامعه
بدون شك ، حوزه علميه شيعه ، اثر انكار ناپذيري بر جنبه هاي فرهنگي و علمي  جامعه مسلمانان و به ويزه ايران داشته است. انتشار نوشته ها و نشريه هاي متعدد واز سوي حوزه، تربيت استادان  و محققان، تاسيس موسسه هاي پ‍زوهشي و اهتمام در راه توسعه علوم ديني  در ميان اقشار مختلف  جامعه ، از اعم فعاليتهاي حوزه شيعه بخصوص حوزه قم مي باشد.
تاليف كتابهاي مذهبي و رساله هاي عمليه و كتاب هايي در زمينه اعتقادات، فلسفه و فقه  با حمايت هاي آيت الله العظمي بروجردي و بدست علماي بزرگ همچون امام خميني (ق) آيت الله گلپايگاني و علامه طباطبايي رونق گرفت و بر تعداد موسسه هاي چاپ ونشر كتاب افزود تحقيق در مورد كتاب هاي خطي  يا تصحيح برخي كتاب هاي به جا مانده از علماي سلف نيز آغاز گرديد.

كتاب هاي چاپ شده علما در عصر پهلوي
الف) جامع احاديث الشيعه
به دستور ايت الله بروجردي  كتابي جديد همانند وسائل الشيعه كه نقص ها ي آن گرفته شده به چاپ رسيد كه شش نفر از علما مسئول بررسي روايات در ابواب گوناگون فقهي شدند كه كاستي هاي وسائل الشيعه در آن رفع گرديد.
ب) كشف الاسرار
اين كتاب از نظر سياسي اهميت دارد . كه روحانيت كمتر در امور سياسي دخالت داشت كه امام خميني اين كتاب را به چاپ رساندند، ايشان زماني اين كتاب را به چاپ رساندند كه شخصي به نام علي اكبر حكمي زاده ، كتاب اسرار هزار ساله را در مخالفت با دين و روحانيت چاب كرده بود. كه چاپ كتاب در سال 1322 به پاپان رسيد.
ج) اصول فلسفه و روش رئاليسم
اين كتاب از نظر فكر ي و فرهنگي اهميت بسيار دارد . اين كتاب مجموعه مقاله هاي علامه طباطبايي است و هنگامي نگاشته شد كه افكار ماترياليسم ديالكتيك در حال گسترش بود.
3-انتشار نشريه هاي مذهبي همچون  روزنامه منشور برادري به مديريت سيد هاشم حسيني  و وابسته به فدائيان اسلام و يا روزنامه آيين برادري  به صاحب امتيازي محمد باقر خدام محمدي و وابسته به حزب برادران و يا حضور محققين طلاب در برخي نشريات  همانند پرچم اسلام،  آيين اسلام، نواي حق، و مجله مسلمين و در نهايت  به پيشنهاد تني چند از روحانيون و حمابت آيت الله بروجردي   نخستين نشريه ( ماه نامه) وابسته به حوزه علميه  با نام  مكتب اسلام كه هيئت تحريريه آن افرادي همچون آيت الله ناصر مكارم شيرازي و آيت الله جعفر سبحاني و امام موسي صدر بودند. اين مجله مدتها به چاپ رسيد و چاپ آن  به  چهل هزار نسخه رسيد كه از مجله الازهر مصر هم پيش گرفت  كه همين مسئله راه را براي ورود بيشتر علما گشود و بعدها مجله هاي متعددي همچون مكتب شيه با تلاش حجه الاسلام علي اكبر هاشمي رفسنجاني، مكتب قرآن ، مكتب الانبياء و غيره به چاپ رسيد.
4-توسعه مراكز علمي ، فرهنگي و مذهبي
در آن زمان حوزه علميه بزرگ ترين كانون علمي شيعه به شمار مي آمد اما رضا خان ديگر مدارس علمي و مذهبي را يا تعطيل و يا تبديل به بيمارستا ن كرده بود و يا متروكه شده بودند كه  آيت الله العظمي بروجردي شروع به بازسازي آنها نمود از جمله مدرسه خان د رقم  و يا   تاسيس مدرسه اي در نجف اشرف  و همچنين باني ساخت دارالشفاء در شهرستانها.
ساخت كتابخانه هاي متعدد همچون  كتابخانه مسجد اعظم و كتابخانه آيت الله مرعشي نجفي در قم و همچنين ساخت مسجد بنا به درخواست مسلمانان آلمان در هامبورگ. و از اين جمله مي توان به تاسيس مدارس جامعه تعليمات اسلامي و آموزشگاههاي اتحاديه ديني  كه به همت فردي بنام حاج عباس علي سبزواري( اسلامي) بنا نهاده شد كه در مقابله با تاسيس مدارس  سبك غربي  را كه ميسيونرهاي مذهبي آمريكايي در سال 1255 در اروميه تاسيس كرده بودند بود.
بعدها با كمك و حمايت عده اي از بازاريان  اولين مدرسه اسلامي دختران تاسيس شد، و سپس دبيرستان پسرانه جعفري  كه هدف از تاسيس آنها  تبليغ و ترويج دين اسلام و  و مذهب اثني عشري بر اساس احكام قرآن و سنت پيامبر اكرم(ص)  كه از روشهاي نوين آموزشي در آنها بهره گرفته مي شد. بعد ها تعداد اين مدارس رو به افزايش رفت به گو.نه اي كه در آماري از ساواك تعداد اين  مدارس تا سال 1355 به 183 مدرسه رسيده بود.
آموزشگاهها ي  اتحاديه ديني را جمعيتي به همين نام تاسيس كرد ( اين جمعيت را آيت الله حاج شيخ جواد فومني حائري در سال 1320 به منظور گسترش علوم ديني تاسيس كردند) كه نخستين  دبستان دخترانه در سال 1326 تاسيس شد. اين مدارس باعث شد خانواده هايي كه از فرستادن فرزندان خود به مدارس به سبك غربي بيم داشتند فرزندان خود را به اين مدارس بفرستند. به جز اين مدارس آموزشگاههاي ديگري چون دبيرستان علوي ، موسسه كمال يا مدارس عابدزاده  در اين راستا بودند.
5-ورود علما به مراكز فرهنگي
در  زمان  آيت الله حائري و آيت الله العظمي بروجردي  ايشان علما را از ورود به  ادارات دولتي و مراكزي چون دانشگاه ها  ومدارس بر حذر مي داشتند كه در دو مسئله خلاصه مي شد
الف) در آن زمان ايشان به فكر ثبيت پايه هاي حوزه بودند كه اولويت تقويت حوزه ها بود
ب)  حساسيت  مراجع به اينكه كساني بايد وارد دستگاه ها شوند كه از علم و دانش بالا و كافي برخوردار باشند
در زمان آيت الله العظمي بروجردي دولت راه را براي ورود طلبه ها به دانشگاه ها و به تبع ادارات دولتي باز كرد.
كه كم كم حساسيت ها نسبت به ورود طلبه ها اين نوع مكانها كمتر شد كه علاوه بر بهبود وضع معيشتي طلاب  ، باعث  ايجاد تحول فرهنگي بوسيله طلاب در اين مراكز گرديد كه از جمله افرادي كه با ورود خود باعث تحول در اين مراكز شدند ميتوان به  شهيد دكتر بهشتي و استاد شهيد مطهري نام برد كه پايه گذار بسياري از مباحث ديني جديد در دانشگا ه ها شدند و تاثير فرهنگي عميقي بر قشر جوان شدند.
6-پيوند فعاليتهاي علمي و فرهنگي با فعاليت هاي سياسي
حضور پر قدرت روحانيت در عرصه فرهنگي و اجتماعي در دوره دوم حكومت پهلوي ها سبب شده اعتماد مردم  دوباره به روحانيت جلب شود. از اين رو علما نه تنها سدي  در مقابل عقايد  و جريان هاي منحرف شدند بلكه زمينه براي ورود روحانيون به عرصه سياسي نيز فراهم شد بدين ترتيب  اين فكر كه روحاني سياسي بايد طرد شود به كلي از ميان رفت اين مسئله در استقبال كم نظير مردم از مبارزه آيت الله كاشاني نمود يافت  چنان كه بعد ها ايشان با كمك مردم يكي از اركان اساسي نهضت ملي شدن صنعت نفت را تشكيل داد. در جريان انقلا ب اسلامي  هم همواره   رابطه تنگاتنگي ميان مبارزه فرهنگي و سياسي برقرار بود،  روحانيوني چون شهيد مطهري و دكتر بهشتي با حضور در جبهه هاي فرهنگي و تكشيل كلاسهاي آموزشي تفسير قرآن و نهج البلاغه ، نوشتن كتاب هاي اسلامي و معرفي چهره واقعي اسلام در مساجد و حسينيه ها و دانشگاهها، در كنا ر امام خميني(ق)  در سنگر مبارزه سياسي حضور يافتند. در واقع در جريان انقلاب اسلامي مبارزه گسترده سياسي علما با مبارزه فرهنگي ايشان پيوند تنگاتنگ داشت.

فصل پنجم :‌مبارزه با انحرافات اجتماعي ( كشف حجاب و متحد الشكل كردن لباس)
هدف اصلی رضا خان از کشف حجاب و قانون متحد الشکل کردن لباس
موجی که به نام آزادی ، اصلاحات وترقی و در اصل با هدف دین زدایی به را ه افتاد ه بود بسیار ی از کشورها و از جمله کشورهای اسلامی را فرا گرفت.  رضاخان که به این نتیجه رسیده بود دین مانع پیشرفت جامعه است حرکت دین زدایی خود را با طرح کشف حجاب و یکسان سازی  لباس آغاز  کرد او پس از نخستین سفر خارجی خود به ترکیه در خرداد ماه 1313 تصمیم گرفت راه همتای ترکش را در پیش بیگرد.
او در هفدهم دی 1314 در مراسم اعطای دیپلم به دانشجویان  دانش سرای مقدماتی همراه  با ملکه پهلوی و شمس و اشرف پهلوی شرکت و آعاز  کشف حجاب را با عوان رفع حجاب و اعطای آزادی به بانوان اعلام کرد. پیش ازآن  نیز در ششم دی 1307  قاون متحد الشکل کردن لباس به تصویب شورای ملی رسیده بود که بر اساس آن  (( اتباع ذکور ایران …. در داخله مملکت مکلف بودند ملبس به لباس متحد الشکل  شوند . وی قانون (( متحدالشکل کردن لباس را با هدف حذف یا کاهش قدرت و نفوذ مذهب و روحانیان و قانون کشف حجاب  رابا هدف سست کردن  بنیان های مذهبی در اقشار جامعه بر قرار کرد.  البته به قول امام خمینی (ق)  مسئله کشف حجاب مانند متحد الشکل کردن لباس دستورهایی بود  که رضا خان از اربابان خاجی خود می گرفت.
تنها تعدادی از روحانیانی که در امتحان هایی  که وزارت فرهنگ ترتیب داده بود شرکت کرده بودند یا اینکه اجازه اجتهاد داشتند می توانستند عمامه به سر داشته باشند ودیگران باید کلاه شاپوری می گذاشتند.
رضاخان بدون توجه به خواست و باورهای مذهبی مردم بر مسئله کشف جاب  پافشاری و در نهایت این مسئله را با نام ایجاد آزادی برای زنان اجباری کرد. وی در مجلس شورای ملی، با برداشتن چادر از سر دختر و همسرش بی حجابی را رسمی کرد.
موضع گیری های علما در برابر کشف حجاب و متحد الشکل کردن لباس
گروهي از علما با وجود سختگيري هاي شديد رژيم  از اظهار مخالفت خود با  وضع قوانين ضد شرعي كوتاه نيامدند كه به دو دسته تقسيم مي شوند.
1-آناني كه با در نظر گرفتن مقتضيات زمان ، نوعي مخالفت همراه با  احتياط را سرلوحه كار خود قرار دادند.
حاج شيخ عبدالكريم حائري كه جزء دسته اول بودند با  نوشتن تلگرافي به شاه  از اوضاع جاري مملكت كه مخالف شرع مقدس و مكتب جعفري بود اظهار ناراحتي كردند و از شاه خواستند هرچه سريعتر به اين قضيه  خاتمه دهد اين تلگراف د  ر اوج قدرت شاه براي او نوشته شد و به حدي براي شاه گران تمام شد كه نقل مي كنند خود او به خانه شيخ رفت و تهديد به خراب كردن حوزه نمود و همچنين تلگرافي نوشت از سوي رئيس الوزراء و جوابيه اي محكم و گستاخانه براي شيخ نوشت.  پس از اين قضيه به صلاحديد شيخ و بواسطه استبداد شاه  جنبه اعتدال را پيش گرفتند بنا به مصالح مملكتي و حفظ  حوزه و روحانيون.
2-آناني كه  چنان ناراحت شدند كه هيچ گونه ملاحظه اي را روا ندانستند.
دسته دوم آناني بودند كه چنان ناراحت شدند كه هيچ گونه ملاحظه اي نكردند و با مقابله سرسختانه با قوانين پرداختند و از بيان سخنراني و اعلام اعتراض و مهاجرت براي مقابله با اين مسئله پرداختند همچون حاج شيخ حسن قمي كه  با حالت اعتراض از مشهد به تهران آمد و در جوار حضرت عبدالعظيم منزل گزيد و مردم هم دسته دسته به او ملحق شدند ، كه ماموران رضاخان حرم را محاصره و از ورود مردم جلوگيري كردند . مردم مشهد وقتي از قضيه اگاه شدند در صحن نو حرم مطهر امام رضا(ع) تحصن كردند ،  دستور رسيد مردم را به توپ ببندند و تعداد زيادي از مردم به خاك و خون كشيده شدند كه در پي اين مسئله مرحوم حجت الاسلام بهلول ،‌ از مردم داغدار  خواست در مسجد گوهر شاد  جمع شوند كه اين مسئله نيز به فاجعه مسجد گوهرشاد تبديل شد.

فصل ششم : مبارزه با جریان های فکری منحرف
1- بابی گرایی و بهایی گرایی:
یکی از شیوه های استعمار برای زدودن  فرهنگ اسلامی به ویژه فرهنگ ضد استعماری و ستم ستیزشیعه ، ایجاد  فرقه های منحرف در داخل سرزمین های اسلامی است در این راستا فرقه های منحرف بابیت و بهاییت با هدف منحرف کردن افکار مسلمانان و سست کردن عقاید آنها به وجود آمدند.علی محمد شیرازی موسس فرقه بابیه بود.
پس از تیرباران باب( علی محمد شیرازی) بدستور امیر کبیر فرقه بابیت همچنان به حیات خود ادامه داد تا اینکه حسین علی بها که داعیه جانشینی باب را داشت،  فرقه بهائیت را تاسیس کرد که امتداد همین فرقه بود. آیت الله العظمی  بروجردی برای مقابله با این فرقه ها مبلغانی را به مناطق مورد نظر فرستاد. روحانیون برجسته ای  چون اما خمینی آقای فلسفی و آیت الله مشکینی از جمله این روحانیون بودند .
2-لا ابالی گری:
ترویج  بی بند و باری و فساد و رفتارهای مغایر باورهای دینی مردم و پای مال کننده ارزش های اسلامی و قرآنی جامعه را به سوی فروپاشی فرهنگی پیش می برد. آیت الله العظمی بروجردی در نخستین ملاقات با شاه در اعتراض به انتشار عکس های نامناسب  از ملکه به او تذکر داد که مسائل اسلامی را بیشتر راعایت کنند . و همچنین دیگر علما در مناطق مختلف و از طریق منبر و موعظه و …. اعتراض و هشدار خود را به گوش مردم رساندند و پیامدهای آن را گوشزد نمودند.
3-مبارزه با صوفی گری و آیئن های غیر اسلامی.
رضاخان  براي كاستن از نفوذ شيعه  از صوفي گري حمايت مي كرد.  در اين دوران در كنار شكل كهن و پيشين صوفي گري، نوعي صوفي گري و درويش مآبي نيز ميان روشنفكران فراماسونري ايران احيا و ترويج مي شد كه بخشي از آن تحت تاثير خاورشناس معروف ، ادوارد براون قرار داشت. افراد ي چون محمد علي فروغي و ديگر روشنفكران غرب زده اين صوفي گري جديد را كه خرابات آن لژهاي فراماسونري بود ميان روشنفكران ،‌پژوهشگران و استادان دانشگاه تبليغ وترويج مي كردند. كه در اينجانيز روحانيون بي كار ننشستند و به مقابله  با اين آيين ها از جمله صوفي گري و مكتب هاي زرتشتي و احياي باستان گرايي پرداختند
((مقام معظم رهبری ، مبارزه رژیم پهلوی با روحانیت و مذهب و فرهنگ اسلام را آزمایش سختی برای روحانیت می داند که از آن سربلند بیرون آمدند. ایشان جریان ضد مذهب و مبارزه روحانیت با این جریان را مایه شکوفایی فکر اسلامی ، پر بار شدن فقه قرآن و ژرف اندش شدن روحانیان مبارز می داند که زمینه را برای تشکیل حکومت اسلامی فراهم آورد)).همان از آنچه گذشت مهم ترین دلایل چیرگی روحانیت بر انحراف های فکر ی را می توان به شکل زیر بیان کرد.
الف: مبارزه خستگی ناپذیر روحانیت
ب:دفاع از فرهنگ اسلامی در کشور
پ: اعتماد و اطمینان مردم به روحانیت و اتحاد این دو نیرو
ت: ریشه دار بودن باورها و خواسته های مذهبی در بین مردم
ج:وجودمراسمات مذهبی، تکیه ها و عزاداری مذهبی ، از ارکان حفظ و بقای ارزش ها و باورهای دینی در بین مردم

پرسشهاي مطرح شده:
1-بر اساس آيات و روايات ، اسلام چه جايگاه اجتماعي و سياسي را براي روحانيت در نظرگرفته است؟
2-حوزه علميه قم را چه كسي و در چه سالي بنيان نهاد؟
3-چه تعداد از بزرگان حوزه علميه  قم را مي شناسيد؟
4-رابطه مردم و روحانيت در دوران پهلوي چگونه بود؟
5-چرا روحانيت در دوران پهلوي از پايگاه اجتماعي مناسبي در ميان مردم برخوردار بود؟
6-علت مخالفت رضا شاه با روحانيت چه بود؟
7-واكنش روحانيت در مقابل مسئله كشف حجاب چه بود و از شخصيت هاي مطرح در اين جريان  چه كساني را مي شناسيد؟
8-بحث زعامت در حوزه علميه قم در زمان  پهلوي چه اهميتي داشت؟
9- آيا اعزام مبلغان و مدرسان ديني دليلي بر نقش اجتماعي علما در زمان پهلوي دارد؟
10چند مورد از كتابهاي چاپ شده توسط روحانيت در زمان پهلوي را  نام ببريد؟
11-هدف اصلي رضاخان از كشف حجاب چه بود و اوآن را چه ناميد؟
12- دلائل چيرگي روحانيت بر انحرافات فرهنگي و فكري چه بودند؟

كتابنامه:
1-آل احمد،‌جلال، درخدمت و خيانت روشنفكران ، تهران ،‌خوارزمي 1357
2-ابطحي، موحد،  حوزه هاي علميه در طول تاريخ،‌نشر حوزه علميه اصفهان،1377
3-احمدي،‌مجتبي، چشم و چراغ مرجعيت، قم،‌دفتر تبليغات اسلامي 1379
4-اسدالهي ،‌مسعود، احياي  كاپيتالاسيون وپي آمدهاي آن، تهران سازمان تبليغات اسلامي
5-اسلامي،‌ عباس علي، طلايه دار فرهنگ اسلامي در عصر خفقان ،‌تهران،‌كتابخانه بزرگ اسلامي 1374
6-افراسيابي،  بهرام،‌تاريخ جامع بهاييت تهران سخن 1368
7-بدلا، حسين،‌ هفتاد سال خاطره،‌تهران ،‌مركز اسناد انقلاب اسلامي 1378
8-انقلاب اسلامي به روايت اسناد ساواك تهران سروش 1376
9- بروجردي حسين خاندان ايت الله بروجردي ترجمه علي دواني قم نشر انصاريان 1371
10- بصيرت منش، حميد ،‌علما و رژيم رضا شاه، تهران عروج 1376
11-پارسانيا، حميد ، حديث پيمانه،‌قم نشر معارف، 1379
12-پهلوي،‌محمدرضا، پاسخ به تاريخ، ترجمه ابوترابيان،‌تهران ،‌سيمرغ ، 1371
13-تاريخ معاصر ايران از ديدگاه امام خميني(ق.س) تهران، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني 1387
14-تهاجم عليه روحانيت و حوزه هاي علميه در تاريخ معاصر،‌تهران موسسه فرهنگي قدر ولايت1379
15-جامعه مدرسين حوزه علميه قم ، تاريخ سياسي معاصر ايران، قم، دفتر انتشارات اسلامي 1361
16-جعفريان ،‌رسول،‌جريان ها و سازمان هاي مذهبي سياسي ايران،‌تهران، موسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر ،‌1380
17-جعفريان ،‌رسول، مقالات تاريخي ،‌قم الهادي 1375
18-جمعي از نويسندگان، گذشته ، حال و آينده حوزه در نگاه رهبري،‌قم ، دفتر تبليغات اسلامي،‌1376
19-حسينيان ، روح الله،‌بيست سال تكاپوي اسلام شيعي ، تهران مركز اسناد انقلاب اسلامي 1381
20-چهارده قرن تلاش شيعه براي ماندن و توسعه،‌تهران ، مركز اسناد انقلاب اسلامي،‌1381
21-حسيني تهران، سيد حسين ، رساله نوين،‌تهران ،‌صدرا،‌1406 ق.
22-حكيمي،‌محمود، داستانهايي از عصر رضا شاه، تهران، اميركبير، 1372
23-خامنه اي، علي، خاطرات و حكايت ها، تهران ، موسسه فرهنگي قدر ولايت،1374
24-خليل الله مقدم، احمد، تاريخ جامع ملي شدن صنعت نفت، تهران،‌نشر علم.
25-خميني،‌احمد، دليل آفتاب، تهران،‌موسسه تنظيم ونشر آثار امام خميني(ق.س) 1375
26- خميني، روح الله، كشف الاسرار، بي جا ،‌بي نا.
27- ——– صحيفه نور، تهران ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1370
28———-ولايت فقيه، تهران، امير كبير، 1357
29-خوش نيت،‌مجتبي،‌نواب صفوي ، انديشه ها ، مبارزات و شهادت او، نشر منشور برادري 1360
30-دانشجويان پيرو خط امام،‌اسناد لانه جاسوس، تهران ، مركز نشر اسناد لانه جاسوس امريكا
31-دواني، علي ، زندگي نامه زعيم بزرگ عالم تشيع آيت الله بروجردي، تهران ، مطهر،1372
32——- مفاخر اسلام، تهران، اميركبير،1363
33——— نهضت روحانيون در ايران، بنياد فرهنگي امام رضا(ع) 1360
34-دين و دوران، خلاصه آثار شهيد مطهري ، دفتر ششم، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)1381

گرد آورنده و خلاصه نويسي: حسين اكبرپور( دانشجوي مديريت امور فرهنگي)