آموزه های تربیتی امام رضا علیه السلام

به گواه اکثر مورخان امام هشتم شیعیان حضرت علی بن موسی الرضا(ع) افضل و افصح زمان، عالم و عادل، جواد و كریم، متواضع و مهربان، با صلابت و با وقار، باتقوا و انسان دوست، یتیم نواز و بخشنده، با مهابت و بزرگوار و مورد احترام عام و خاص بودند. از این رو همواره مورد رضایت دوست و دشمن قرار داشتند. در عیون‌اخبارالرضا آمده است: 
«”أحمدبن أبی نصربزنطی” می گوید: به امام جواد(ع) گفتم كه گروهی از مخالفان شما گمان می كنند پدرت(علیه السلام) را مأمون “رضا” نامید، چون برای ولایتعهدی راضی شد. امام جواد(ع) فرمود:”به خدا قسم دروغ می گویند، بلكه خداوند او را “رضا” نامید، زیرا او پسندیده ی خدا در آسمانها و پسندیده ی رسول و ائمه در روی زمین بود.” پس گفتم: آیا هر یك از اجداد گذشته شما، چنین نبودند؟ گفت: بلی. گفتم: پس چرا از بین همه آنها، پدر شما را “رضا” نامید؟ گفت زیرا مخالفان از دشمنانش و موافقان از دوستانش، از او راضی بودند. به خاطر همین، از بین، همه آباء او (ع)، او را “رضا” نامیدند.»
از خلق و خوي، و سيره اخلاقي امام رضا(عليه السلام)، نمي توان يك تابلوي كامل و تمام عيار ارائه داد و از دریای فضايل اخلاقي و شيوه هاي تربيتي آن حضرت طرحي جامع الاطراف تصوير و ترسيم كرد؛ زيرا يك سري از نكات ريز بیان نگردیده است. بر این اساس تنها گوشه ای از آموزه های تربیتی در سیره تابناک حضرت به شرح زیر بیان می گردد:
سنجش انسان ها بر اساس تقوا: ایشان همچون اجداد بزرگوارشان انسان ها را با تقوا و عمل الهي و انساني سنجيده و ميان سياه و سفيد، فقير و غني و هر گروه و طايفه با هر اصل و نسبي فرق نمي گذاشتند و تنها برتري را در تقوا و خداباوري راستين و عمل شايسته مي دانستند. در عیون اخبار الرضا آمده است: «فردي به امام(ع) گفت: به خدا سوگند، در روي زمين از نظر نياكان و نسب كسي از شما برتر نيست، امام(ع) به آن مرد فرمودند: “تقوا به آنان برتري داد و فرمانبرداري خدا آنان را به آن پايه و مقام رسانيد.”»
مهمان نوازی: میهمان نوازی، یكی از خصلت های پسندیده در سیره معصومین علیهم السلام است كه در مكتب اسلام به آن سفارش فراوان شده است. پیشوایان دینی ما با برخورد انسانی و عاطفی با میهمانان خود، به ما می آموزند كه نه تنها باید میهمانان را گرامی داشت، بلكه باید نیاز آنان را نیز برآورده كرد. در درةالبیضاء آمده است: «برای حضرت رضا(ع) میهمانی آمد و نزد او نشست و با ایشان قسمتی از شب را مشغول مذاكره و گفتگو بود. ناگهان، چراغ عیب پیدا كرد. مرد میهمان دستش را دراز كرد تا چراغ را اصلاح كند. حضرت مانع شد. و خود به تنهایی چراغ را اصلاح كردند و فرمودند: ما میهمان را به كار وا نمی داریم.»
پذیرش دعوت دیگران: امام هشتم دعوت دیگران را متواضعانه می پذیرفتند. در دره البیضاء می خوانیم: “محمد طائی” روایت كرده كه مردی حضرت رضا(ع) را به منزلش دعوت كرد. حضرت(ع) فرمود: با سه شرط این دعوت را می پذیرم:
1.  آن كه از خارج منزل چیزی تهیه نكنی.
2.  آنچه در منزل موجود است، از ما مضایقه نكنی.
3. به عیال و فرزندان سخت نگیری كه از حق آنها برای پذیرایی میهمان كم كنی.
مرد این سه شرط را پذیرفت و حضرت نیز دعوت وی را قبول كردند.
عمل به جای سخن: ” ابراهيم بن عباس صولي” مي گويد: از علي بن موسي الرضا(ع) شنيدم كه فرمودند: « سوگند مي خورم به قرابتي كه با پيامبر خدا(ص) دارم، اگر كسي گمان كند من بهتر از اين هستم (اشاره به يكي از غلامان سياه خود فرمودند) درست نيست، مگر اينكه من داراي عمل شايسته باشم، تا اين كه بهتر از او باشم.»
خلق و خوی پسندیده: در بحارالانوار به نقل از عیون اخبار الرضا روایتی از ابراهیم بن عباس در مورد امام هشتم آمده است که می گوید: 
«در خلوت و تنهایی، سفره‎اش را می‎گستراندد و همه غلامان، حتی دربان و کارپرداز خانه را هم بر سفره می‎نشانید. شب‎ها کم می‎خوابید و بسیار بیدار بود. بیشتر وقت‎ها شب را تا صبح بیدار می‎ماند. روزه زیاد می‎گرفت. همیشه در هر ماه، سه روز را – اول، وسط و آخر – روزه می‎گرفت و می‎فرمود: این، روزه همه دهر است. حضرت بسیار کار خیر و صدقه پنهانی داشت، و بیشتر در شب‎های تاریک… »
مهربانی و محبت به مردم: امام هشتم شیعیان كانون مهر و عاطفه به مردم و مظهر عشق و محبت به آن ها بود. لذا در زیارتنامه آن حضرت یکی از ویژگی‌هایش رأفت و مهربانی یاد شده است و چنین مي‌خوانیم؛ «السلام علی‌الامام الرئوف»، سلام و درود بر امام و پیشوای با رأفت و مهربان (مفاتیح‌الجنان).
  برخورد منطقی با دیگران: تکیه بر منطق و کلام عقل پسند، در دل‎های مستعد و بی مرض و غرض، مؤثر می‎افتد. احتجاجات مفصل حضرت رضا علیه السلام با پیروان فرق و مذاهب و مخالفان گوناگون، و استدلال‎ها و برخوردهای منطقی وی، بسیاری را به «راه» آورد و در برابر «حق» قانع و خاضع ساخت و این شیوه مؤثر اخلاقی، حتی گاهی دشمنانی چون خوارج را هم رام می‎کرد.
برخورد مناسب با خادمان: امام رضا علیه السلام رفتار و اعمال غلامان و زیردستان را زیر نظر داشتند و تذکرات و هشدارهای لازم به آنان چه در مورد اعمال فردی‎شان، چه در مورد رفتار با دیگران می دادند. همچنین ایشان در این زمینه به یکی از یاران می فرماید: « بدان که: هیچ وقت کسی را بدون اجرت معین به کار نمی‎گیری مگر این که اگر سه برابر اجرت هم به او بدهی، باز خیال می‎کند که کم داده‎ای، ولی اگر قبلاً طی کنی، و بعد همان اجرتش را بدهی، تو را خواهد ستود بر این وفای به عهد. و اگر یک دانه هم اضافه بدهی، آن را می‎شناسد و می‎داند که زیادتر به او داده‎ای (و در نظرش خواهد بود)»
موضع گیری در مقابل فاسد حتی در میان بستگان: حضرت رضا علیه السلام اگر در یکی از بستگان خویش، خلاف و انحرافی را در مسائل            اخلاقی یا سیاسی یا اعتقادی می‎دید، تذکر می‎داد، انتقاد می‎کرد، موضع می‎گرفت و صرف خویشاوندی باعث نمی‎شد که آن حضرت، از تذکر و نهی از منکر و داشتن موضع خودداری کند. بستگان آن حضرت هرگز نمی‎توانستند از خویشاوندی با او سوء استفاده کنند، چون حضرت این اجازه و مجال را به آنان نمی‎داد. حتی بعضی را طرد می‎کرد و افشا می‎نمود تا امر بر مردم مشتبه نشود و مردم بدبین نشوند و خلاف‎های آنان را به حساب امام نگذارند.
پایانی این که امام هشتم شیعیان همواره برخورد تربیتی و سازنده با دیگران داشته اند. بدین معنا که در سیره حضرتش در معاشرت‎ها و ارتباطات مختلفی که با افراد گوناگون داشته اند، گاهی در برخورد به شیوه‎ای عمل می‎کردند، یا تذکری می‎دادند، یا نکته‎ای را از اسلام مطرح می‎ساختند و کلاً به نحوی عمل می‎کرد که سازنده و تربیت کننده باشد و با عمل خود اسلام را در رفتار وگفتار خود عینیت می بخشیدند. بر این اساس بی شک سیره زندگی حضرت رضا علیه السلام اسوه و الگوی فکری، اعتقادی، عملی و اخلاقی است و ایشان، در تمام جهات، در قول و فعل، در اخلاقیات و اجتماعیات آموزه های فراوانی برای شیعیان دارند.
*پایگاه اطلاع رسانی آستان قدس رضوی

http://news.aqr.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=NEWS&ID=1b703d9a-08c7-4809-981b-7e2cf5ef9360&WebPartID=82a9b31f-8f22-4aab-949c-e1d863af6e97&CategoryID=29384c5e-15d2-403f-bc93-c6e6517c6ca9آموزه های تربیتی امام رضا علیه السلام