روش تحقیق کیفی

مقاله ای در نقد کتاب روش تحقیق کیفی، کاترین مارشال، گرچن ب، راس من، ترجمه علی پارسائیان، سید محمد اعرابی

نویسنده: فرشته انصاری

!–کتاب روش تحقیق کیفی شامل هفت فصل است که عبارتند از: کلیات؛ محتوای تحقیق؛ چگونگی انجام تحقیق؛ روش جمع‏آوری داده‏ها؛ ثبت مدیریت و تجزیه و تحلیل داده‏ها؛ مدیریت منابع و زمان و دفاع از ارزش‏ها و منطق تحقیق کیفی.هدف اصلی کتاب آن است که دربارة شایستگی و مفید بودن روش تحقیق کیفی صحبت کند و نشان دهد که چگونه می‏توان یک موضوع تحقیق کیفی را ارایه نمود–!. کتاب همچنین به این نکته می‏پردازد که چگونه باید دیگران (برنامه‏ریزان اجتماعی، سیاستمداران،‌ مجریان برنامه‏های پژوهشی، دولت و … )را در مفید بودن و انجام یک تحقیق کیفی متقاعد نمودودرمراتب بعدی، بیان می‏کند که برای انجام تحقیق کیفی باید چه مرحله‏های مشخصی را گذراند وچه اصولی رابایدرعایت نمود به عبارت دیگر به پژوهشگرانی که می‏خواهند با استفاده از روش کیفی درصدد درک و حتی تغییر یک پدیده بسیار پیچیده اجتماعی و فرهنگی و … برآیند راهکار‏هایی ارایه می‏دهد. گرچه در کتاب فوق در مورد انواع روش‏های کیفی بحث شده لیکن قصد اصلی نه توضیح دقیق‌دربارة هریک از شیوه‏های تحقیق کیفی بلکه تشریح فرایند طرح‏ریزی و جریان اصلی تحقیق کیفی بوده است.

می‏دانیم که روش تحقیق کمی و یا تجربی از جمله شیوه‏های تحقیقاتی است که در جوامع مختلف سابقه و پیشینة طولانی دارد. این شیوه روش‏ جا افتاده و تعریف شده‏ای است که پژوهشگران برای انجام بسیاری از تحقیقات ازجمله تحقیقات اجتماعی وفرهنگی از آن استفاده کرده و می‏کنند. پژوهشگران دلیل استفاده نسبتاً زیاد از چنین شیوه‏ای راتعمیم‏پذیری، آسان بودن،سرعت در نتیجه گیری، وقت‏گیر نبودن و مورد تأیید مجریان و برنامه‏ریزان مختلف قرار گرفتن و … بیان می‏کنند لیکن می‏دانیم که‌جهت انجام تحقیقات بسیار پیچیده، خاص و ویژه و نیز امور و مسایلی که بیشتر صورت ناشناخته، مبهم و پنهانی دارند همچنین تحقیق بر روی افراد و مکان‏های خاص و نیز انجام برخی از مطالعات مقایسه‏ای و تطبیقی و … شیوه‏های کمی چندان مناسب نبوده و عملاً پژوهشگران را یا به نتیجه نمی‏رساند و یا اگر هم نتایجی درپی داشته باشد این نتایج چندان دقیق و مستدل نیستند. از این‏رو در کنار شیوه‏های کمی، استفاده شده وبه‏کاربردن شیوه‏های کیفی برای انجام تحقیقات ژرف و عمیق و نیز کاربردی پیشنهاد می‏گردد.
البته پژوهش‏های کیفی به نسبت تحقیقات کمی‌گسترة کمتری داشته و انجام آن‏ها با مشکلات بسیاری از جمله مقاومت مسئولین، تعمیم‏پذیری نسبی، محدود بودن، سخت و وقت‏گیر بودن و … روبه‏‏روست.
وجود مشکلات فوق در انجام تحقیقات کیفی، در بسیاری از کشورها مطرح بوده لیکن برخی از جوامع بالاخص در کشورهای پیشرفته توانسته‏اند تاحدزیادی این مشکلات را مرتفع نموده و با جا انداختن و تعریف دقیق و اصولی نسبت به چنین شیوه‏هایی راه را بر انجام پژوهشهای کیفی گشوده و پرداختن به آن‏ها را تسهیل نمایند.البته در برخی دیگر از جوامع نظیر کشورهای در حال توسعه، آهنگ این جریان کند و بطئی است، به‌طوریکه جایگاه واقعی چنین تحقیقاتی به صورت دقیق مشخص نشده است. ایران از جمله کشورهایی است که به دلیل عدم شناخت، نبود امکانات و شرایط لازم و کافی و نیز وجود موانع مختلف از جمله موانع ذهنی، علمی و مالی از سوی مراکزی که دست به انجام تحقیقات می‏زنند [نظیر کمیته‏های تحقیقاتی در دانشگاه‏ها و سازمان‏ها] مراکز بورجه‏گذار و سازمان‏هایی که منابع مالی تحقیق را تأمین می‏کنند،‌ همچنین سردرگمی‏ها و عدم تعریف درست از چنین تحقیقاتی هنوز نتوانسته است به صورت دقیق و آشکار جایی برای چنین روش‏هایی باز نماید به طوری‏که نبود کمبود و یا عدم استفاده صحیح از این روش‏ها به طور کامل به چشم می‏خورد.
کتاب روش تحقیق کیفی، به وجود چنین مشکلاتی برسرراه پژوهشگرانی که تمایل به انجام کارهای کیفی و عملی دارند ونیز قصد دارند تا وارد جامعة مورد تحقیق شده و از نزدیک و بسیار عمیق به مطالعه و بررسی افراد و رفتارها و رویکردهای آنان بپردازند اختصاص دارد. در این کتاب با ارایه یک راهنمای عملی و مفید به پژوهشگران آموخته می شود چگونه چنین مشکلاتی را از سر راه خود برداشته و یا آن‏ها را تسهیل نمایند و این‏که چگونه یک طرح تحقیقاتی کیفی و جامع طراحی نموده و سپس نظر مسئولین امر را جلب نمایند.
در حقیقت، تحقیق کیفی انجام عملی تحقیق‌دردنیای واقعی است و بسیار ظریف و عمیق مسایل را مورد شناسایی قرار می‏دهد. با استفاده از این روش می‏توان پیچیدگی مسأله‏های اجتماعی را شناسایی کرده ، به نتایج غیر منتظرة سیاست‏ها پی برد. همچنین با به‏کارگیری این روش در تحقیقات می‏توان هرچه بیشتر شرایط را واقعی نمود و از شرایط تصنعی و غیر واقعی (اتفاقی که بیشتر در تحقیقات کمی رخ می‏دهد)، فاصله گرفت. دامنة ارزش روش تحقیق کیفی تا به آن‏جا کشیده می‏شود که انواع تحقیقات زیر را در برمی‏گیرد.

1. تحقیقی‌که لازم است برای کسب اطلاعات مربوط به آن‏ها در گردابی از پیچیدگی‏ها و فرایندها غوطه‏ور شد.
2. تحقیقی‌که دربارة نظام‏های نوآور یا پدیده ناشناخته (یا کمتر شناخته شده) است.
3. تحقیقی‌که‌ در آن‌پژوهشگر می‏کوشد تا محل وعلت متفاوت بودن سیاست و جنبه‏های اجرایی (گفتار و کردار مقامات) را کشف نماید.
4. تحقیقی که درمورد روابط غیر رسمی و بدون ساختار بین فرایندهای سازمانی است.
5. تحقیقی که دربارة شناخت علت مغایر بودن هدف‏های ابزار یا اعلان شدة سازمان با هدف‏های واقعی است.
6. تحقیقی را که نتوان به سبب مشکلات اجرایی یا مسایل اخلاقی به شیوة تجربی به اجرا درآورد.
7. تحقیقی که متغیرهای آن هنوز ناشناخته مانده‏اند.تحقیق کیفی در رشته‏های مختلف چون علوم اجتماعی، علوم تربیتی، مدیریت و برنامه‏ریزی وبه طور کلی علوم کاربردی ‏می‌تواند مفید واقع شود.
شاخه‌های علمی گوناگونی تا کنون بر روش کیفی تأکید داشته اندوبه این ترتیب نام خود رابه روش های کیفی مختلفی داده انداز جمله:
1ـ رفتارشناسی انسانی : در این روش سعی می‏شود تا انواع رفتار انسان‏ها شناسایی و درک گردد. داده‏ها از مجرای مشاهده و تجزیه و تحلیل مقادیر کمی جمع‏آوری شده کسب می شوند و گاهی ازضبط صوت و فیلم در آن استفاده می‏شود.
2 ـ روان شناسی : به رابطة متقابل انسان و محیط درشکل دادن به رفتار توجه می‏کند. در این روش بر داده‏های ورد مشاهده تأکید شده و در مواردی هم از نوار و ضبط صوت استفاده می‏شود. هدف اصلی روش کیفی در اینجا شرح یا توصیف این گونه رفتارها و تجزیه و تحلیل اثراتی است که عوامل محیطی بر این رفتارها می‏گذارند.
3ـ مردم‏نگاری کل‏گرا : در این روش فرهنگ انسانی نقش اساسی دارد و این همان‌چیزی است که پژوهش‌گران در اجرای روش مربوطه درصدد شرح، توصیف و تجزیه و تحلیل آن برمی‏آیند. پژوهش‏گران روش مزبور کوشیده‏اند تا با به‏کارگیری روش مشاهده مشارکتی ، داده‏هایی را جمع‏آوری نموده و سپس بدین وسیله دیدگاه‏های افراد مورد تحقیق را مستند سازند.
4- انسان‏شناسی شناختی (انسان‏شناسی مبتنی برتفسیرمقوله های شناخت): دراینجا ، اساس براین فرض گذارده می‏شود که دیدگا‏های افرادی که در تحقیق مشارکت می‏کنند بردو دسته است: الف) گروه‏هایی که به شکل توجه می‏کنند ب)گروه‏هایی که درصدد شناخت معانی و مفاهیمی بر‏می‏آیند که به طور منظم بین افراد رد و بدل می‏شود. مصاحبه‏های آزاد و عمیق در این روش کاربرد بسیار دارد.
5 ـ مردم‏نگاری اجتماعی : در این روش،‌ مردم‏نگار تحقیقات خود را بر پایة زبان‏شناسی گذارده و با توجه به روابط متقابل گفتاری و غیرگفتاری (با استفاده از روش مشاهده مشارکتی) داده‏هایی را جمع‏آوری و برای ثبت این روابط از فیلم و ضبط صوت استفاده می‏نماید.
6 ـ کنش متقابل نمادین : دراینجا پژوهشگر می‏کوشد دریابد که افراد مقصودشان از ایجاد ارتباط متقابل چیست و چه معنا یا برداشتی از این ارتباط دارند. مشاهدة مشارکتی و مصاحبة عمیق در این روش به کار می‏روند.
پژوهش‌گران دیگری چون جامعه‏شناسان، روان‏شناسان اجتماعی، جرم‏شناسان، متخصصان مردم‏شناسی و انسان‏شناسی، دانشمندان علوم سیاسی و برنامه‏ریزان و… می‏توانند از شیوه محققین کیفی به منظور انجام تحقیقات خود سود جویند.
از بین مجموع علوم فوق «انسان‏شناسی» یکی از مهم‏ترین شاخه‏های علمی به شمار می رود که بخصوص نیازمند استفاده از روش‏های کیفی است چرا که یک انسان‏شناس قبل از هرچیزمحتاج ورود به میدان و مکان محققین و برخورد مستقیم و رویارو با عوامل و افراد موجود درآنجااست. انسان‏شناس باید همه چیز را از نزدیک مشاهده، لمس و حس‌کندتا از این طریق مسایل بسیار نهفته و پنهانی را دریافته و در نهایت به تبیین توضیح و نتیجه برسد. کتاب روش کیفی گرچه توسط متخصصین علوم تربیتی نوشته شده است ولی راهنمای بسیار خوبی برای پژوهشگران انسان‏شناسی است.
در این کتاب چند نکته کلیدی و مهم به چشم می‏خورد که مؤلّفین، ‌آن‌ها را بارها و بارها در بخش‏های مختلف کتاب مورد تأکید قرار داده‏اند و ما در این‏جا به آن‌ها اشاره می‏کنیم:
1- شایستگی و صلاحیت پژوهشگر: در تحقیق کیفی، پژوهشگرحکم یک ابزار یا وسیله بسیار مهم را دارد که حضور او در صحنة تحقیق، بخشی اصلی از تحقیق را تشکیل می‏دهد (در حالی‏که می‏دانیم چنین امری در تحقیقات کمی به چشم نمی‏خورد) بنابر این یک محقق از ابتدا تا انتهای تحقیق چه در بخش ملاحظات فنی نظیر تدوین جدول زمانی و طرح تحقیق ، انتخاب میدان ومکان تحقیق ، طرح سؤالات ، حضور در بخش میدانی تحقیق چون مشاهده، مصاحبه و … جمع‏آوری داده‏ها و … چه در بخش ملاحظات انسانی نظیر مهارت در ایجاد رابطه با دیگران، جلب اعتماد افراد مورد تحقیق،‌ احترام گذاردن به هنجارهای جامعة مورد تحقیق،‌ حساسیت داشتن نسبت به مسایل و یا اصول اخلاقی، قدرت تحمل دیگران و گوش کردن به حرف آن‏ها،‌ وارد حریم خصوصی افراد نشدن و رعایت حد و مرزها و نیز پرهیز از پیش داوری و قضاوت در بارة رفتار افراد و … باید نقش و حضوری فعال داشته باشد به طوریکه بدون حضور او و یا حتی حضور کم‏رنگ او کاری صورت نگیرد.
2ـ مروری بر ادبیات: یکی دیگر از نقاط قوت کتاب تأکید بر جایگاه واقعی ادبیات و پیشینه‏های مربوط به موضوع پژوهش کیفی است که توسط محقق صورت می‏گیرد. امروزه پژوهشگران، در انجام بسیاری از کارهای تحقیقاتی خود به ادبیات مربوط به موضوع پژوهشی مورد نظر توجه نمی‏کنند و یا حتی اگر به این نمونه‏ها مراجعه نمایند صرفاُ آن‏ها را برای پرکردن صفحات ویا صرف مرجع‏نویسی به صورت گزارش‏وار در پژوهش خود به کار می‏برند ولی کتاب روش تحقیق کیفی از منظری علمی و بارویکردی نو بر مبحث ادبیات و پیشینة تحقیق تأکید نموده است. این کتاب به پژوهشگران می‏آموزد که چگونه باید تحقیقات پیشین را که با پرسش اصلی پژوهشی در ارتباط است بررسی نموده و سپس آن‏ها را مورد انتقاد قرار دهند. این انتقادها سبب می‏شود که مسأله مورد تحقیق به صورتی دقیق‏تر بیان گردد. در واقع پژوهشگر با مراجعه به زمینه و ادبیات تحقیق متوجه کسری‏ها و کمبودها در تحقیق‏های موردنظرشده و گرچه از یک طرف تلاش می‏کند تا از آن‏ها استفاده نماید لیکن از طرف دیگر درصدد برمی‏آید تا با رفع نقایص و کمبود‏های تحقیقات پیشین به شیوه‏های نو و بدیع و نیز اطلاعات جدید دست یابد.
3- انواع روش‏های کیفی: یکی از مشکلاتی که امروز در انجام کارهای کیفی‏ با آن روبه‏رو هستیم، عدم شناخت آگاهی درست و صحیح در زمینه روش‏های مختلف انجام چنین تحقیقاتی است. گرچه در رشتة انسان‏شناسی بارها برشیوه‌هایی به نام شیوة مشاهدة همراه با مشارکت و مشاهده مستقیم به عنوان روش‏های کیفی تأکید شده و بسیاری از محققین مردم‏شناس نیز این شیوه‏ها را در مطالعات خود به کار برده‏اند لیکن انواع و نمونه‏های دیگری از روش‏ کیفی وجود دارد که دانشجویان کمترین میزان اطلاعات را دربارة آن‏ها داشته و یا برخی هیچ اطلاعی از این روش‏ها ندارند و کتاب حاضرضمن ذکر نام و تعاریف، این روش‏ها را باز می‌کند و ذهن مخاطبان را نسبت به آن حساس می‏نماید. استفاده از چنین روش‏هایی در تحقیقات کیفی می‏تواند بر عمق و غنای کارافزوده و در واقع از این طرق می‏توان اطلاعات بسیار زیادی را کسب نمود.

در یک نگاه اجمالی این روش‏ها عبارتند از:
الف- روش‏های اصلی: شامل بررسی اسناد – مشارکت در تحقیق – مشاهده – مصاحبه عمیق (جامع)
پ- روش‏های تکمیلی: داستان‏سرایی – تاریخچه زندگی – تجزیه و تحلیل تاریخی- فیلم – ویدئو – عکس – حرکت اندام – استفاده از فضا- روش‏های نامریی-روش‏پیمایشی یا پرسش‏نامه‏ای و نیز روش‏های تصویری و آزمون روانی.
5- انتخاب برگزیده‏های پژوهشی: از دیگر نقاط قوت کتاب از نمونه‏هایی از برگزیده‏های پژوهشی است. این برگزیده‏ها،‌ خلاصه‏ای از روند کار پژوهش کیفی را در هر مرحله توضیح می‏دهد به عبارت دیگر برگزیده‏ها برگرفته از کارهای تحقیقاتی بزرگ و مهمی هستند که توسط محققین و دانشجویان در زمینه‏ها،‌ رده‏ها و بخش‏های مهم و مختلف تحقیق کیفی نظیر مقدمه و ارایه تحقیق، … مشاهدات، مصاحبات و … جمع‏آوری داده‏ها و نتیجه‏گیری و ارایه راه‏حل‏ها صورت گرفته‏اند.
برگزیده‏های مزبور چون یک مرجع، ‌کتاب مرجع، کتاب راهنما، و یک الگوی عملی در اختیار خوانندگان و مخاطبان کتاب قرار داده می‏شود تا با استفاده از آن‏ها پژوهش‏گر با روند کار پژوهش کیفی آشنا شده و از این طریق بتواند ابهامات ذهنی خود را برطرف نموده و سپس در جریان واقعی کار پژوهشی قرار گرفته و به تحقیق بپردازد. از این رو به دانشجویان و افراد بالاخص انسان‏شناسی که تصمیم دارند در آینده نزدیک وارد میادین تحقیقاتی شده و به صورت کیفی و کاربردی به مطالعة بسیاری از مسایل اجتماعی و فرهنگی بپردازند، توصیه می‏شود که کلیه برگزیده‏های پژوهشی این کتاب را مطالعه نمایند.
6- سرانجام کتاب حاضر شیوة چگونگی و آماده سازی تهیه و انجام و پایان یک تحقیق کیفی را برشمرده و توضیح می‏دهد و از خوانندگان می‏خواهد تا با در نظر گرفتن کلیه این موارد به انجام کار بپردازند،‌ چه در غیر این‏صورت پژوهش از اصل و مبنای خود و نیز کیفی بودن خارج خواهد شد. در یک نگاه اجمالی این موارد عبارتند از :
چگونگی نوشتن طرح تحقیق – بیان مسأله و اهمیت موضوع – ارایه پرسش‏نامه‏های اصلی تحقیق- محدودیت‏های تحقیق- تعریف مسأله و اثبات آن- مروری بر ادبیات ذیربط- چگونگی طرح‏ریزی تحقیق – انتخاب مکان یا جامعه یا پدیدة مورد مطالعه- نمونه‏گیری از مردم،‌ رفتارها، رویدادها، فرایندها- نقش پژوهشگر- روش جمع‏آوری داده‏ها- ثبت، مدیریت و تجزیه و تحلیل داده‏ها و مدیریت منابع و زمان.
-چنان که اشاره شد کتاب روش تحقیق کیفی به عنوان یک کتاب راهنما می‏تواند اطلاعات جالبی را در اختیار علاقمندان قرار دهد ولی علی‏رغم کوشش‏های درخور و شایستة مؤلفان به نظر می‏رسد که در برخی موارد (البته جزیی) قابل انتقاد نیز می‏باشد که به آن‏ها اشاره می‏نماییم:
1- ‏قرائت متن کمی دشوار و سنگین و بعضاً همراه با نوعی پیچیدگی و در برخی موارد توأم با ابهام است البته به نظر می‏رسد که این اشکال مربوط به بخش تألیف کتاب نبوده بلکه ترجمة کتاب در برخی از قسمت‏ها از شیوایی و روانی چندانی برخوردار نمی‏باشد وبه طوری‏که گاه خواننده با خواندن متن متوجه انقطاع و بریده بریده بودن مطالب می‏شود و در نتیجه فهم مطلب تا حدودی با مشکل رو‏به‏رو می‏گردد.
2- یکی از بخش‏های اصلی مربوط به تحقیقات کیفی، بخش روش‏های کیفی است که دانش و شناخت کامل و جامع در این زمینه به پژوهشگران کمک شایانی می‏کند در این کتاب گرچه مؤلفین محترم به ذکر نام و توضیحاتی دربارة این روش‏ها پرداخته‏اند ولی این توضیحات بیشتر به صورت خلاصه ارایه گردیده‏اند به طوری که خوانندگان پس از کسب آشنایی با این شیوه‏ها جهت کسب اطلاعات جامع و دقیق‏تر باید به کتب دیگری در این زمینه‏ها مراجعه نمایند و این کتاب نمی‏تواند به تنهایی مشکل‏گشای آن‏ها باشد.

Main Types of Qualitative Research

Case study	Attempts to shed light on a phenomena by studying indepth a single case example of the phenomena. The case can be an individual person, an event, a group, or an institution.
Grounded theory	Theory is developed inductively from a corpus of data acquired by a participant-observer.
Phenomenology	Describes the structures of experience as they present themselves to consciousness, without recourse to theory, deduction, or assumptions from other disciplines
Ethnography	Focuses on the sociology of meaning through close field observation of sociocultural phenomena. Typically, the ethnographer focuses on a community.
Historical	Systematic collection and objective evaluation of data related to past occurrences in order to test hypotheses concerning causes, effects, or trends of these events that may help to explain present events and anticipate future events. (Gay, 1996)

دانشنامه مدیریار

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ