جايگاه مساجد در فرهنگ اسلامي

خلاصه كتاب: ناشر : موسسه فرهنگي ثقلين- چاپ : چاپخانه نهضت – قم- ليتوگرافي : نينوا – قم- مسجد در هر نقطه جهان خانه خدا و عظيم ترين پايگاه فرهنگى و معنوى است و محلى براى نياز و سجود به درگاه قادر متعال است . مسجد آزادترين و پاكيزه ترين مكان در پهنه گيتى است كه در بند كردن و آلوده كردنش حرام است ، پس جايگاه آزادگان و پاكان است .

رسول گرامي اسلام فرمودند
المساجد مجالس الانبياء
(( مساجد ، جايگاه پيامبران است ))
خير البقاع المساجد
(( بهترين مكان ها مساجدند ))

جايگاه مسجد در فرهنگ اسلامي
ناشر : موسسه فرهنگي ثقلين
تهيه و تنظيم : حجت الاسلام و المسلمين علي رضائي
ليتوگرافي : نينوا – قم
چاپ : چاپخانه نهضت – قم
تاريخ : خرداد ماه 1382
مسجد در هر نقطه جهان خانه خدا و عظيم ترين پايگاه فرهنگى و معنوى است و محلى براى نياز و سجود به درگاه قادر متعال است .
مسجد آزادترين و پاكيزه ترين مكان در پهنه گيتى است كه در بند كردن و آلوده كردنش حرام است ، پس جايگاه آزادگان و پاكان است .
واژه مسجد :
در لغت ، اسم مكان سجد يسجد به معناى جايگاه سجده و محل عبادت  .
واژه شناسى
واژه مسجد در لغت ، اسم مكان سجد يسجد به معناى جايگاه سجده و محل عبادت است و از قاعده معروف اسم زمان و مكان در فعل ثلاثى مجرد مضموم العين مستثناست . البته ، لغت دانان بزرگى مانند فراء برآنند كه مسجد به فتح عين الفعل نيز جايز است ، اگر چه با اين تلفظ تاكنون استعمال نشده است ؛ به گفته سيبويه هر گاه فعل و عمل در اين واژه مورد نظر نباشد، طبق قياس ، مفتوح خوانده مى شود.

واژه مسجد در قرآن
واژه مسجد، جمعا 28 بار در قرآن كريم ذكر شده كه در 22 مورد به صورت مفرد و در 6 مورد ديگر، به صورت جمع آمده است
در اين آيات ، به اهميت و جايگاه رفيع مسجد در اسلام ، پاره اى از احكام مسجد و مسجد الحرام و احكام خاص آن ، مسجد الاقصى و مسجد اصحاب كهف ، اشاراتى شده است .

اصطلاح شرعى
مسجد به مكان معين و موقوف براى نماز اطلاق شده است .
گـذشـته از واژه مسـجد ، گـاه جامـع نيز بر اين مـكان اطلـاق شـده است . در واقـع جامع صـفت براى مسجد بزرگى است كه در آن نماز جمعه بر پا مى شود
اصطلاح شرعى ، مسجد به مكان معين و موقوف براى نماز اطلاق شده ، چنانكه در متون فقهى در اين باب آمده است : المراد بالمسجد المكان الموقوف على كافة المسلمين للصلاة   گذشته از واژه مسجد، گاه جامع نيز بر اين مكان اطلاق شده است . در واقع جامع صفت براى مسجد بزرگى است كه در آن نماز جمعه بر پا مى شود. گفته مى شود، اين واژه را نخستين بار خليفه دوم ، هنگامى كه دستور بناى مساجد جامع را براى برگزارى نماز جمعه به واليان و استانداران شهرهاى اسلامى صادر كرد، به كار برد. بنابر روايات تاريخى ، عمر ضمن بخشنامه اى از كارگزاران خود در سرزمين هاى گشوده شده و ديگر شهرهاى نو بنياد خواست كه مسجدى مخصوص نماز جمعه و مساجدى ديگرى براى برگزارى نمازهاى يوميه در ميان قبايل بنا نهند و هنگامى كه روز جمعه فرا رسيد، مردم در مسجد الجماعه براى اداى نماز جمعه گرد هم آيند .

فلسفه بناي مسجد
مسجد نقطه مركزى شهر اسلامى است و بقيه نهادها و بناها اعم از محل زندگى و يا جاى كسب و ديگر تلاش هاى عادى ، بر محور مسجد و فرهنگ آن ، بايد شكل بگيرد .
روح و جان مسجد كه همان عبوديت و بندگى خدا و پرستشش تنها ذات احديت است . در ابعاد ديگر حيات مادى و فعاليت هاى روزمره بشرى بايد سارى و جارى باشد وگرنه مثل مسجد ضرار، ضد تقوا و پارسايى بوده است ، هر چند نام مسجد بر خود داشته باشد، داراى ارزش ‍ معنوى نخواهد بود .
پيامبر اسلام در مدينه ، پيش از هر چيز مسجد ساخت به اين علت بود كه آن حضرت عبوديت و بندگى خدا را در سرلوحه برنامه هر مسلمان قرار دهند، زيرا اگر فرد مسلمان بنده خدا باشد و نه بنده و تسليم هوا و هوس و مال و منال ، چنين فردى ، انسانى سالم و خدمتكار و مفيد براى خود و ديگران خواهد بود، و الا نه براى خود فردى سودمند، و نه براى ديگران شخصى خدمتگزار خواهد بود .
معناى رسول خدا اين نيست كه با وجود نهادها و مراكز ادارى ، اجتماعى اقتصادى و غيره ، مسجد را محل فعاليت هاى عادى زندگى كنيم و در جامعه عملا دوگانگى بيافرينيم ، بلكه هدف رسول اكرم آن بوده كه فرهنگ مسجد را كه همان عبوديت و بندگى خداست تعميم و روح انسانى را جلا دهيم و هر لحظه گامى به پيش بر داريم و از شيطان و عوامل او فاصله بگيريم .

جايگاه مسجد در متون ديني
•    مسجد نخستين مركز و پايگاهي است به منظور عبادت و پرستش خداي يگانه در زمين نهاده شده است  
•    مسجد مركز امن و امان براى مردم است
•    مسجد مايه بركت و هدايت جهانيان است

هدف مسجد
پرستش هدف مسجد 
وَ اَنَ المَسَاجِدَ لِلهِ فَلا تَدعُوا مَعَ اللهِ اَحُداً
مساجد از آن خداست ، پس بايد احدى جز او را نخوانيد .
در اين آيه شريفه ، مراد از دعا، عبادت و پرستش است ، زيرا در جاى ديگر دعا به معناى عبادت آمده است :
و قال ربكم ادعُونِى اَستَجِب لكُم اِن الذين يستكبرون عَن عِبادتِى سَيَدخُلُونَ جَهنمَ دَاخِريِن
پروردگارتان گفت مرا بخوانيد تا دعايتان را مستجاب بكنم ، كسانى كه از عبادت من سركشى كنند بزودى با كمال خوارى داخل جهنم خواهند شد .

اساس مسجد
مسجد كه كانون ايمان و تقوا و محيط پاكى و قداست و مركز تبلور عبوديت و نيايش در برابر پروردگار جهان است ، بايسته است كه شالوده و اساس آن بر تقوا و پاكى بنا شده باشد و پاسداران و دست اندركاران آن افرادى مؤمن ، پرهيزكار و مصمم باشند و هر گاه بنايى براى اغراض ناپاك با نام مقدس مسجد به وجود آيد، بايد در هدم و از بين بردن آن كوشيد، چنانكه رسول خدا صلى الله عليه و آله دستور ويران كردن و به آتش كشيدن مسجد ضرار را صادر فرمودند .
والذين اتخذوا مسجدا ضرارا و كفرا و تفريقا بين المؤ منين و ارصادا لمن حارب الله و رسوله من قبل و ليحلفن ان اردنا الا الحسنى و الله يشهد انهم لكاذبون لا تقم فيه اءبدا لمسجد اءسس على التقوى من اول يوم احق ان تقوم فيه فيه رجال يحبون اءن يتطهروا و الله يحب المطهرين .
منافقان كسانى هستند كه مسجدى ساختند به قصد زيان رساندن بر پيامبر و مؤ منان و تقويت كفر و ايجاد جدايى ميان               مؤ منان و كمين گاه براى كسانى كه با خدا و پيامبرش از پيش مبارزه كرده بودند. آنان سوگند ياد مى كنند كه نظرى جز نيكى نداشته ايم ، اما خداوند گواهى مى دهد كه آنان دروغ مى گويند، هرگز در آن به نماز نايستاد، آن مسجدى كه از روز نخست بر اساس تقوا بنا شده شايسته تر است كه در آن به نماز قيام كنى ؛ در اين مسجد، مردانى هستند كه دوست دارند پاك و منزه باشند و خداوند پاكيزگان را دوست دارد.
اين آيات در شاءن گروهى از منافقان است كه با توطئه هاى ابو عامر مسيحى و براى تحقق بخشيدن به اهداف شوم و نقشه هاى شيطانى خود، به ساختن مسجدى در مدينه اقدام كردند كه بعدا به نام مسجد ضرار معروف شد؛ ماجرا از اين قرار است كه به هنگام ظهور قدرتمند اسلام در مدينه ، ابو عامر به شدت ناراحت شد، وى براى مبارزه با اسلام با منافقان اوس و خزرج همكارى صميمانه اى آغاز كرد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله هنگامى كه از نقشه ها و اهداف وى آگاه شد، در صدد تعقيب وى بر آمد، ابو عامر از مدينه گريخت و به مكه آمد و از آنجا به طائف و سرانجام به شام رفت و در آنجا رهبرى منافقان مدينه را بر عهده گرفت ؛ او در نامه اى به منافقان مدينه نوشت كه لشكرى از سپاهيان رم به كمكشان خواهد آمد تا محمد صلى الله عليه و آله و يارانش را از مدينه خارج سازند.
همچنين از آنان خواست براى خود مسجدى نزديك مسجد قبا بسازند و در موقع نماز، آنجا گرد آيند و زير نقاب مسجد، برنامه هاى خود را عملى كنند.
هنگامى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله عازم غزوه تبوك بود، گروهى از اين منافقان به نزد آن حضرت آمدند و به بهانه اينكه افراد ناتوان و بيمار و پيرمردان از كار افتاده نمى توانند در شب هاى بارانى و سرد زمستانى به مسجد قبا بيايند، از پيامبر صلى الله عليه و آله خواستند تا اجازه دهد كه مسجدى در ميان قبيله خود (بنى سالم ) بسازند؛ پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: اكنون آماده نبردم و اگر به خواست خداوند متعال بازگشتم ، پيش شما خواهم آمد و با شما در آن نماز خواهم گذارد. منافقان در غياب پيامبر صلى الله عليه و آله ساختمان مسجد را به پايان رساندند، پس از جنگ تبوك ، نزد حضرت صلى الله عليه و آله آمدند و گفتند: دوست داريم كه پيش ما بيايند و با ما در آن مسجد نماز گذاريد؛ حضرت فرمود: لباس مرا بياوريد تا بپوشم و با آنان بروم .
در اين هنگام آيات فوق نازل شد و پرده از نقشه پليد آنان برداشت ؛ بى درنگ پيامبر صلى الله عليه و آله گروهى از اصحاب را خواندند و به آنان دستور دادند كه مسجد را آتش بزنند و بقاياى آن را ويران كنند و به جاى آن براى مدتى محل زباله شد.
همان گونه كه از اين آيات بر مى آيد، بنيانگذاران اين مسجد در زير نقاب اين نام مقدس ، اهداف شومى را دنبال مى كردند. بر اين اساس ، خداوند به پيامبرش دستور مى دهد كه در چنين مسجدى كه براى زيان رساندن به مسلمانان و گستردن كفر و الحاد در جامعه اسلامى بنا شده است هرگز قيام به عبادت نكند و به جاى آن شايسته است پيامبر صلى الله عليه و آله در مسجدى به نماز ايستد كه اساس تقوا و هدفى الهى بنياد شده است . به اعتقاد مفسران و تاءييد روايات معصومان عليهم السلام ، مراد از اين مسجد، همان مسجد قبا است كه در مقايسه با مسجد ضرار آمده است .
در هر صورت ، از اين بحث چنين بر مى آيد: مسجد كه كانون ايمان و تقوا و محيط پاكى و قداست و مركز تبلور عبوديت و نيايش در برابر پروردگار جهان است ، بايسته است كه شالوده و اساس آن بر تقوا و پاكى بنا شده باشد و پاسداران و دست اندركاران آن افرادى مؤ من ، پرهيزكار و مصمم باشند و هر گاه بنايى براى اغراض ناپاك با نام مقدس مسجد به وجود آيد، بايد در هدم و از بين بردن آن كوشيد، چنانكه رسول خدا صلى الله عليه و آله دستور ويران كردن و به آتش كشيدن مسجد ضرار را صادر فرمودند.

پايگاه ضد ستم
مساجد در طول تاريخ همواره پايگاه هاى وحدت و همدلى و سنگرهاى مبارزه عليه طاغوت و فساد بوده است ، كافران و اهل شرك و نفاق با ترس از اين مراكز آنها را براى خويش خطرى جدى به حساب آورده اند لذا ، به گواهى تاريخ ، دشمنان خدا همواره كوشيده اند كه با برنامه ها و نقشه هاى گوناگون خود ، مساجد را از رونق و گرمى بيندازند ، بر اين اساس ، قرآن كريم يكى از مهم ترين دلايل تشريع جهاد را پاسدارى از حريم مقدس مساجد دانسته است .

جايگاه دانش در مسجد
رسول مكرم اسلام :
قومى در مسجدى از مساجد خداوند متعال براى تلاوت قرآن و آموختن آن به يكديگر ننشيند، مگر آنكه آرامشى برايشان نازل و رحمت الهى شامل حالشان شود و خدا از ايشان در ميان كسانى كه نزد او هستند، به بزرگى ياد كند .
اهل سنت :
اگر شخصى بامدادان يا شبانگاه راه مسجد را در پيش گيرد و صرفا هدف او فراگيرى راه خير و نيكبختى باشد يا بخواهد آن را به ديگران تعليم دهد، همانند مجاهدى است كه در راه خدا به جهاد پرداخته و با غنيمت باز گردد .
رسول مكرم اسلام :
همچنين ، روزى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از خانه بيرون آمد، در مسجد دو مجلس ديد كه يك مجلس در مورد امور دينى بحث و بررسى مى شود و در مجلس ديگر، گروهى مشغول در خواست از خدا بودند. حضرت فرمودند :هر دو مجلس نيك است . آن گروه خدا را مى خوانند و آن گروه مى آموزند و مطالب را به نادانان مى فهمانند، كه اين گروه برترند. من براى تعليم فرستاده شده ام .
اصحاب رسول اسلام
ما در مسجد رسول الله به صورت حلقه هايى نشسته بوديم و سخن مى گفتيم كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وارد مسجد شد و پس از نگاهى كه به اين حلقه ها كرد، در گروه قاريان قرآن نشست و گفت من به حضور در اين مجالس ماءمور شده ام

جايگاه و اهميت مساجد در فرهنگ اسلام
•    مسجد مهم ترين پايگاه عقيدتى ، فكرى و معنوى اسلامى
•    مسجدكانون هدايت و مبارزه عليه كفر و الحاد و ملجاء و مامن دلباختگان حق و فضيلت 
•    مسجد چشمه زلال مبارزه و نهضت عليه باطل در طول تاريخ
مسجد مهم ترين پايگاه عقيدتى ، فكرى و معنوى اسلامى و پيوسته كانون هدايت و مبارزه عليه كفر و الحاد و ملجاء و مامن دلباختگان حق و فضيلت بوده است .
چشمه زلال مبارزه و نهضت عليه باطل در طول تاريخ از مسجد جوشيده و پژمرده جامعه اسلامى را سيراب كرده است . قيام مقدس مردم ايران كه به برقرارى حكومت عدل اسلامى انجاميده در طول حيات خويش نيرو و توان خود را از مساجد يافته و تمام نقشه هاى شوم دشمنان اسلام را كه كمر همت به نابودى اسلام ناب بسته اند، خنثى كرده است  .

اهميت مساجد به فرموده امام راحل ( ره )
•     مساجد در انقلاب اسلامى ايران ، مركز انقلاب و مركز آشنايى مردم با اسلام و وظايف شرعى آنان در جهت پاسدارى از ارزش هاى والاى اسلام بوده است
•     مسجد محلى است كه از آن بايد امور اداره بشود اين مساجد بوده كه اين پيروزى را براى ملت ما درست كرد، اين مراكز حساسى است كه ملت بايد به آن توجه داشته باشند، اين طور نباشد، كه خيال كنيم حالا ديگر ما پيروز شديم ، ديگر مسجد مى خواهيم چه بكنيم ؟ پيروزى ما براى اداره مسجد است
مسجد محلى است كه از آن بايد امور اداره بشود اين مساجد بوده كه اين پيروزى را براى ملت ما درست كرد، اين مراكز حساسى است كه ملت بايد به آن توجه داشته باشند، اين طور نباشد، كه خيال كنيم حالا ديگر ما پيروز شديم ، ديگر مسجد مى خواهيم چه بكنيم ؟ پيروزى ما براى اداره مسجد است
مقابله با هجوم فرهنگى كه با تمام امكانات به جنگ عليه ارزش هاى اصيل اسلامى ما پرداخته است ، بايد به گستردگى مقابله با هجوم نظامى باشد، اگر به فرموده رهبر كبير انقلاب اسلامى ، در زمان جنگ تحميلى ، جنگ در راس ‍ امور بود، اكنون توجه و هشيارى و تجهيز تمام قواى مادى و معنوى عليه هجوم فرهنگى كه هستى معنوى ما را هدف قرار داده ، در راءس امور است و هشدار و بيدار باش رهبر انقلاب اسلامى در خصوص ضرورت مبارزه با تهاجمات فرهنگى غرب نداى مسئوليت سازى بود بر جان سربازان آن قائد عظيم الشاءن در سنگر مساجد، كه ترفندهاى آنان را ناكام گذاشت ؛ مخصوصا نيروهاى فعال و كار آمد و آينده ساز كشور و اسلام يعنى جوانان و نوجوانان بايد آن را دريابند.
از سوى ديگر براى برقرارى امنيت اجتماعى و داشتن جامعه اى سالم ، توجه به مسجد و شناسايى جايگاه آن ، ضرورى است ، مقايسه ميزان جرائم در جوامع اسلامى و جهان كفر و الحاد، مبين آن است كه در آن جوامع به علت حاكميت فرهنگ مادى معضلات فرهنگى و اجتماعى زيادى وجود دارد كه در جامعه اسلامى از آنها اثرى نيست ، لذا مساجد مى توانند با اشاعه فرهنگ اسلامى ، جرائم و بزهكارى ها را در جامعه اسلامى هر چه بيشتر كاهش دهند و امنيت اجتماعى را به ارمغان آورند.

به فرموده امام راحل قدس سره :
مساجد در انقلاب اسلامى ايران ، مركز انقلاب و مركز آشنايى مردم با اسلام و وظايف شرعى آنان در جهت پاسدارى از ارزش هاى والاى اسلام بوده است  .

فرمايشات مقام معظم رهبري در ارتباط با اهميت مساجد
•    هشدار و بيدار باش رهبر انقلاب اسلامى در خصوص ضرورت مبارزه با تهاجمات فرهنگى غرب نداى مسئوليت سازى بود بر جان سربازان آن قائد عظيم الشان در سنگر مساجد، كه ترفندهاى آنان را ناكام گذاشت ؛ مخصوصا نيروهاى فعال و كار آمد و آينده ساز كشور و اسلام يعنى جوانان و نوجوانان بايد آن را دريابند .
•    اگر به فرموده رهبر كبير انقلاب اسلامى ، در زمان جنگ تحميلى ، جنگ در راس ‍ امور بود، اكنون توجه و هشيارى و تجهيز تمام قواى مادى و معنوى عليه هجوم فرهنگى كه هستى معنوى ما را هدف قرار داده ، در راس امور است .
•    مساجد مى توانند با اشاعه فرهنگ اسلامى ، جرائم و بزهكارى ها را در جامعه اسلامى هر چه بيشتر كاهش دهند و امنيت اجتماعى را به ارمغان آورند  .
•    براى برقرارى امنيت اجتماعى و داشتن جامعه اى سالم ، توجه به مسجد و شناسايى جايگاه آن ، ضرورى است  .
•    مقايسه ميزان جرائم در جوامع اسلامى و جهان كفر و الحاد، مبين آن است كه در آن جوامع به علت حاكميت فرهنگ مادى معضلات فرهنگى و اجتماعى زيادى وجود دارد كه در جامعه اسلامى از آنها اثرى نيست .

مسجد كانو ن ارتباطات
•    مسجد از جمله معدود پديده هاى اجتماعى است كه با تمام قشرهاى مردم به نوعى در ارتباط است .
•    مسجد اگر پاسخگوى نيازهاى جامعه خويش نباشد به هيچ وجه نمى تواند جايگاه مقدس خود را در ميان اقشار مردم حفظ كند .
•    مسجد از جمله معدود پديده هاى اجتماعى است كه با تمام قشرهاى مردم به نوعى در ارتباط است . مسجد اگر پاسخگوى نيازهاى جامعه خويش نباشد به هيچ وجه نمى تواند جايگاه مقدس خود را در ميان اقشار مردم حفظ كند.
شهيد مطهرى قدس ‍ سره مى فرمايد: مسجد مدينه در صدر اسلام تنها براى اداى فريضه نماز نبود، بلكه مركز جنب و جوش و فعاليت هاى دينى و اجتماعى مسلمانان ، همان مسجد بود. هر وقت لازم مى شد اجتماعى صورت بگيرد مردم را به حضور در مسجد دعوت مى كردند…

كانون ارتباطات مسجد از نظر شهيد مطهرى قدس  سره
•    مسجد مدينه در صدر اسلام مركز جنب و جوش و فعاليت هاى دينى و اجتماعى مسلمانان بود .
•    مسجد در مناسبات سياسى و تصميم گيرى هاى عموى جامعه نقش اساسى و زير بنايى ايفا مى كرده است .
•    تمام امور مربوط به جامعه اسلامى در مسجد مورد بررسى قرار مى گرفت و حتى محل درس و مدرسه .
•    اساسا تاسيس حلقه هاى مساجد براى تعليم و تعلم از ابتكارهاى فرهنگ غنى اسلامى است ، به گونه اى كه اين شيوه كار تحت هيچ يك از فرهنگ ها و تمدن هاى موجود، همزمان با ظهور اسلام ، نبوده است .
•    در زمان پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و دوره بعد، از مساجد به عنوان پايگاه تعليم و تعلم و آموزش معارف اسلامى بوده است و هدف اساسى مجالس كه در مساجد داير مى شد، عبارت از تعليمات دينى و تفسير قرآن و تدريس حديث .
•    امروزه نيز از مساجد چه در حوزه هاى بزرگ علمى و چه در شهرهاى ديگر، به عنوان مدرسه و مركز تعليم معارف دينى ، استفاده مى شود و بسيارى از مراجع و مدرسان جلسه هاى درسى خود را در مساجد داير مى كردند .
از ساخت نخستين عبادتگاه مسلمانان تاكنون بيش از دوازده قرن مى گذرد، در طول اين مدت ، مسجد در دوره هاى گوناگون حكومت هاى اسلامى در عربستان و ايران در مناسبات سياسى و تصميم گيرى هاى عموى جامعه نقش اساسى و زير بنايى ايفا مى كرده است . تمام امور مربوط به جامعه اسلامى در مسجد مورد بررسى قرار مى گرفت و حتى محل درس و مدرسه در روزگار پس از ظهور اسلام تا دوران حكومت بنى اميه عبارت از مساجد و احيانا برخى از اماكن عمومى و خصوصى بوده است ؛ علما و دانشمندان در مسجد نبوى و مسجد الحرام و ساير مساجد ديگر، علوم دينى و ادبى آموزش مى دادند و حتى مراكزى كه بعدها به عنوان مدارس پيشرفته در كشورهاى اسلامى تاءسيس شد، از نظر معمارى ، تحت تاثير شكل و فرم مساجد به وجود آمد. اساسا تاءسيس حلقه هاى مساجد براى تعليم و تعلم از ابتكارهاى فرهنگ غنى اسلامى است ، به گونه اى كه اين شيوه كار تحت هيچ يك از فرهنگ ها و تمدن هاى موجود، همزمان با ظهور اسلام ، نبوده است ؛ تمامى اين مساجد با سادگى خاص خود به وجود آمده بودند و به هيچ وجه اثرى از معمارى معابد و و كليساهاى ايران و مصر و روم در آن به چشم نمى خورد. در زمان پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و دوره بعد، از مساجد به عنوان پايگاه تعليم و تعلم و آموزش معارف اسلامى بوده است و هدف اساسى مجالس كه در مساجد داير مى شد، عبارت از تعليمات دينى و تفسير قرآن و تدريس حديث بود، اين گونه معلمان و يا گويندگان داراى كرسى و منبرى بودند كه بر روى آن جلوس مى كردند و براى شاگردان كلاس ها، فقه و حديث و تفسير تدريس مى كردند. در مسجد نبوى و مساجد اوليه اسلام ، در كنار اجتماع دينى و مذهبى ، حلقه هاى علمى داير مى شد، نخستين كسى كه در مسجد نبوى قصه هاى آموزنده به مردم تعليم مى داد، سخنور گويا و فصيح و صحابى پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله ، تميم دارى بود. بعدها در مساجد، مانند مدارس ، حجره هايى براى طلاب و دانشجويان ساخته شد كه هنوز نمونه بسيارى از اين گونه مساجد در ايران و ساير كشورهاى اسلامى به چشم مى خورد، لذا مدرسه و مسجد، على رغم اختلاف در مفهوم لغوى آن ، غالبا از نظر مصداق ، مترادف بوده اند، حتى مراكز علمى مانند جامع الازهر مصر از جهت مذهبى عبادى و علمى به صورت كانون عظيمى براى تعليم و تعلم شناخته شد و متقابلا مدارس نيز داراى مسجدى بود كه نماز جماعت در آن اقامه مى شد و به هر حال صبغه و رنگ مذهبى و عبادى خود را حفظ مى كرد؛ امروزه نيز از مساجد چه در حوزه هاى بزرگ علمى و چه در شهرهاى ديگر، به عنوان مدرسه و مركز تعليم معارف دينى ، استفاده مى شود و بسيارى از مراجع و مدرسان جلسه هاى درسى خود را در مساجد داير مى كردند.

عملكرد مسجد بعنوان پايگاه اجتماعي
مسجد پايگاه اجتماعى
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرموده اند :
مسجد را به عنوان نخستين پايگاه و مجمع مسلمانان براى تجمع نيروها و مركزى براى رسيدگى به مسائل مردمى و تبيين سياست اسلام برگزيد .
مسجد نه تنها به صورت جايگاه اصلى اجتماع مؤمنان براى برگزارى مراسم عبادى مورد استفاده بود، بلكه كانون معارف و احكام اسلامى ، مركز جهاد تبليغاتى و ارشادى ، قرارگاه سياسى و اداره دولت نيز به شمار مى رفت .
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله پس از هجرت به مدينه به منظور تشكيل جامعه اسلامى و استقرار نظام اعتقادى و اجتماعى اسلام ، رسما دولت اسلامى را در اين شهر بنياد نهاد؛ طبيعى است ايجاد چنين دولتى ، پرداختن به امور نوين و بنيانگذارى مؤ سسات و طرح مسائلى جديد را ضرورى مى نمود، كه از جمله آنها تاءسيس نهادى اجتماعى براى تجمع نيروها و مركزى براى رسيدگى به مسائل مردمى و تبيين سياست اسلام بود.
بر اين اساس ، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله ، مسجد را به عنوان نخستين پايگاه و مجمع مسلمانان براى پرداختن به چنين امورى برگزيد. به دستور آن حضرت ، زمينى خريدارى و بناى مسجد آغاز شد؛ رسول خدا صلى الله عليه و آله همراه با مهاجران و انصار با حركتى بنيادين و اجتماعى به كار ساختن مسجد پرداختند و بر اثر كوشش و اهتمام ايشان ، ساختمان مسجد در مدتى كوتاه به اتمام رسيد. اين مسجد، ساده و بى پيرايه و بسيار ابتدايى بود، زمينش از ريگ ، ديوارهايش از خشت ، منبرش از چوب و سقفش از شاخ و برگ درختان . اما چون جايگاه عبادت و نيايش رسول خدا صلى الله عليه و آله و مؤ منان راستين بود، فضايش آكنده از معنويت ، خلوص ، صفا، صميميت ، ايمان و عشق به پروردگار بود..
مسجد نه تنها به صورت جايگاه اصلى اجتماع مؤ منان براى برگزارى مراسم عبادى مورد استفاده بود، بلكه كانون معارف و احكام اسلامى ، مركز جهاد تبليغاتى و ارشادى ، قرارگاه سياسى و اداره دولت نيز به شمار مى رفت . به اين ترتيب ، مسجد در آن روزگار از نظر عملكرد نهادى با چندين نقش بود .

كانون همدلي
•    اجتماع و گردهمايى در مسجد كه در آن افراد كوچك و بزرگ ، ضعيف و نيرومند و … در كنار يكديگر به نماز مى ايستادند، تا چه حد نفاق ها و كينه ها، بد بينى ها و بدخواهى ها، و همچنين اختلافات طبقاتى را از ميان مى برد و جاى خود را به مهر و صفا و برادرى و برابرى مى داد
•    صفوف به هم فشرده مؤ منان در مسجد ، سبب ايجاد وحشت و هراس در دلهاى منافقان و ديگر مخالفان آيين نوين مى شد
•    مسجد، در قالب نخستين كانون عبادى ، نقشى بسيار مؤ ثر در تحقق سازندگى فردى و اجتماعى مسلمانان و بالطبع پيدايش جامعه اى هماهنگ ، متحد، نيرومند و مقاوم در آن روزگار، بر عهده داشت
اعتقادى مسلمانان ، مسجد از آغاز به عنوان خانه خدا و محبوب ترين مكان ها، از ارزش و قداست خاصى برخوردار بود. استفاده از اين مكان مقدس ، مستلزم مراعات آدابى خاص و احكامى ويژه بود، كه مسلمانان از طريق قرآن كريم و رهنمودهاى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله با آنها آشنا شده بودند.
اهتمام خاص رسول خدا صلى الله عليه و آله به برگزارى نماز جماعت در مسجد، سبب مى شد كه مسلمانان ، جملگى در هر شبانه روز پنج بار براى شركت در اين آيين عبادى سياسى در مسجد حضور يابند و با بر پايى صفهايى منظم ، همه با هم به عبادت خدا بپردازند.
بديهى است ، چنين اجتماع و گردهمايى كه در آن افراد كوچك و بزرگ ، ضعيف و نيرومند، فقير و غنى در كنار يكديگر به نماز مى ايستادند، تا چه حد نفاق ها و كينه ها، بد بينى ها و بدخواهى ها، و همچنين اختلافات طبقاتى را از ميان مى برد و جاى خود را به مهر و صفا و برادرى و برابرى مى داد و تا چه اندازه اين صفوف به هم فشرده مؤ منان ، سبب ايجاد وحشت و هراس در دلهاى منافقان و ديگر مخالفان آيين نوين مى شد.
در پرتو اين گونه اجتماعات ، مسلمانان مى توانستند به فراگيرى دانش هاى سودمند و نيز حل و فصل بسيارى از مشكلات سياسى ، اقتصادى و اجتماعى جامعه خويش بپردازند، به اين ترتيب ، مسجد، در قالب نخستين كانون عبادى ، نقشى بسيار مؤ ثر در تحقق سازندگى فردى و اجتماعى مسلمانان و بالطبع پيدايش جامعه اى هماهنگ ، متحد، نيرومند و مقاوم در آن روزگار، بر عهده داشت .

جايگاه دانش
•    در نخستين آياتى كه بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد، اولويت دانش و معرفت مورد تاييد قرار گرفت .
•    بخوان به نام پروردگارت كه تو را آفريد، آدمى را از خون بسته آفريد؛ بخوان و پروردگار تو گرامى است .
•    بر اساس اين ديدگاه ، اين آيين الهى فراگيرى دانش را پيشاپيش هر كارى قرار داده و نشر علم را از مهمترين اهداف خود دانسته است ، آيات قرآن را كه پيوسته فرود آمد، مسلمانان را با بيانات گوناگون ، به انديشيدن و بهره جستن از خرد خويش به منظور كسب آگاهى فرا خواند .
•    مسجد به عنوان نخستين پايگاه علمى در جامعه نو خاسته اسلامى رسالت خود را در انتشار علم و دانش و گسترش فرهنگ اسلامى آغاز و در اين زمينه نقش بسيار مؤ ثرى ايفا كرد .
در جزيرة العرب ظهور كرد كه جهل و بى خبرى ، بخش گسترده اى از جهان آن روز را فرا گرفته بود و امواج ظلمت ، حتى محيطهاى نيمه درخشان را سخت مى كوبيد. حجاز – كه به مهبط وحى مفتخر شد – چنان در شرك ، خرافه پرستى و سنت هاى زشت جاهلى غوطه ور بود كه چيزى به نام دانش و كسب آگاهى در آن محيط مفهومى نداشت ؛ امام على عليه السلام كه شاهد چنين روزگارى بود، آن را بدين گونه توصيف مى كند:
به هنگامى پيامبرش را برانگيخت كه مردم جهان در وادى حيرت ، گمراه و در ميان امواج فتنه ها سرگردان بودند. هوس هاى كشنده ، عقل هاى آنها را ربوده بود و در ميان اضطراب و جهل ، سرگردانى گرفتار بودند.
اعراب جزيره تا آن حد در بيسوادى و دورى از علم و آگاهى به سر مى بردند كه قرآن كريم با تعبير اميين از آنان ياد كرده است . به شهادت تاريخ هنگامى فروغ اسلام در اين محيط تاريك تابيدن گرفت كه جز هفده نفر در ميان ايشان ، عموما خواندن و نوشتن نمى دانستند.
در چنين محيط تيره اى ، اسلام دعوت خود را علم آغاز كرد. در نخستين آياتى كه بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد، اولويت دانش و معرفت مورد تاءييد قرار گرفت .
اقرا باسم ربك الذى خلق ، خلق الانسان من علق . اقرا و ربك الاكرم الذى علم بالقلم علم الانسان ما لم يعلم بخوان به نام پروردگارت كه تو را آفريد، آدمى را از خون بسته آفريد؛ بخوان و پروردگار تو گرامى است ؛ آن پروردگارى كه انسان را به وسيله قلم آموخت ، آموخت ، آنچه را نمى دانست ). و از خداوند براى اول بار با نام رب كه از ماده تربيت است ، ياد شد.
در آياتى ديگر امر تعليم از مهمترين اهداف رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله و وظايف اصلى آن حضرت بر شمرده شد:
هو الذى بعث فى الاميين رسولا منهم يتلوا عليهم آياته و يزكيهم و يعلمهم الكتاب و الحكمه .
بر اساس اين ديدگاه ، اين آيين الهى فراگيرى دانش را پيشاپيش هر كارى قرار داده و نشر علم را از مهمترين اهداف خود دانسته است ، آيات قرآن را كه پيوسته فرود آمد، مسلمانان را با بيانات گوناگون ، به انديشيدن و بهره جستن از خرد خويش به منظور كسب آگاهى فرا خواند، كه از آن جمله است : افلا تعقلون ، لعلهم يتذكرون ، افلا يتذكرون ، فانظروا و نظاير فراوان اين آيات كه در همه آنها افراد مسلمان را به تعقل و آزاد انديشى فرا مى خواند و روحيه دانش ‍ اندوزى و انديشه ورزى را در ايشان تقويت مى كرد.
سخنان رسول اكرم صلى الله عليه و آله و رهنمودهاى آن حضرت نيز آكنده از ارج گذارى بر دانش و دانشمندان و تشويق به فراگيرى علم و تحصيل و معرفت بود، كه از آن همه است :
طلب العلم فريضة على كل مسلم و مسلمة .
فرا گرفتن دانش بر هر مرد و زن مسلمان واجب است .
من سلك طريقا يطلب فيه علما سلك الله به طريقا الى الجنة ، و ان الملائكة لتضع اجنتها الطالب العلم رضا به و انه يستغفر لطالب العلم من فى السماء و من فى الارض حتى الحوت فى البحر و فضل العالم على العابد كفضل القمر على سائر النجوم ليلة البدر و ان العلماء ورثه الانبياء  كسى كه به راهى رود براى دانش جويى ، خداوند او را به راهى سوى بهشت رود. همانا فرشتگان با خرسندى بال هاى خويش براى دانشجو فرو نهند و اهل زمين و آسمان حتى ماهيان دريا براى دانشجو آمرزش طلبند و برترى عالم بر عابد مانند برترى ماه شب چهارده است بر ستارگان ديگر و دانشمندان وارث .

نهاد سياسي
حكومت اسلامى ميان مقامات مسئول و توده هاى مردم جدايى نيست و مسلمانان مى توانند بر مسير و جهت گيرى هاى حكومت و بر پيشرفت امور جامعه نظارت كنند و مواضع خود را در مسائل سياسى به طور آشكار اعلام نمايند و با ارائه برنامه ها، طرح ها و پيشنهادهاى سازنده حكومت را يارى دهند، بر اين اساس پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله پس از بنيان گذارى نظام نوين اسلامى در مدينه به منظور مداخله مسلمانان در شيوه حكومت و آگاه ساختن آنان با اهداف سياسى اسلام ، مسجد را كه مركزى عمومى و محل تجمع مسلمانان براى اداى فرايض دينى بود، به عنوان پايگاه حكومت و نهاد سياسى اسلام برگزيد.
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در مسجد اصول سياسى اسلام را، بويژه در امورى كه مى دانست مسلمانان از نظريات و تجربيات مفيدى برخوردارند، به شورا گذاشت ؛ در متون تاريخى آمده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله براى اتخاذ مواضع مناسب در جنگ بدر، در يكى از مساجد اطراف مدينه به نام مسجد عرق الظبيه با اصحاب به مشورت پرداخت . همچنين براى رفتن به جنگ احد در مسجد مدينه با مسلمانان تبادل نظر كرد .
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مقدمات فكرى و اجتماعى بيشتر غزوات را در مسجد فراهم مى كرد، آن حضرت با ايراد خطبه هاى گرم و پرشور، مسلمانان را براى نبرد با دشمنان اسلام بسيج و از همانجا جنگجويان مسلمان را به جبهه هاى نبرد اعزام مى كرد. به گفته ابن هشام ، پيامبر صلى الله عليه و آله و اصحاب براى حضور در غزوه احد روز جمعه پس از پايان نماز از مسجد حركت كردند .
در مغازى واقدى آمده است كه : پيامبر صلى الله عليه و آله براى شركت در جنگ حمراء الاسد در حالى كه بشدت مجروح شده بود (از جنگ احد) وارد مسجد شد و دو ركعت نماز گزارد. مردم جمع شده بودند و اهالى بالاى مدينه هم وقتى فرمان را شنيدند خود را به مسجد رساندند؛ سپس پيامبر صلى الله عليه و آله دو ركعت نماز گذارد و فرمود كه اسبش را بر در مسجد حاضر كنند؟ آن حضرت زره پوشيده و مغفر بر روى سر انداخته بود، به طورى كه تنها چشمانش ديده مى شد  . با اين ترتيب ، مسجد به عنوان پايگاه جهاد و نهضت نيز نقش عمده اى در آن روزگار داشت .
فرستادگان قبايل و سران اقوام مختلف آن روز كه گاه براى برخى از مذاكرات با پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه مى آمدند، در مسجد، با آن حضرت ديدار مى كردند.
جريان ملاقات آن حضرت با نمايندگان قبيله ثقيف در مسجد مدينه از جمله رويدادهاى مهم عصر مدنى است كه اكثر مورخان به تفصيل به ذكر آن پرداخته اند. چنانكه واقد مى گويد: پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله دستور داد سه سايبان از شاخ و برگ درخت خرما در مسجد بسازند و ايشان در آن سايبان شب ها تلاوت قرآن اصحاب را مى شنيدند و شاهد عبادت آنان بودند. همچنين هنگام نمازهاى واجب ، شاهد صفوف نماز مسلمانان بودند نمايندگان ، چند روزى در آنجا ماندند تا به دعوت رسول خدا صلى الله عليه و آله اسلام آوردند .
فعاليت هاى قضايى ، فصل خصومات ، اجراى حدود بر بزهكاران و حبس و تاءديب ايشان نيز در مسجد انجام مى گرفت ؛ پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به حكم (فاحكم بينهم بما انزل الله  .
و نيز كريمه قرآنى :
فلا و ربك لا يؤ منون حتى يحكموك فيما شجر بينهم ثم لا يجدوا فى انفسهم حرجا معاقضيت .
به پروردگارت سوگند كه ايمان نمى آورند مگر اينكه تو را حكم قرار دهند در آنچه ميان ايشان اختلاف است ، سپس در خود احساس گرفتارى نمى كنند در آنچه قضاوت كنى … شخصا به امر قضاوت در ميان مسلمانان مى پرداخت و مشكلات ايشان را حل و فصل مى كرد .
اگر متهمى به زندان و يا جارى شدن حد محكوم مى شد، اجراى اين حدود در مسجد صورت مى گرفت . همچنين ، اسيران را پس از جنگ به مسجد مى آوردند تا پيامبر صلى الله عليه و آله درباره آنها حكم صادر كند به اين ترتيب ، مسجد در آن روزگار يك دادگسترى به تمام معنا نيز بود كه كليه امور قضايى در آن حل و فصل مى شد.
بايد يادآور شد كه مسجد از نظر عملكردهاى سياسى در دوره هاى بعد نيز همچنان فعال بود و همان گونه كه در جاى خود خواهد آمد، بيشتر امور سياسى آن روز همچون معرفى خليفه ، مراسم بيعت با وى ، عزل و نصب استانداران و ديگر كارگزاران و مسئولان مملكتى ، نشست هاى مشورتى ، تحريض و ترغيب مسلمانان براى جهاد با كفار، اعزام نيرو به جبهه هاى نبرد و نيز امور قضايى ، مانند دادرسى ، بازداشت ، حبس و اجراى حدود، همگى در مسجد صورت مى گرفت . به اين ترتيب ، مسجد از آغاز حيات سياسى در زمان رسول اكرم صلى الله عليه و آله تا اوايل عصر عباسى ، مركز كل فعاليت هاى سياسى نهضت جهانى اسلام به شمار مى رفت .

پايگاه تبليغاتي
انگيزه و هدف اصلى از هجرت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به مدينه ، به گونه اى كه تاريخ گواهى مى دهد، يافتن محيطى مناسب و آرام و دست يابى به وسايل و امكانات لازم براى تبليغ و گستردن آيين اسلام بود؛ بر اين اساس ، پس از استقرار رسول خدا صلى الله عليه و آله در مدينه ، مسجد كه تنها مركز عمومى و كانون ارتباط جمعى در جامعه نو خاسته اسلامى به شمار مى رفت ، به عنوان پايگاه اساسى كل فعاليت هاى تبليغاتى مسلمانان ، مورد استفاده قرار گرفت .
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در اين پايگاه بزرگ تبليغى در پرتو تعاليم آسمانى اسلام و از طريق تدريس ، وعظ، ارشاد، و ايراد خطبه هاى نماز جمعه و ديگر سخنرانى ها به نشر فرهنگ عظيم اسلامى پرداخت و با بر پايى آيين هاى با شكوه جمعه و جماعات و تشكيل حلقه هاى علمى در اين مكان ، مجد و عظمت آيين خويش را به نمايش گذاشت .
برپايى صفوف به هم فشرده مؤ منان براى اداى فرايض روزانه و نيز تلاوت دلنشين آيات قرآن كه به همت بعضى از صحابه همچون عبدالله بن مسعود، زيد بن ثابت ، ابى بن كعب و ديگران انجام مى شد، در افراد و گروه هايى كه گه گاه به مدينه آمدند تاءثير بسيار چشم گيرى داشت . چنانكه فرستادگان قبيله ثقيف كه به منظور مذاكره با رسول خدا صلى الله عليه و آله به مدينه آمد بودند، با ديدن چنين مناظرى سخت تحت تاءثير مسلمانان قرار گرفتند و به آيين اسلام گرويدند .
بدين سان بر اثر كوشش هاى تبليغى مسلمانان در مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله زمينه هاى مناسبى براى پذيرش اسلام و ديگر افراد به وجود آمد، به طورى كه هر گاه نماينده اى از سوى يكى از قبايل و اقوام براى كسب اطلاع از آيين جديد به مسجد مدينه مى آمد، بى درنگ اسلام را پذيرا مى شد و به آن گردن مى نهاد.
همچنين ، مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله در مدينه ، دانشگاه بزرگ تبليغى را مى مانست كه در آن رسول خدا صلى الله عليه و آله در پرتو افاضات آموزنده خويش به تربيت مبلغان ورزيده اى همت گماشت و آنان را پس از آگاهى از قرآن و فقه اسلامى ، به نقاط مختلف جزيرة العرب اعزام كرد تا در پرتو هدايت و تعليم ، مردم آن بلاد را از ظلمت جهل و شرك برهانند و به آغوش اسلام فرا خوانند؛ چنانكه تاريخ گوياى آن است ، بر اثر فعاليت هاى تبليغى اين گروه از دانش آموختگان مكتب وحى و مدرسه رسالت بود كه نه تنها اسلام در سراسر جزيرة العرب راه يافت ، بلكه در فاصله كوتاهى پس از رحلت رسول خدا صلى الله عليه و آله ، اين آيين آسمانى بخش گسترده اى از جهان آن روزگار را فرا گرفت ، در نتيجه اين فتح فرهنگى و ايدئولوژيكى بود كه مسجدها، منبرها، مجالس درس فقه ، حديث ، ادبيات ، كلام تفسير، اخلاق و ديگر دانش هاى اسلامى در سراسر سرزمين هاى قلمرو اسلام نمودار شد.

نخستين نهاد سياسي
•    پايگاه حكومت و نهاد سياسي
•    پايگاه جهاد و نهضت
•    مركز فعاليت هاي قضائي ، فصل خصومات و …

نخستين پايگاه تبليغاتي
•    هدف اصلي از هجرت تبليغ و گستردن آئين اسلام
•    نشر فرهنگ عظيم اسلامي
•    كانون دانش و نشر فرهنگ و تمدن

مسجد عامل پيشگيري از فساد
با تقويت برنامه هاى تربيتى در مساجد مى توان زمينه آلودگى و فساد را از بين برد. از آنجا كه دست پرورده هاى مسجد، صالحان و نيكان جامعه هستند با اجراى دو اصل اساسى امر به معروف و نهى از منكر، يكديگر را به كارهاى نيك دعوت و از اعمال زشت و ناپسند منع مى كنند، در نتيجه با تقويت روحيه مذهبى ، از رهگذر مسجد، به نيروى انتظامى و دستگاه هاى عريض و طويل قضايى و زندان هاى گوناگون ، نياز چندانى نخواهد بود، زيرا اهل مسجد مرتكب جرم و جنايت نمى شوند تا به اين موارد نيازى باشد .

نقش مسجد در فرهنگ اسلام
در اصطلاح روايى ، تمام روى زمين ، مسجد و سجده گاه انسان است .رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:جعلت لى الارض مسجدا و طهورا زمين براى من سجده گاه و پاك كننده است .
•    مسجد، همانند ستاد مقدسى است براى تعليم و تربيت شايسته
•    مسجد، سنگرى است براى ترويج اسلام و دفاع از حريم عقيده و ايدئولوژى حق
•    مسجد، آموزشگاهى است براى ياد گيرى اصول عبوديت و بندگى و مهدى است براى آموزش راه و رسم صحيح زندگى اجتماعى فردى
•    مسجد، دانشگاه انسان ساز و بسترى است براى تربيت عنصر صالح انسانى
•    مسجد، سنگرى است براى ترويج اسلام و دفاع از حريم عقيده و ايدئولوژى حق
•    مسجد، پايگاه يكتا پرستى ، و مكانى است براى ايجاد زمينه وحدت و يكپارچگى جامعه موحد و يكتاپرست
•    مسجد خانه ارشاد و هدايت است و نهاد تحكيم بخش روابط عقيدتى و عاطفى آحاد انسان
•    مسجد مكانى است براى تمرين و ممارست خلق و خوى و رفتار و كردار پسنديده انسانى
•    محل مناسبى است براى پياده كردن و عملى ساختن ارزش هاى والاى اخلاقى و رفتارى در ابعاد گوناگون زندگانى و سكوى پرواز است به ملكوت

سر توماس آرنولد مى نويسد:
مسجد تنها يك عبادتگاه نبوده ، بلكه مركزى براى حيات سياسى – اجتماعى بوده است . پيامبر صلى الله عليه و آله سفيران را در مسجد به حضور مى پذيرفت ، شؤ ون دولت را از مسجد اداره مى كرد و براى مردم در امور سياسى و دينى از فراز منبر پيام مى فرستاد .

توطئه استعمار دردگرگون كردن مساجد
اولا: مسجد به صورت محلى براى برگزارى نمازهاى پنجگانه و تشكيل مجالس عزا و تحريم در آمد رفته رفته از نمازگزار خالى شد .
ثانيا: دانشگاه ها را در مقابل حوزه هاى علميه قرار دادند و با تقسيم قشرهاى مردم به متقدم و متجدد و جو سازى و تبليغات واهى كه در حوزه ها تنها علوم قديمه و دانش هاى اسلامى تدريس مى شود، دانشمندان متعهد مسلمان را دور كردند و آن مراكز را از رونق انداختند و با خيال راحت به افساد فرهنگى و چپاول ثروت هاى ملى پرداختند .

مركز سازماندهى نهضت هاى جهانى اسلام
•    در جامعه اسلامى نقش مساجد در حدى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: مساجد كانون هاى هميشه بيدار است كه مسلمانان آگاه ، دل به درياى علم و حكمت بى كران خدا زده ، على رغم تاريكى هاى شب ، در آن زنده دل و بيدارند و تاريكى ها را با نور دل بيدار خود مى زدايند و نور افشانى مى كنند و سرانجام با نورانيت كامل محشور مى شوند
•    مسجد، ابزارى تاكتيكى و موقت تلقى نمى شد، بلكه رابطه حركت نهضت انقلاب اسلامى با مسجد، پيوندى استوار و جاودانه و استراتژيك بود كه هيچ جايگاهى نتوانسته و نخواهد توانست جايگزين آن شود . ان بيوتى فى الارض المساجد
•    الهام از اين تفكر بنيادين اسلامى ، ملت هاى مسلمان همواره حركت هاى انقلابى و نهضت هاى رهايى بخش خود را از مساجد آغاز كرده اند؛ مساجد همواره كانون هاى الهام بخش براى مردم ظلم ستيز بوده است ، بخصوص ‍ در تاريخ نهضت اسلامى كه در ايران شكل گرفته است به طور قطع هسته مركزى همه آنها در مساجد تكوين يافته است

مسجد پايگاه ارتباطي متناسب با جوامع اسلامي
در عصر تحول شگرف ارتباطات قرار گرفته ايم ، عصر كه از آن به دهكده جهانى ياد مى شود. نه مى بايست يكسره مرعوب اين تحولات شد و نه از كار فرهنگى تبليغى و ارتباطى عظيمى كه در اين مقطع حساس تاريخى بر دوش مبلغان و علما و خطبا و عناصر فرهنگى نهاده شده است ، غفلت ورزيد. ماندگارى فرهنگ اسلامى به حفظ اين تلاش و افزوده تر شدن بستگى تام پيدا كرده است .
در دنياى ارتباطات ، تحولات تكنيكى يك پايه اين تحول محسوب مى شوند، ولى دنيا با فرو پاشى مكتب ها و بحران فرهنگى و انحطاط اجتماعى ، پيام و فرهنگى درست براى رفع نيازهاى انسان معاصر در دست ندارد. اهميت اسلام و فرهنگ آن و توجه يكجا به نقش رسانه هاى امروزى و مساجد به عنوان مدل ارتباطى و رسانه اى سنتى در جوامع اسلامى ، نبايد ناديده انگاشته شود .
كاركرد رسانه ارتباط جمعى ، با همه تحولات تكنيكى ، زمانى قرين توفيق قلمداد مى شود كه بتواند عميق ترين ارتباط و پيوند را با مخاطب خود برقرار سازد. مساجد در پيشرفت و پيروزى انقلاب اسلامى سال 57، نشان دادند كه مى توانند چنين ارتباطى را بر قرار ساخته و نقش هدايتى و رسانه اى خود را ايفا كنند..
ويژگى هاى منحصر به فرد مسجد، در قالب پايگاه هاى ارتباطى مهم به هيچ وجه نبايد در دنياى امروز فراموش شود، بلكه اين پايگاه همواره مى تواند در تقويت فرهنگ شنيدارى و ديدارى مردم و مخاطبانش بسيار مؤ ثر باشد؛ ماندگارى فرهنگ اسلامى تاكنون به لحاظ پويايى و تحرك اين كانون هاى سازماندهى حركت هاى اجتماعى و توده اى مردم بوده است . در آينده هم يكى از عوامل و متغيرهاى مهم اين ماندگارى ما تحرك همين پايگاه هاست .

ويژگى هاى ارتباطى مسجد در سازماندهى حركت هاى اجتماعى و ماندگارى فرهنگ اسلامى
نظريه ماروين زديتس – جامعه شناس فرانسوى – درباره مطالعه انقلاب ها نكات جالبى به دست مى دهد.  وى معتقد است براى مطالعه انقلابها، بايد چهار حوزه زير را بررسى كرد:
•    رهبري
•     سازماندهى
•     توده هاى مردم
•    واكنش سيستم سياسى (حكومت)
در اين چهار حوزه اگر بخواهيم به نقش سازمان دهنده و تشكيلات ارتباطى كه انقلاب ها را ايجاد و حفظ مى كنند، توجه كنيم ، درباره انقلاب اسلامى ايران به نكته جالب توجهى دست خواهيم يافت .
اصولا در انقلاب ما، ميان رهبران انقلاب و پيروان انقلاب ، احزاب و تشكيل هاى سياسى (كه مرسوم همه انقلاب هاست ) قرار نداشتند؛ هدايت انقلاب اسلامى مستقيما به همت رهبرى و با واسطه روحانيان (خطبا) و در ميدان هاى برقرارى ارتباط با مردم (مساجد) صورت گرفت ، در واقع حلقه واسط ميان رهبرى انقلاب اسلامى و مردم – در انقلاب ما – مساجد بودند و نقش ارتباطى را هم مساجد ايفا كردند. البته صدور اعلاميه و چاپ و توزيع آن نيز، نقش عمده اى در اين فرايند ايفا كرد.
اينك به سراغ ويژگى ارتباط مسجد در سازماندهى – حركتهاى اجتماعى و تداوم فرهنگ اسلامى به اين شرح مى رويم :
•    مسجد، غير گروهى و سازمانى است . (سازمان در شكل مصالح آن )
•     در عين حال مسجد، حالتى تشكيلاتى دارد و مخاطبان آن با همه امكان ، ارتباط تشكيلاتى مى يابند.
•    اين ارتباط به دليل غير سازمانى و غير گروهى خود، به نحو بازرسى ، مردمى است كه ويژگى عمده به شمار آمده و امكان بهره بردارى دشمن را در جوامع بسته ديكتاتورى (مانند مصر امروز) به حداقل مى رساند.
•    مسجد، پايگاهى ارتباطى – دينى است و اين عملا جهت ارتباطات را روشن مى سازد و در ماندگارى فرهنگ اسلامى نقشى عمده ايفا مى نمايد.
•    كاركرد ارتباطى و رسانه اى مسجد عميقتر است ، زيرا چنانچه بيشتر گفته شد، با دل ها و افكار فرهنگ با يكديگر سر و كار دارند  .
•     مسجد، پايگاهى ارتباطى و سهل الوصول و در عين حال ، رسانه اى قابل دسترسى براى كليه مخاطبان و علاقه مندان است .
•    مقابله با مسجد از ناحيه حكام جور از نظر سياسى بايد شكل علنى داشته باشد؛ اين مسئله در ابتداى امر، به افشاى چهره غير دينى حكومت هاى سلطه (كه اتفاقا در كشورهاى اسلامى ، به اسلام پناهى دست مى زنند) مى انجامد؛ اگر مبارزه حكومت با مسجد حالتى مخفى داشته باشد، كاربرد چندانى نخواهد داشت
•    – مسجد، جدا از نقش رسانه اى و ارتباطى خود، از طريق خطبا و علما، ايجاد انگيزش در مخاطبان مى كند و اينجاست كه علاوه بر نقش اطلاع رسانى ، نقش هدايتى را نيز بر دوش مى گيرد.

در چهار حوزه فوق در انقلاب اسلامي ايران به نكته جالب توجهي بر مي خوريم
اصولا در انقلاب ما، ميان رهبران انقلاب و پيروان انقلاب ، احزاب و تشكيل هاى سياسى (كه مرسوم همه انقلاب هاست ) قرار نداشتند؛ هدايت انقلاب اسلامى مستقيما به همت رهبرى و با واسطه روحانيان (خطبا) و در ميدان هاى برقرارى ارتباط با مردم (مساجد) صورت گرفت ، در واقع حلقه واسط ميان رهبرى انقلاب اسلامى و مردم – در انقلاب ما – مساجد بودند و نقش ارتباطى را هم مساجد ايفا كردند. البته صدور اعلاميه و چاپ و توزيع آن نيز، نقش عمده اى در اين فرايند ايفا كرد .

ويژگى ارتباط مسجد در سازماندهى – حركتهاى اجتماعى و تداوم فرهنگ اسلامى
•    مسجد، غير گروهى و سازمانى است .
•    در عين حال مسجد، حالتى تشكيلاتى دارد و مخاطبان آن با همه امكان ، ارتباط تشكيلاتى مى يابند .
•    اين ارتباط به دليل غير سازمانى و غير گروهى خود، به نحو بازرسى ، مردمى است كه ويژگى عمده به شمار آمده و امكان بهره بردارى دشمن را در جوامع بسته ديكتاتورى (مانند مصر امروز) به حداقل مى رساند .
•    مسجد، پايگاهى ارتباطى – دينى است و اين عملا جهت ارتباطات را روشن مى سازد و در ماندگارى فرهنگ اسلامى نقشى عمده ايفا مى نمايد .
•    كاركرد ارتباطى و رسانه اى مسجد عميقتر است ، زيرا چنانچه بيشتر گفته شد، با دل ها و افكار فرهنگ با يكديگر سر و كار دارند .
•    مسجد، پايگاهى ارتباطى و سهل الوصول و در عين حال ، رسانه اى قابل دسترسى براى كليه مخاطبان و علاقه مندان است .
•    مقابله با مسجد از ناحيه حكام جور از نظر سياسى بايد شكل علنى داشته باشد؛ اين مسئله در ابتداى امر، به افشاى چهره غير دينى حكومت هاى سلطه (كه اتفاقا در كشورهاى اسلامى ، به اسلام پناهى دست مى زنند) مى انجامد؛ اگر مبارزه حكومت با مسجد حالتى مخفى داشته باشد، كاربرد چندانى نخواهد داشت .
•    مسجد، جدا از نقش رسانه اى و ارتباطى خود، از طريق خطبا و علما، ايجاد انگيزش در مخاطبان مى كند و اينجاست كه علاوه بر نقش اطلاع رسانى ، نقش هدايتى را نيز بر دوش مى گيرد .