مقدمه: خانواده به جهت رشد و پويايي حيات جامعه بشري و بقاي نسل در آن، از اهميت و جايگاه ويژه‌اي برخوردار است و به عنوان يكي از نهادهاي مهم اجتماعي محسوب مي‌شود؛ چرا كه تمامي افراد در جامعه در همين كانون رشد يافته و وارد محيط اجتماع مي‌شوند. و چه بسيار حائز اهميت است پرورش و نوع ارتباطات در اين كانون، چرا كه هر چه اين تربيت اصولي‌تر و دقيق‌تر باشد، شخص بالغ‌تر و كامل‌تر وارد اجتماع خواهد شد. و چه ارتباطي اصولي‌تر و دقيق‌تر از ارتباط اسلامي و ديني!
دين اسلام دقيق‌ترين دين مي‌باشد و به صورت كامل تمامي ابعاد وجودي انسان را شامل شده و براي جزء جزء ابعاد زندگي، چه فردي و چه اجتماعي توصيه‌ها و سيره‌هاي خاص خود را دارد و براي ما ايراني‌ها چه الگو و سيره‌اي بهتر از وجود نازنين عالم آل محمد(ص)، حضرت علي ابن الموسي الرضا(ع) با توجه به هم‌جواري و همسايگي ايشان.
مهرورزي در كانون خانواده
اولين صفتي كه از حضرت رضا(ع) به گوش همه‌ي ما خورده است، رأفت و مهرباني ايشان است و با توجه به همين خصوصيت ايشان مي‌توانيم بگوييم، يكي از مصدايق مهمي كه ايشان در محيط و ارتباط خانوادگي بين فرزندان با والدين و ارتباط همسران با هم مورد توجه‌شان بوده، اين است كه ايشان هميشه به مهرباني و عطوفت با خانواده و اعضاي آن تأكيد داشته‌اند. براي اين موضوع مي‌توانيم به حديثي از ايشان اشاره كنيم:
«أحسن الناس يمانا أحسنهم خلقا و الطفهم بأهله و أنا ألطفكم بأهلي؛ كسي كه ايمانش برتر از ديگران است، اخلاقش نيكوتر و به خانواده‌اش مهربان‌تر است و من نسبت به خانواده‌ي خود، مهربان‌ترم». (بحارالانوار،ج 68، ص 387)
آراستگي همسران براي هم
ابن جهم مي‌گويد: نزد امام رضا(ع) رفتم، ديدم آن حضرت موهايش را خضاب كرده است. با تعجب گفتم: فدايت شوم، موهايت را رنگ زدي؟!
آن حضرت در پاسخ فرمودند: بي‌گمان آمادگي مردان از جمله مواردي است كه عفت زنان را فزوني مي‌بخشد. زناني كه پاك‌دامني را وا نهاده‌اند، به اين دليل است كه شوهرانشان آمادگي و خودآرايي را ترك كرده‌اند.
سپس فرمودند: آيا دوست داري همسرت را چون خود بي‌آرايش ببيني؟
گفتم: نه، امام فرمودند: آماده نبودن همين است. (بحارالانوار، ج73، ص 100)
همين نمونه از زندگي ايشان كافي است كه با توجه به ظرافت‌ها و نكات ظريفي كه ايشان توجه مي‌كنند بدانيم همين حفظ آراستگي در بين همسران و براي همسران امري بسيار ضروري و واجب الاجرا مي‌باشد كه سبب افزايش عفت زنان و مهرباني بين همسران مي‌گردد.
آن حضرت در حديثي ديگر به نقل از پدران خود، نزديك به همين مضمون فرمودند: زنان بنى‌اسرائيل از عفت و پاكى دست برداشتند و اين مسئله هيچ سببى نداشت جز آن كه شوهرانشان خود را نمى‌آراستند. سپس افزودند: زن نيز از مرد همان را انتظار دارد كه مرد از او دارد. (مكارم‌الاخلاق، ص81)
حضرت امام رضا(ع) به پاكيزگي نيز تأكيد داشته و فرموده‌اند: «من اخلاق الانبياء التّنظُفُ؛ پاكيزگي از خلق و خوي انبياست».
مهرباني بين همسران
امام رضا(ع) در ضرورت رعايت اين اصل، به نقل از رسول خدا(ص) فرمودند: «ان الله تبارك وتعالى على الناث أرق منه على الذكور و ما من رجل يدخل فرحه على امرأه بينه وبينها حرمه لا فرحه الله يوم القيامه؛ خداوند بزرگ نسبت به زنان مهربان‌تر از مردان است و مرد، زني از محارم خويش را شاد نمي‌كند مگر آن‌كه خداوند او را در قيامت شاد خواهد كرد». (الكافي، ج 6، ص 6)
سخاوت و گشاده دستي در خانواده
علي ابن موسي الرضا(ع) بعد اقتصادي و معيشتي خانواده را هم در نظر گرفته و در حديثي كه در ذيل آمده، تأكيد بسياري بر وسعت و سخاوت در خانواده كرده و بر مرد واجب دانسته در حد توان خانواده‌ي خود را به لحاظ مالي بي‌نياز گرداند:
«صاحب النعمه يجب أن يوسع علي عياله؛ بر كسي كه از مكنت مالي برخوردار است، واجب است خانواده خويش را در وسعت قرار دهد». (وسائل‌الشيعه، ج 21، ص 540)
ايشان در اين باره كه نبايد براي خودشيريني و رضايت ديگران، خانواده‌ي خود را به زحمت انداخت، به نقل از جد بزرگوارش، امام علي(ع) مي‌فرمايند: مردي آن حضرت را به مهماني دعوت كرد، اما آن حضرت با سه شرط، دعوت او را پذيرفت، از جمله آن‌كه فرمود: در صورتي به مهماني شما مي‌آيم كه خانواده‌ي خود را براي پذيرايي از من به زحمت نيندازي.
حضرت علي بن موسي الرضا(ع) فرموده‌اند: در خانه‌هايتان برنامه‌اي براي تلاوت قرآن كريم ترتيب دهيد. به درستي هرگاه در منزلي قرآن خوانده شود، امور اهلش سهل و آسان مي‌گردد و خير و بركتش بسيار شده و در غير اين صورت اهل خانه در تنگناي فكري و رواني و اقتصادي قرار مي‌گيرند.
امام علي بن موسي الرضا(ع) فرموده‌اند: «من اصْبَحَ مُعافي في بَدَنه مخلّي في سربه و عندهُ قُوُت يومه فكانّما خيّرتْ له الدنيا؛ هر كس صبح كند در حالي كه تنش سالم و خاطرش آسوده و معاشش تأمين باشد، از مواهب يك زندگي مطلوب و آرام برخوردار است».
«صاحبُ النّعمةِ يَجِبُ انْ يُوَسّع علي عيالهِ؛ افرادي كه از نعمتي برخوردارند، بايد بر زن و فرزند خود گشايش دهند».
«يَنْبَغي لِلّرُجل انْ يُوَسّع علي عيالهِ لئلا يتّمنو موْته؛ شايسته است مرد بر اهل خانه (از لحاظ مخارج زندگي) سخت‌گيري نكند تا اين كه آنان مرگ او را از خداوند درخواست كنند».
«من رضِيَ عَنِ الله تعالي بالقليل مِن الرزق رضي اللّه منه بالقليل من العمل؛ هر كس به روزي اندكي كه خدا به او مي‌دهد راضي باشد، پروردگار همان عمل اندك را از وي مي‌پذيرد» و در خصوص رضايت داشتن بر رزق حلال مي‌فرمايد: «هر كس به روزي حلال اما كم خشنود باشد، رنجش كم‌تر و خاندانش در آسايش و آرامش زندگي مي‌كنند و خداوند عيوب دنيا و كيفيت رفع آن‌ها را به او مي‌آموزد و وي را با سلامتي در بهشت مستقر مي‌سازد».
معيارهاي ازدواج
براي يك ازدواج موفق اصلي‌ترين و مهم‌ترين گام، معيارهاي انتخاب همسري شايسته مي‌باشد كه با توجه به شرايط كنوني بهترين و مهم‌ترين معيارها را بايد در نظر گرفت. يكي از مهم‌ترين معيارها اخلاق حسنه و دين‌داري مي‌باشد كه در حديثي از حضرت رضا(ع) آمده است: «اگر مردي نزد تو به خواستگاري آمد و دين و اخلاق او را پسنديدي، به وي زن بده و فقر و ناداري‌اش مانع از اين كار نشود كه خداي تعالي فرموده است، اگر تهي دست باشد خدا از فضل و كرم خود آنان را توانگر مي‌كند».
سنّت‌هاي ازدواج
حضرت امام رضا(ع) با الهام از بيانات رسول اكرم(ص) و تأسي بر سيره و سنّت جد و جده‌اش فرموده‌اند: «مِن السّنةِ التّزويج باللّيل لأنَّ اللّه جَعَلَ الليل سكَناً و النساء انما هُنَّ سُكن؛ عروسي در شب‌هنگام روش رسول خداست، زيرا خداوند شب را مايه‌ي آرامش قرار داده است و زن نيز موجب تسكين روحي است».
حضرت علي بن موسي الرضا(ع) فرموده‌اند: «مِنَ السّنّةِ اِطْعامُ الّطعام عند التّزويج؛ از سنّت پيامبر اكرم(ص) طعام دادن هنگام ازدواج است».
اهميت مهريه زن
حضرت رضا(ع) از پدران بزرگوارش، از رسول خدا(ص) روايت كردند: «خداوند متعال هر گناهي را مورد آمرزش قرار مي‌دهد مگر گناه انكار مهر زن يا غصب دستمزد اجير يا فروش انسان آزاد».
امام رضا(ع) مي‌فرمايند: «ما افاد عبد و فائدة خيراً من زوجة صالحة اذا رآها سرّته و اذا غاب عنها حفظته في نفسها و ماله؛ هيچ فايده‌اي به كسي نمي‌رسد بهتر از اين كه برايش بانويي باشد كه نگاه كردن به او و مصاحبت با او موجب شادماني همسر باشد و در غياب شوهر امانت‌دار و حافظ حريم خويش و خانواده و اموال شوهر باشد».
شادي و نشاط در كانون خانواده
بايد در محيط خانه عواطف و احساسات هر يك از اعضاي خانواده مورد توجه قرار گيرد و جهت رفع خستگي و ايجاد شادي و آرامش به يكديگر كمك شود؛ به همين جهت امام رضا(ع) در حديثي راه‌كاري را جهت ايجاد آرامش و شادي ارائه كرده‌اند و آن اين است:
«دل‌ها را رغبت و نفرت و نشاط و سستي مي‌باشد. هنگامي كه دل ميل و اقبال مي‌كند، بينش و ادراك دارد و زماني كه بي‌ميل است، افسرده و ناتوان مي‌باشد. از اين روي هنگامي كه درون با نشاط توأم مي‌باشد، بايد دل‌ها را به كار گرفت و زماني كه حالت سستي و رخوت دارد، بايد آن را رها كرد تا توان و آرامش خود را بازيابد».
يكي ديگر از مصاديق شادي و آرامش را ايشان اين گونه مي‌فرمايند:
«العيْشُ الِسّعةُ في المنازل و الفضل في الخدم و كثْرة المُحبين؛ منزل وسيع، همكاران و خدمت‌گزاران افزون و دوستداران فراوان (كثرت اهل محبت و مودت)».
نتيجه گيري
با توجه به نگاه ناقص و ناكامل ما نسبت به سيره و روش حضرت علي بن موسي الرضا(ع) به اين نكته مي‌توان توجه داشت كه هر چند اطلاعات ما نسبت به اين چشمه لايزال كم و كوتاه باشد، ولي عمق اين اطلاعات به قدري است كه حتي اگر كمي از آن بدانيم، مي‌توانيم تمامي ابعاد زندگي خود را پيش برده و براي تك تك ابعاد زندگي خود الگو و روشي داشته باشيم. در پايان با بخشي كوتاه از نيايش امام رضا(ع) اين نوشتار را به پايان مي‌رسانيم:
بارالها!
ما را بر فرمانبرى او نيرو، و بر همراهى او راست بگردان، و به متابعت او بر ما منّت گذار، و ما را در حزب او، كه قيام كنندگان به امرت، و صبركنندگان به همراهش، و آنان كه با خيرخواهى براى او جوياى خشنودى‌اند، قرار ده، تا اين كه در روز قيامت ما را در زمره ياوران و پشتيبانان و تقويت كنندگان حكومتش محشور گردانى…
* پایگاه اطلاع رسانی آستان قدس رضوی
http://news.aqr.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=NEWS&ID=2444ca1e-a66a-48f9-8a59-320c870ce2d2&WebPartID=82a9b31f-8f22-4aab-949c-e1d863af6e97&CategoryID=29384c5e-15d2-403f-bc93-c6e6517c6ca9
