چکیده:
رهبر معظم انقلاب با اذعان به اهميت بررسي و تحليل تحولات گسترده اي كه امام(ره) درعرصة جهاني پديد آورده اند بارها به تبيين مقولة «عصر امام خميني (ره)» پرداخته‌اند. ايشان دراين باره مي‌فرمايند: «امروز يك عصر و يك دوران جديد به وجود آمده است، دوران جديد را بايد دوران امام خميني ناميد.» امام خمینی به عنوان یکی از شخصیتهای تاثیر گذار در عرصه سیاسی جهان، در نیمه دوم قرن بیستم، با ارائه نظریه حکومت اسلامی و پافشاری بر قابلیت اجرایی آن، مدلی از حکومت دینی راکه در تعامل با مردم سالاری است عرضه کرد و با پشتیبانی ملت، توانست آنرا در میدان عمل، و در قالب قانون اساسی جمهوری اسلامی به مرحله ی اجرا درآورد. اکنون بیش از دو دهه است مسلمانان و آزادگان جهان در فراق عبد صالح و نیایشگر گریان نیمه شب‌ها خمینی کبیر(ره) به سر می برند اما کماکان دیدگاه ها و آرمان های جهان شمول وی برای آن ها فروزان و هدایت گر است.
واژگان کلیدی؛ انقلاب اسلامی، عصر امام خمینی(ره)، اندیشه سیاسی امام
مقدمه
آقا سید روح الله خمینی مردی از سلاله ی زهرای اطهر، اهل علم، هجرت و مجاهدت، وارث سجاياى اخلاقی اجداد خویش بـود. وی در روز ۳۰ شهریـور ۱۲۸۱ خورشیدی، برابر با ۲۱ سپتامپر ۱۹۰۲ میلادى و مصادف با ۲۰ جمادى الثانى ۱۳۲۰ هجرى قمرى در شهرستان خمین از توابع استان مرکزى ایران در خانواده اى مذهبی دیده به جهان گشود. ایشان در نـوروز ۱۳۰۰ هجرى شمسى رهسپار حـوزه علمیه قـم گردید و به سرعت مراحل تحصیلات تکمیلى علوم حوزوى را نزد اساتید حوزه قم طى کرد. روحيه مبارزه و جهاد در راه خدا ريشه در بينش اعتقادى، تربيت خانوادگى و شرايط سياسى و اجتماعى دوران زندگى وی داشت. مبارزات او از نوجوانى آغاز و سير تكاملى آن به موازات تكامل ابعاد روحى و علمى ایشان و همچنین اوضاع سياسى و اجتماعى ايران و جوامع اسلامى در اشكال مختلف ادامه يافت. در سالهای 40 و 41 ماجراى انجمن هاى ايالتى و ولايتى فرصتى پديد آورد تا وی در قامت رهبر نهضتی بزرگ ايفاى نقش نماید. تا آنجا که قيام سراسرى روحانيت و ملت در 15 خرداد 1342 فصل نوینی در مبارزات ملت ايران شد كه بعدها تحت عنوان انقلاب اسلامى در جهان معرفى گردید. امام خمینی با عبودیت و اخلاص به بزرگی رسید و مجاهدت های وی تاریخ سیاسی جهان را تحت الشعاع قرار داد. مبارزه ی بی چون و چرا با استعمار و استکبار به علاوه ی مهارت ادارکی بالای وی در مدیریت بحران ها و پیش بینی اتفاقات آتی در بسیاری از موارد حتی دشمنان انقلاب اسلامی را وادار به ستایش می کرد. به هرحال این ابرمرد تاریخ در 14 خردادماه 1368 چشم از جهان فروبست و انقلاب اسلامی و ارزش های ناب آن را برای همه ی آزادگان جهان و نسل های بعدی انقلاب به عنوان امانت به یادگار گذاشت.
اتفاقات مهم در عصر امام خمینی(ره)
بعد از رحلت امام تا کنون که در واقع عصر امام خمینی(ره) است اتفاقات بسیاری در عرصه ی داخلی و بین الملل رخ داده که برخی از مهمترین آن ها به شرح زیر است:
• جانشین امام: بعد از امام جانشین وی فردی از شاگردان پرورش یافته در مکتب انقلاب اسلامی بود که با نگاهی از جنس رویکردهای خمینی کبیر بر مسند زعامت امور مسلمین نشست. سلوک آیت الله خامنه ای بعد از رحلت امام تاکنون به گونه ای بوده که در؛ رعایت تقوای الهی، ساده زیستی، باور عملی به نقش مردم، قانون مداری، مبارزه با صهیونیزم و استکبار جهانی، وفاداری به آرمان های انقلاب اسلامی و زنده نگه داشتن یاد و خاطره امام از همگان پیشی گرفته است. و کشتی انقلاب اسلامی را به گواه دوست و دشمن در بحران ها و طوفان های پیش رو به خوبی هدایت و رهبری نموده است.
• اصول و ارزش های امام: علی رغم فراز و نشیب هایی که بعد از رحلت امام خمینی(ره) انقلاب اسلامی به خود دیده است اما اصول اساسی آن یعنی ارزش هایی همچون؛ علاقه و توجه به آموزه های اسلامی، استقلال و وحدت ملی، دفاع از مظلومان و مستضعفان جهان، باور “ما می توانیم” و… کماکان در اندیشه و رفتار اکثریت اعضای جامعه اسلامی به چشم می خورد و در مقاطع حساسی که کشور با آن روبرو می شود به خوبی متجلی می گردد. اما متأسفانه امروز که سال ها از حیات آن عزیز سفر کرده می گذرد برخی ارزش ها از مبانی جامعه ی آرمانی که آن رهبر عالیقدر برای تحقق جامعه اسلامی بنیان گذاری کرده بود کمرنگ شده و مواردی همچون؛ ساده زیستی و پرهیز از تجملات در بین مردم و مسئولان، استقلال فرهنگی، سلامت اداری سازمان های دولتی، مسئولانی که شیفته ی خدمت باشند، عدالت اجتماعی و اقتصادی و… نیاز به روحی تازه و حیاتی مجدد دارد.
• ریزش ها: بعد از امام برخی اتفاقات زمان رحلت پیامبر اعظم(ص) تکرار شد و انقلاب اسلامی ریزش های فراوانی را به خود دید. به قسمی که برخی از چهره ها که در زمان حیات امام از یاران انقلاب اسلامی بودند بعد از رحلت وی نتوانستند به آرمان های وی وفادار باشند. این ریزش ها بیشتر شامل افرادی است که علی رغم سیاست جذب حداکثری مقام معظم رهبری چنان عمل کرده اند که یا دیگر جایی در میان دوستداران ایران اسلامی نداشته و یا اینکه امیدی به بازگشت آن ها نیست. همان هایی که اکنون یا در خارج از کشور آب به آسیاب دشمن می ریزند، یا در داخل با به راه انداختن فتنه ای ناجوانمردانه می خواستند انقلاب اسلامی را تا لبه ی پرتگاه به پیش برند و امروز در کنج عزلت به سر می برند، و یا هر روز با به راه انداختن هیجانات کاذب در جامعه ناامیدی و دلسردی را به مردم تلقین می کنند.
• رویش ها: بی شک بعد از امام چندین برابر ریزش های انقلاب اسلامی رویش های آن بوده است. چه در میان دایره نخبگان جامعه و افرادی که دوران حیات امام را درک نموده اند و چه در میان نسل های بعدی یعنی همان جوان ها و نوجوان هایی که به تعبیر مقام معظم رهبری بدون آن که امام را دیده باشند چنان علاقه و اشتیاقی به امام و آرمان های مورد نظر ایشان از خود نشان می دهند که گویی از مجالست و هم صحبتی وی بهره مند گشته اند.
• صدور انقلاب امام: به طور کلی انقلاب اسلامیِ امام انسان‌ها را به سوی دین، معنویت و خداوند رهنمون می‌شود. دینی که جهانشمول است و جهان‌بینیِ آرمان‌ساز و آرمان‌خواه دارد. در اوايل انقلاب در چگونگي راهبرد صدور انقلاب، بحث هاي بسياري مطرح بود تا اينکه امام تکليف اين بحث ها را با تأکيد بر «صدور معنوي انقلاب» يکسره کردند. امروز که سال ها از رحلت امام می گذرد نشانه هایی از صدور ماهوی و معنوی انقلاب در مبارزه با استکبار جهانی و حکومت های طاغوتی سرسپرده مشاهده می گردد که اوج آن در انقلاب های کشورهای عربی است.
• قلمرو تاريخي ديگر: امام خميني(ره) با پايه گذاري و هدايت انقلاب عظيم اسلامي، دگرگوني بزرگ تري را در عرصه حيات بشري رقم زدند و عصر جديدي را به وجود آوردند. عصري که در آن رويکرد گسترده و بي سابقه اي به حوزه معارف توحيدي و ديني براي بازخواني مجدد مفاهيمي آغاز گرديد که نقش اساسي در شکل دهي به حيات معنوي و مادي بشر دارند.گويا انسان سرخورده از آرزوهاي بي حد و حصر مادي، براي ورود به ساحت جديدي از حيات تاريخي خود آماده مي گردد. بسياري از صاحب نظران بين المللي به اين واقعيت اذعان دارند که «سال هاي پاياني قرن بيستم حرکت هاي مذهبي شکل ديگري به خود گرفت و دين با ارائه مجدد پيام هاي مذهبي و دگرگون سازي ساختار مذهبي وارد ميدان شده است»
• راه امام: امام در برابر اندیشه‌هایی که با شعارهای؛ نوگرایی، تجددطلبی و… مدرنیته و ساختار لیبرال دموکراتیکِ آنرا آرمان زندگی بشری معرفی می‌کردند، مدل نوینی از نظام سیاسی ارائه داد که ساختار اسلامی داشت. امروز سال ها بعد از رحلت امام با نمایان شدن ماهیت واقعی هر دو بلوک سرمایه‌داری و سوسیالیستی، داعیه ایشان مبنی بر فروپاشی قطب بندی حاکم بر نظام جهانی و ترسیم “راه سوم” فراسوی ملتهای مظلوم و جنبش‌های آزادی‌بخش و ایفای نقش “ام‌القری” تا حدی رنگ واقعیت به خود گرفته و پایه‌های ساختارهای مسلط بین‌المللی را تغییر داده است.
• ایران اسلامی: اکنون که سال هاست امام خمینی(ره) در بین ما نیست ایران اسلامی علی رغم تحریم ها، کارشکنی ها و دشمنی های فراوانی که بر علیه او می شود توانسته است باالهام از مبانی فکری وی در عرصه های مختلف علمی همچون؛ سلول های بنیادی، انرژی هسته ای، ماهواره های فضایی و … به پیشرفت های زیادی دست یافته و در عرصه های سیاست بین المللی ضمن حفظ رویکرد مستقل خود در سایه “عزت، حکمت و مصلحت” به عنوان یک کشور مقتدر ظهور و بروز داشته باشد.
• فکر ديني در ميان سياستمداران: امروزه بر اثر قيام امام خميني (ره) بار ديگر ارزش هاي ديني در کانون توجهات جهاني قرار گرفته است، تا آن جا که حتي بسياري از سران کشورها و دولت ها در شرق و غرب عالم با همسو ديدن فضاي حاکم بر دنيا و کشورهاي خود با حرکت ولو آرام به سوي حقيقت دين و … به تجليل از دين و اعتقادهاي ديني پرداخته اند، و دين به عنصري براي تحت تاثير قرار دادن بسياري از سياست هاي جاري دولت هاي جهان مبدل گشته است. نيکلاي چرون از سياست مداران معروف و رئيس حزب ملي ليبرال دموکراتيک روماني در ديدار با سفير جمهوري اسلامي در اين کشور با بيان اين مطلب که «انقلاب اسلامي پديده اي بي نظير در تاريخ است» اظهار داشت: «انقلاب اسلامي ايران هدف مهمي چون احياي ارزش هاي ديني در جامعه را دارد و روماني امروز نياز مبرم به احياي ارزش هاي ديني داشته و ما خواهان بهره گيري از تجربيات ايران هستيم»
• افزايش تلاش جهاني براي آشنايي با اسلام: در عصر امام خميني، اشتياق وصف ناپذيري از سوي شخصيت ها و مجامع علمي و تحقيقاتي جهان براي شناخت ابعاد مختلف اسلام و نيز تلاش براي شناسايي مقوله دين و ديگر اديان الهي، ظهور يافته است. گرچه تلاش هاي وسيعي که امروزه در جهت شناخت بيش از پيش اسلام از سوي ملت ها و دولت ها و موسسه هاي تحقيقاتي و … مصروف مي گردد، هر کدام اغراض خاص خود را تعقيقب مي کند اما نکته اين جاست که اين تلاش ها به هر جهت، بخشي از تاثيرات شگرفت انقلاب الهي و يکي از ويژگي هاي عصر جديدي است که با قيام خالصانه روح خدا- خميني کبير(ره)- آغاز گرديد.
• تفکر دینی برای اداره سیاسی جامعه: برخی رسالت دین را در جنبه ی فردی زندگی انسان دانسته و آن را محدود به اعمال عبادی فردی، تهذیب نفس وتزکیه روح می دانند . در چنین دیدگاهی، دین با دنیای مردم کاری ندارد و مسوول آخرت است. امام خمینی کوشید کارآمدی تفکر دینی را برای اداره ی امور سیاسی جامعه به اثبات برساند و بدین منظور نظام و شیوه ی حکومت جمهوری اسلامی را به رفراندوم گذاشت تا با پذیرش ملت شکل قانونی و اجرایی بگیرد. در این شیوه از حکومت، دین به عنوان منشا ومنبع قانون است اما قدرت سیاسی از حضور مردم ناشی می شود و دولت تبلور اراده ی مردم است. مدیران منتخب افراد جامعه بوده و مجری اراده ی عمومی می باشند. فرد مدیر در برابر قانون و خواسته های عمومی مسوول است و در قبال اعمالی که انجام می دهد پاسخگوست.
• تفکر جمهوری در کشور ایران: بعد از رنسانس اروپا و تغییر فضای فکری جوامع بشری، آرام آرام اندیشه های سیاسی جدیدی شکل گرفت و مباحثی از قبیل حق انتخاب ، آزادی مردم در تعیین سرنوشت سیاسی، حقوق شهروندی، حاکمیت ملی، نظام پارلمانی و تاسیس مجالس قانون گذاری، شکل گیری احزاب سیاسی، حق نظارت مردم بر کار مسوولان، پاسخگو بودن مدیران و رهبران در برابر قانون، استیضاح هیات حاکمه و مسوولان اجرایی توسط نمایندگان منتخب ملت،توزیع عادلانه امکانات اجتماعی، انحصاری نبودن حاکمیت در دست طبقه ای خاص، مساوی بودن همه ی افراد در برابر قانون، احترام به حقوق اجتماعی مردم، عدم محرومیت از امتیازات اجتماعی به خاطر اعتقادات، آزادی بیان و مطبوعات، نقد پذیری دولت و هیات حاکمه و … در جوامع بشری شکل گرفت و روشنفکران ملتهای مختلف کم و بیش به این مباحث پرداخته و نظریه های گوناگونی را در هریک از موارد مذکور مطرح کردند. این در حالی بود که هنوز در ایران ، سلسله پادشاهان حکومت می کردند و قدرت به صورت موروثی از پدران به پسران منتقل می شد. شاهان با اختیار کامل فرمانروایی می کردند بدون اینکه از قانون تمکین کنند یا خود را در برابر قانون مسوول بدانند . در چنین فضایی مردم نیز رعایای شاه فرض می شدند که جز تبعیت از شخص پادشاه و کارگزاران او چاره ای نداشتند. قرن بیستم به سالهای پایانی نزدیک می شد و هنوز از تفکر جمهوری در ایران خبری نبود. وقوع انقلاب اسلامی در ایران ، نقطه ی پایانی بود بر سلسله پادشاهانی که در بیش از دو هزار سال بر کشور ایران حکومت کرده بودند. آری بزرگترین هدیه ی انقلاب اسلامی به مردم ایران تاسیس نظامی مبتنی بر مردم سالاری و جمهوریت بود.
• اندیشه سیاسی امام: اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، جزیی از اندیشه کلان وی و متأثر از ابعاد مختلف اندیشه های ایشان است. از آن جا که امام خمینی شخصیتی چند بعدی است که آثار متعددی در حوزه مباحث عرفان، فقه، فلسفه، کلام و سیاست از ایشان برجای مانده است، و به دلیل آن که وی بنیان گذار و رهبر نظامی مبتنی بر اندیشه های اسلامی بوده، بدیهی است که اندیشه سیاسی وی تمام مفاهیمی را که در حوزه حکومت و جامعه کاربرد دارد، در بر می گیرد. محوری ترین مفاهیم اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) را می توان این گونه برشمرد: رابطه دین و سیاست، عدالت، آزادی، استقلال، مردم سالاری، قانون مداری و قانون گرایی، فرهنگ، وحدت و اتحاد مسلمانان، مصالح اسلام و مسلمانان، دعوت جهانیان به اسلام و گسترش آن، احیای هویت ملی- اسلامی، سیاست خارجی مبتنی بر آرمان های اسلامی و دفاع از مظلومان و محرومان در سراسر عالم. در تبیین اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) آنچه مفروض به نظر می‌رسد این است که:
1. اندیشه سیاسی ایشان در حد یک نظریه قابل بحث و بررسی است.
2. امام آن را در مرحله عمل نیز پیاده کرده‌اند تا به نحو متقابل از عمل سیاسی برای اصلاح اندیشه سیاسی خویش بهره گیرد.
3. امام نه یک سیاست پیشه بلکه یک متفکر اسلامی برخوردار از اندیشه سیاسی دینی است. (۴)
4. و بالاخره بنیان اندیشه امام خمینی (ره)، توحید و خداباوری است و اسلامیت همراه با عدالت و مردم‌سالاری دینی از مهمترین شاخص های حکومت مطلوب ایشان به شمار رفته است.
• شکل نهایی حکومت: از منظر امام خمینی (ره) شکل حقوقی نظام مهم نیست، آنچه مهم است، محتوای آن است، به همین دلیل می‌فرمایند: «شکل نهایی حکومت با توجه به شرایط و مقتضیات کنونی جامعة ما توسط خود مردم تعیین خواهد شد» این امر که جمهوریت به اسلام قید خورده است نشان از آن دارد که وزنه اسلامیت به جمهوریت می‌چربد. امام در اهمیت حفظ اسلامیت نهضت چنین می‌فرمایند: «متوجه باشید که امروز آن چیزی که اهمیتش بیشتر از چیزهای دیگر است، این است که ما حفظ اسلامیت این نهضت را بکنیم این نهضت از اولش اسلامی بود و تا اینجا هم اسلامی است و ان شاءالله تا آخر هم اسلامی باشد»
نتیجه گیری
امام خمینی به عنوان یکی از شخصیتهای تاثیر گذار در عرصه سیاسی جهان، در نیمه دوم قرن بیستم، با ارائه نظریه حکومت اسلامی و پافشاری بر قابلیت اجرایی آن، مدلی از حکومت دینی راکه در تعامل با مردم سالاری است عرضه کرد و با پشتیبانی ملت، توانست آنرا در میدان عمل، و در قالب قانون اساسی جمهوری اسلامی به مرحله ی اجرا درآورد. این نظام سیاسی بعد از گذشت سی و پنج سال و سپری کردن مراحل تبین، تثبیت و استقرار، و با پشت سر نهادن مشکلات داخلی و خارجی، به عنوان مدلی از یک حکومت، به حیات سیاسی خود ادامه می دهد. اکنون بیش از دو دهه است مسلمانان و آزادگان جهان در فراق عبد صالح و نیایشگر گریان نیمه شب‌ها خمینی کبیر(ره) به سر می برند اما کماکان دیدگاه ها و آرمان های جهان شمول وی برای آن ها فروزان و هدایت گر است. رهبر معظم انقلاب با اذعان به اهميت بررسي و تحليل تحولات گسترده اي كه امام(ره) درعرصة جهاني پديد آورده اند بارها به تبيين مقولة «عصر امام خميني (ره)» پرداخته‌اند. ايشان دراين باره مي‌فرمايند: «امروز يك عصر و يك دوران جديد به وجود آمده است، دوران جديد را بايد دوران امام خميني ناميد. با آغاز دوران جديد نه تنها در ايران يا كشور‌‌‌‌هاي اسلامي‌مردم به باور‌‌‌‌هاي الهي بازگشته‌اند بلكه در سطح جهان «عقيدةمذهبي»وگرايش معنوي درميان جوامعي كه ده‌ها سال تحت سلطة حكومت‌‌‌‌‌هاي ضد مذهب زندگي كرده بودند رشد نموده است» امروز اگر امام نيست، خداي او، راه او، آرمان ها و رهنمودهاي او و انگشت نوراني اشاره هاي او كه ما را به راه راست هدايت مي كرد، هست و مهم اين است كه ما كار بزرگ امام را بشناسيم، قدر بدانیم و به امام و شهدای راه امام وفادار باشیم.
منابع:
• وصیت نامه سیاسی الهی امام خمینی، موسسه تنظیم و نشرآثار امام خمینی، تهران78.
• بشیریه، حسین، تاریخ اندیشه سیاسی در قرن بیستم، نشر نی، تهران، 1376.
• امام خمینی، کتاب البیع، ج 2، ص 619؛ امام خمینی، شئون و اختیارات ولی فقیه، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1378.
• امام خمینی، صحیفه نور. موسسه تنظیم و نشرآثار امام خمینی، تهران.
• تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی، تبیان(دفتر هجدهم).
• پایگاه اینترنتی تبیان
• پایگاه اینترنتی راسخون
• جمشیدی، محمد حسین. اندیشه سیاسی امام خمینی.
• فوزی، یحیی.اندیشه سیاسی امام خمینی.
• دهشیری، محمدرضا. درآمدی بر نظریه سیاسی امام خمینی.
• رفیع زاده، عظیم، ارکان اندیشه سیاسی امام خمینی.
• امام خمينى، كشف الاسرار،
• محمد حسین جمشیدی، «ویژگی های حکومت مطلوب از منظر امام خمینی (ره)»، فصلنامة متین، سال دوم، شماره نهم، زمستان ۷۹
* به نقل از پایگاه اطلاع رسانی معاونت توسعه مدیریت و پشتیبانی آستان قدس رضوی
