مدیریت یک امر ذاتی یا اکتسابی است؟
سعی بر این است که در آخر این مطالب بتوانیم پایه های علم رهبری و مدیریت خود را رهبری کنیم. ( دکتر سید محمد میر کمالی عضو هیأت علمی دانشگاه تهران)
فصل اول: مفاهیم ، اهمیت و اهداف مدیریت آموزشی
الف: ضرورت و اهمیت مدیریت آموزشی:
اگر چه موضوع مدیریت همزاد زندگی انسان ها است و از اولین روزهای پیدایش با او بوده است.
سرعت قدرت عمل و انبوه بودن فراورده های انسانی وضعیتی نیاز بر نیروی هماهنگ کننده و فرزانه دل به نام مدیر دارد یا نتواند درست بین همه اجزاء ، امکانات و نیروهای سازمان هماهنگی و هم سوئی ایجاد کند.
اکنون عصر مدیریت و رهبری است به عنوان مثال: مقایسه مدیریت یک ثبت احوال با مدیر یک دبستان . اگر از مردم بپرسید می گویند ؟ مراتب مدیر یک ثبت احوال کارش سخت تر است با این که این دیدگان ناشی از عدم توجه دقیق و موشکافانه نسبت به مدیریت آموزشی است.
مدیریت آموزشی: از آن جا که آموزش و پرورش نسل فعلی جامعه است و آماده سازی معلمان و مقدمات و … را می طلبد مدیریت آموزشی گویند.
در بسیاری از شغل ها آزمایش و خطا خطرات و زیانی ندارد ولی در امر تعلیم و تربیت و مدیریت آموزشی هر آزمایش و خطایی زیانی دیگر به دنبال دارد.
ب ـ مفاهیم و تعاریف مدیریت آموزشی
همه اندیشمندان مدیریت در یک نکته اتفاق نظر دارند و آن این است که مدیریت عامل رسیدن به اهداف سازمان می باشد.
استونر (Stoner): مدیریت فرآیند برنامه ریزی ـ سازماندهی ـ هدایت و کنترل کوشش های اعضای سازمان و استفاده از تمام منابع سازمان برای دستیابی به اهداف معین سازمانی است.
مؤثر بودن کار مدیر ـ دست یافتن به هدف
صرفه جویانه ـ استفاده ی مناسب از صنایع و امکانات اقتصادی
عوامل مدیریت
نتیجه: هیچ نهادی یا سازمانی بدون در نظر گرفتن مردم یا انسان ها و نیازهای آنها تأمین نمی شود.
مدیریت: مدیریت آموزشی فرآیندی است اجتماعی که با بکارگیری مهارت علمی و هنری و … محیطی را فراهم کند تا به هدف مورد نظر برسد.
ویژگی های فرآیند
1ـ هدف مندی.
2ـ حالت کلی و تمامیت دارد.
3ـ مستمر و مداوم است.
4ـ پویا است.
ویژگی های علم مدیریت
1ـ طبقه بندی سازمان ها
2ـ بررسی سبک ها و روش های مدیریت
3ـ کشف عوامل نظارت
4ـ کنترل
5ـ ارزشیابی
ج ـ اهداف سازمان آموزشی:
برای تأمین نیازهای متفاوت ، سازمان های مختلفی به وجود می آید.
معروف ترین طبقه بندی درباره اهداف آموزش و پرورش طبقه بندی بلوم است.
1ـ سطح دانش
الف) حیطه شناختی 2ـ سطح درک مطلب
3ـ سطح به کارگیری
4ـ سطح تجزیه و تحلیل
5ـ سطح ترکیب
6ـ سطح ارزشیابی
1ـ سطح دریافت
ب) حیطه عاطفی 2ـ سطح پاسخ
3ـ ارزش گذاری
4ـ سطح سازمان دهی
5ـ شخصیت یافتن
1ـ سطح تقلید
ج) حیطه روانی ـ 1ـ سطح تقلید
حرکتی 2ـ سطح اجرای مستقل
3ـ سطح دقت
4ـ سطح هماهنگی
5ـ سطح عادی شدن
ویژگی یک مدیر موفق در سازمان های آموزشی
1ـ رشد خود رهبری دانش آموز
2ـ رشد شناختی دانش آموز
3ـ رشد شخصیت دانش آموز
4ـ ایجاد زمینه های یادگیری مداوم
5 ـ استفاده از دانش برای خدمت
6ـ رشد ارزش های دانش آموزان
7ـ آشنا ساختن با فرهنگ های مختلف
د) اهداف آموزشی
1) کمک به رسیدن اهداف آموزش و پرورش
2) ایجاد هماهنگی بین همه منابع و فعالیت های سازمان آموزش
3) کمک به بهبود و اصلاح جریان تعلیم و تربیت
4) کمک به کشف و بروز استعدادهای دانش آموزان
فصل دوم
ویژگی ها و توانایی های مدیریت و رهبری آموزشی
تفاوت مدیریت و رهبری: مدیریت به معنی اداره کردن سازمان نسبتاً کوچک که اصطلاحاً اداره خوانده می شود.
رهبری یعنی هدایت و راه بردن و نشان دادن راه
ب) ذاتی یا اکتسابی مدیریت و رهبری
خواجه نظام الملک : در کتاب سیاست نامه خود مدیریت را امری ذاتی می داند.
قابوس نامه، اخلاق ناصری، بر اکتسابی بودن مدیریت تکیه دارد.
دوران گذشته بیشتر توجه و اعتقاد بر ذاتی بودن مدیریت بود.
نتیجه
ـ مدیریت امری اکتسابی است بدون آن که منکر ارزش بودن آن شویم.
ایمان در مدیریت آموزشی:
ایمان توحیدی
ایمان تشکیلاتی
مدیریت آموزشی
دکتر سیدمحمد میرکمالی
تقوی
* در مدیریت تقوی کاربرد فراوانی دارد.
مثال:
* اگر مدیری بتواند علی رغم رفتارنامناسب یک فرد نسبت به شخص مدیر، بدون در نظر گرفتن مسئله شخصی، فقط به اندازه ی خطای یک فرد او را به مجازات برساند، انسانی متقی است.
* کسی که بتواند از منابع و امکانات سازمان بطور منطقی و درست استفاده کند و از زیاده روی و اسراف بپرهیزد، مدیر با تقوایی است.
مدیر باتقوا ضمن آنکه از نظر اسلامی دارای مقام عالی است، بهترین الگوی رفتاری برای زیردستانش نیز می باشد.
تعهد
* تعهد به معنی پای بندی به اصول و فلسفه و یا قراردادهایی که انسان به آنها معتقد است و پایداری برای حفظ و رعایت آنهاست.
* فرد متعهد کسی است که به عهد و پیمان خود وفادار باشد و اهدافی را که به خاطر آنها و برای حفظ آنها پیمان بسته است را حفظ و نگهداری کند.
* کسی که در یک سازمان اسلامی کار می کند مسئول انجام خدمت به مسلمانان و حفظ بیت المال مسلمین و پیشبرد جامعه است.
توانایی های بلوغی
* بلوغ از نظرلغوی به معنی رسیدگی و پختگی است و آن زمانی است که یک پدیده قابل استفاده و بهره برداری می گردد.
مثال: اگر میوه ای رسیده باشد، از نظر رنگ،بو،مزه،طعم، خواص ویتامینه و غیره به وضع مطلوبی رسیده است که قابل استفاده و لذت بخش است.
در فرهنگ اسلامی که به بلوغ نظرخاصی دارد،منظور از بلوغ داشتن توانایی جسمی، عقلی و ادراکی برای قبول مسئولیت ها و تکالیف محوله است. در این حالت فرد به استقلال می رسد، صاحب رأی می شود و خود می تواند و باید درباره ی امور خویش و مسئولیت هائی که نسبت به جامعه و دیگران دارد تصمیم بگیرد.
توانائی های رهبری
* رهبری به زبان ساده یعنی قدرت نفوذ در افراد برای تغییر و هدایت رفتار آنها، در این تعریف، رهبر دارای قدرت است.
* قدرت، نیروی نهفته یا پتانسیلی است که در یک پدیده و یا فرد وجود دارد و می تواند در صورت لزوم ازآن استفاده کند و یا به عبارت دیگر آن را به کار و انرژی تبدیل نماید. در رابطه با انسانها، قدرت،نیروی نهفته ای است که فرد می تواند، هرگاه که بخواهد، از آن استفاده کند.
مدیر باید علاوه بر داشتن حکم رسمی مدیریت و استفاده از مزایا و قدرت و امکانات آن، دارای ویژگی های رهبری نیز باشد تا حضور وجود او در محیط کارش و در بین همکارانش مورد قبول و پذیرش قرار گیرد.
در حقیقت، داشتن ویژگی ها و توانائی های رهبری از تحمیلی و تحکمی بودن مدیریت می کاهد و بر طبیعی و عادی بنظر رسیدن وجود او می افزاید.
فرنچ و ریون(French and Raven) منابع قدرت را به پنج دسته تقسیم می کنند:
* قدرت پاداشی
* قدرت اجباری
* قدرت قانونی
* قدرت مرجعیت
* قدرت تخصصی
قدرت پاداشی
ممکن است فردی توانایی دادن پاداش های مثبت مادی و تأمینی داشته باشد و بتواند عده ای را بر اساس نیازهایشان مورد حمایت قرار دهد.گاهی اوقات داشتن پول و توان مادی می تواند عده ای را به خود جذب کند.
قدرت اجباری
* این قدرت ناشی از اجبار و زور و داشتن توان تنبیه است. کسی که می تواند عده ای را جریمه کند، از کارشان اخراج نمایدو یا به زندان بیندازد، دارای قدرت اجباری است. افراد از ترس آنکه مبادا دچارعواقب ناگوار و ناخوشایند کاربرد این نوع قدرت گردند، به تبعیت می پردازند و در رفتارشان ولو بطور ظاهری هم که باشد تغیراتی به وجود می آورند.
قدرت قانونی
ممکن است فردی براساس قانون بتواند به دیگران دستوراتی بدهد و آنها نیز متقابلأ مکلف به اطاعت از فرامین و دستورات او باشند. احترام به قانون و یا چاره نداشتن از اطاعت آن می تواند منبع قدرت باشد.
قدرت مرجعیت
این قدرت بیشتر مربوط به ویژگی های فردی افراد است. ممکن است فرد دارای چنان هویت و توانائی هایی باشد که دیگران را مجذوب آن ویژگی ها سازد.ویژگی هائی از قبیل آگاهی،حقیقت جوئی، دفاع از حق، راستی، شجاعت، صداقت و غیره می تواند عوامل مهمی برای داشتن قدرت مرجعیت باشد.
قدرت تخصصی
دانش و تخصص فرد و پیدا کردن راه حل های علمی برای مشکلات، منبع دیگر قدرت است.
نکته ای که در بحث رهبری برای ما اهمیت زیادی دارد این است که تا فردی بتواند در دیگران تأثیر بگذارد و رفتار آنها را تغییر بدهد، اطلاق رهبر به او درست نیست.
در این رابطه، رهبری قدرت جذب افراد، تأثیر و نفوذ در آنهاست به نحوی که افراد بطور داوطلبانه رهبری او را بپذیرند. نکته اساسی در رهبری مورد نظر ما پذیرش داوطلبانه قدرت از طرف پیروان است. از این دیدگاه، پیروان، خود، شیفته ی صفات، اختصاصات، مرجعیت و یا هر تصور دیگری که نسبت به رهبر دارید می شوند و بطور داوطلبانه رهبری او را می پذیرند. پذیرش داوطلبانه، تاثیر و قدرت نفوذ نام دارد.
هر کس می تواند با رعایت با رعایت شرایط زمان، مکان و ویژگی های شخصیتی خود و پیروانش شروع به فعالیت برای نفوذ در دیگران و بالاخره تغییر و هدایت رفتار آن ها کند. رهبری بر خلاف مدیریت که خاص سازمان رسمی است، می تواند در هر زمان و مکان و با هر تعداد از افراد اتفاق بیفتد. اگر دو نفر که در حال مسافرت هستند، از نظر سایر شرایط یکسان باشند، ولی یکی از آنها قبلأ یک باراز راهی که باید بروند رفته باشد، نسبت به کسی که هرگز از آن راه نرفته، رهبر است.
امام جعفر صادق می فرمایند:
لو لم یکن فی الارض الا اثنان لکان الامام احدهما
یعنی اگر در روی زمین فقط دو نفر زندگی کنند، یکی از آن دو پیشواست. این سخن علاوه بر آن که ضرورت و وجوب رهبری را مطرح می کند، می گوید که بالاخره در یکی از دو نفر ویژگی یا ویژگی هائی وجود دارد که دیگری به میل خود از او تبعیت کند.
فرمول رهبری
L= f (L,F,S)
L= Leadership
f = functionof
L = Leader
f = followers
s = situation
از ویژگی های مدیر خوب، بالغ بودن و داشتن پختگی در زمینه های زیر است:
* دانش
* تجربه
* قدرت، قضاوت، تصمیم گیری و حل مسائل
* هدفدار بودن و انگیزه داشتن
* نگرش و جهان بینی
* اخلاق و رفتار مناسب
دانش
مدیران آموزشی به دو نوع دانش نیاز دارند تا بتوانند مسائل و موضوعات اجتماعی، انسانی،سازمانی و آموزشی مربوط به کار خود را درک کنند.
* دانش عمومی
* دانش تخصصی
دانش عمومی
منظور از نیاز به دانش عمومی برای مدیر، داشتن اطلاعات لازم برای درک مسائل عمومی و فهم کلی آن هاست.در این مفهوم، مدیر باید یک انسان تحصیلکرده یا به اصلاح درس خوانده باشد. کسی که سالها درس خوانده و مطالعه کرده است، قاعدتاً توان فکری و شناختی نسبتاً زیادی پیدا می کند. او آنچه دراطراف او قرار دارد را می شناسد. او می تواند مسائل فردی، زندگی اجتماعی، عوامل موثر بر آنها و مسائل مربوط به محیط را تجزیه و تحلیل و درک کند و بالاخره قادر است راه حل یا راه حل های مناسبی را برای آنها پیدا کند.
دانش تخصصی
دانش تخصصی عبارت از دانشی است که فرد را در یک رشته یا کار بخصوص آگاه و توانمند سازد.
یک فرد متخصص کسی است که به ماهیت شغل خود آشنا باشد و بتواند تمام عواملی که منجر به بهتر انجام شدن آن می شود را بشناسد.
دانش تخصصی به بحث تجزیه شغل یا کارشکافی رابطه تنگاتنگی دارد.
تخصص در مفهوم اصطلاحی مدیریت
عده زیادی از صاحبنظران علم مدیریت، مدیران را نیازمند به داشتن سه نوع مهارت می دانند.
* مهارتهای فنی
* مهارت های روابط انسانی
* مهارت های ادراکی
تصمیم گیری
* عده زیادی از صاحبنظران تصمیم گیری را از پر اهمیت ترین وظایف مدیریت دانسته اند.
* گریفیتس (Griffiths)عقیده دارد که تصمیم گیری عصاره یا چکیده شغل مدیریت است.
* سایمونSimon))که نظریات پرارزشی در رابطه با تصمیم گیری دارد،مدیریت را برابر با فرایند تصمیم گیری می داند.
* تعریف:تصمیم گیری فرایند انتخاب بهترین راه حل ممکن از میان راه حلهای موجود برای حل یک مساله است.
انواع تصمیم گیری
* تصمیمات مداخله ای
* تصمیمات استینافی
* تصمیمات خلاق
مشورت
* اسلام به مشورت،تصمیم گیری گروهی یا شورایی اهمیت فراوانی می دهد.
* قرآن کریم در این باب فرموده است:
* وشاورهم فی الامرفاذاعزمت فتوکل علی الله ان الله یحب المتوکلین.
* والذین استجابوالربهم واقاموالصلوه وامرهم شوری بینهم ومما رزقناهم ینفقون.
آدم ها همه معمارند
معمار مسجد خویش، نقشه ی این بنا را خدا کشیده است.
مسجدت را بنا کن، پیش از آن که آخرین اذان را بگویند.
از وظایف اساسی مدیریت آموزشی
الف) تأمین نیروی انسانی مناسب
ب) تأمین منابع و امکانات مادی
ج) هماهنگی و تلفیق منابع انسانی و مادی
الف ـ تأمین نیروی انسانی مناسب: در مدیریت جدید بحث دیگر دستور دادن رئیس بدون نیت بلکه نقش تسهیل و هماهنگی مطرح است.
سازماندهی در نظام آموزشی به انتخاب افراد و منابع و قرار دادن آنها در جای مناسب برای رسیدن به اهداف.
مدیری موفق است که به سؤال « من چه می خواهم؟» پاسخ مناسبی دهد که نیاز به کارشکافی و تجزیه و تحلیل شغل دارد و در واقع آن چه انتظار است را در مورد ویژگی های کیفی و کمی و اطلاعات از شغلش بیان می کند.
ویژگی معلم خوب
سلامت جسمی
سلامت روانی
سلامت فکری
تحصیلات مناسب
تجزیه یا سابقه کار
ویژگی های خانوادگی و اجتماعی
منش و شخصیت
خود ابزاری ـ همراه علومی که یاد می گیرد از آگاهی وجودی خودش هم استفاده می کند.
ویژگی مدیر خوب: شوخ طبعی ـ دقت ـ ایمان ـ ترد منع ـ خلاق ـ متعهد ـ تلاش تازه
ب ـ تأمین منابع و امکانات مادی:
کم توجهی آموزشی و پرورشی به تأمین وسایل و امکانات شاید به خاطر توان اقتصادی باشد در حالی که آموزش از طریق بینایی 75% شنوایی 13% لامسه 6% بویایی 3% چشایی 3% است.
آموزش با وسائل
1ـ باعث ملموس شدن مفاهیم می شود .
2ـ علاقه و توجه را زیاد می کند.
3ـ سرعت یادگیری را زیاد می کند.
4ـ باعث کسب تجربه می شد.
توجه به فضاهای آموزشی:
1ـ ساختمان مدرسه 2ـ کلاس درسی 3ـ کتابخانه.
ج ـ هماهنگی و تلفیق منابع مادی و انسانی: منظور به وجود آوردن شرایط است که نیروی انسانی بتواند حداکثر استفاده از تکنولوژی به عمل آورد.
2ـ انگیزش:
تعریف: علم و دانشی که به میدان آموزشی در راه شناخت علل رفتارها ، کارها و فعالیت ها و رابطه ی آن با زندگی کمک می کند انگیزش نام دارد.
موضوع اصلی انگیزش: شناخت رفتار انسان و عواملی که بر رفتارش اثر می گذارد و قبل از هر موضوع دیگری نیاز و میل و علاقه و رغبت ارتباط دارد که بر حسب علاقه و فرهنگ و موقعیت افراد از همه ی آنها استفاده می کند.
جنبه ی درونی: وقتی صرفاً به مطالعه ی نیازهای انسان می پردازد.
انگیزش
جنبه ی بیرونی: اگر توجه بیشتر به محرک ها و عوامل خارجی باشد.
هلریحل ، اسلوکوم ، وو دمن: Hellriele – slocum – wood man=
انگیزشی را مجموعه نیروهایی در درون فرد که سبب رفتار فرد به سوی یک هدف ویژه می شود می دانند. آنها می گویند انگیزش روش هدف مدار است.
دکتر سید محمد میر کمالی :انگیزشی در مدیریت ایجاد میل ـ اشتیاق و علاقه به انجام دادن کار ، تشویق ، جلب رضایت و خشنودی کارکنان از طریق ارضای نیازهای منطقی، مادی، اجتماعی و روانی است.
رابطه ی انگیزشی با موضوعات مهم اموزش و مدیریت:
الف ـ انگیزشی و یادگیری . ب ـ انگیزشی و رشد. ج ـ انگیزشی و شخصیت. د ـ انگیزشی و هیجان
عوامل موثر بر انگیزش:
2ـ محیط
3ـ سایر انسان ها
4 ـ مدیریت و سبک ها
5 ـ تجربه های گذشته
6 ـ اهداف و ساختار سازمان
7 ـ یاداشها
3ـ برقراری روابط انسانی:روابط انسانی آن قدر اهمیت دارد که بسیاری از صاحب نظران علم مدیریت ، مدیریت را علم ، هنر یا فن برقراری روابط با انسان های داخل سازمان تعریف می کنند.
4 ـ نظارت و کنترل : نظارت و کنترل یعنی بازدید و مراقبت از طرز پیشرفت اجرای عملیات به منظور جلوگیری از انحراف از تحقیق اهداف سازمان آموزشی است.
5 ـ ارزشیابی و پاداش:به معنی مقایسه نتایج حاصله در پایان یک دوره معین با اهداف از پیش تعیین تعیین شده به منظور تعیین میزان پیشرفت ، تغییر و تجدید نظر در برنامه ها و دادن جزای مناسب با حسن یا سوء اجرای عمل و نتایج حاصله می باشد.
