اشاره: كلمات رب، ربنا، ربكم، ربك، ربه، ربها، ربهم، ربی، ربهما، ربكما كه در قرآن‌كريم آمده است بيانگر ربوبيت ذات مقدس احديت است و اصل رب تربيت است و آن عبارت از ايجاد شی است تا به تدريج او را به مقصد كمال و تمام رهنمون سازد. با توجه به همين جايگاه تعليم و تربيت است كه هدف از بعثت پيامبران تعليم كتاب، حكمت و پرورش و تصفيه روح از ناخالصی‌ها معرفی شده است و در كلمات رسول الله (ص) آمده است (بالتعلم ارسلت)، (بعثت معلما)، (بعثت لا تمم مكارم الاخلاق) كه اين جملات بيانگر آن است كه اسلام در زمينه تعليم و تربيت دارای مكتبی ممتاز، مستقل با مبانی و اصولی مشخص و الهی است از جمله مبانی مطرح در مكتب تعليم و تربيت اسلام اصل خدا محوری يا اخلاص، اصل تقدم اصلاح خود بر اصلاح ديگران، اصل توكل و اعتماد به نفس، اصل آيت بودن و نشانه شدن بسوی كمال مطلق، اصل مدارا و دوری از سخت‌گيری و تكلف، اصل عقلانی بودن نظام تعليم و تربيت و اصل حاكميت دادن به تعليم و تربيت الهی می باشد. در مكتب تعليم و تربيت اسلام فراگيری علم و دانش همراه با تهذيب و تربيت دينی هدف رسالت نبوی شمرده شده و برای تحصيل علم نه محدوديت زمانی دارد و نه مكانی و از نظر معلم مرز نمی‌شناسد چرا كه علم و حكمت را گمشده مومن می‌داند كه نزد هر كس بيابد آن را می‌گيرد.
جايگاه معلم در مکتب تعليم و تربيت اسلامي
در عظمت منزلت و مقام معلم همين كافي است كه بزرگ ترين معلم جهان بشريت حضرت رسول خاتم(ص) به اين ويژگي خود افتخار مي كرد.آن بزرگوار زماني كه با دو گروه در مسجد مواجه شد كه گروه اول عبادت مي كردند و گروه دوم به آموزش علم مشغول بودند، گروه دوم را كه در محضر استادي علم مي آموختند، افضل دانست و فرمود: «انما بعثت معلما؛ همانا كه من به عنوان معلم انسان ها مبعوث شده ام. » آن حضرت چنان براي معلمان و مقام ارجمند آنان ارزش قائل بود كه در دعاهايش مي فرمود: «اللهم اغفر للمعلمين و اطل اعمارهم و بارك لهم في كسبهم؛ (كشف الخطا، ج1، ص48) خداوندا! معلمان را بيامرز و عمر طولاني به آنان عطا فرما و كسب و كارشان را مبارك گردان!» اسلام معلم را به عنوان پدر روحاني معرفي مي کند و مي گويد: (اب معلمک) يعني يکي از پدران ثلاثه تو، معلمي است که به تو دانش مي آموزد و بنابراين تمام حقوقي که درباره پدر و مادر رعايت مي شود بايد در حق معلم به صورت کامل تري رعايت گردد. نام معلم چنان با عظمت است که در جاي جاي متون اسلامي از او تجليل به عمل آمده تا به آن حد که خداوند عليم خود را معلم خوانده و رسول الله (ص) فرموده اند: (انما بعثت معلما).
رسالت معلمان و مربيان
پس از نهاد خانه و خانواده مدرسه مهم ترين مکان براي تعليم و تربيت است جائي که محل بروز و ظهور رسالت خطير معلمي است که اگر او معلمي کند راه انحراف بسته مي شود و در زندانها مسدود مي گردد. مکتب تعليم و تربيت اسلامي رسالت هاي مهمي را براي معلم و مربي ترسيم کرده است كه در ذيل با آن اشاره مي شود:
1-دعوت به سوي خدا و تربيت الهي: يکي ازاهداف عاليه در دعوت انبياء که سر لوحه کار آنها محسوب مي شود دعوت به خدا و تربيت مردم براي حرکت در مسير کمال معبود است. خداوند متعال از زبان پيامبر اکرم (ص) مي فرمايد: (الا تعبدوا الا الله ) نخستين دعوت من اين است که به جز خداي يگانه را نپرستيد.
2- دعوت به سوي نور و تربيت نوراني:رسالت معلم درجامعه همان رسالت خداوند است که فرموده است: ( الله ولي الذين آمنوا يخرجهم من الظلمات الي النور) يعني خداي تبارک و تعالي ولي مومنين است و آنها را از ظلمات به سوي نور خارج مي کند. نقش سرپرستي، دلسوزي و خروج آگاهانه افراد از ظلمات به سوي نور به عهده معلم گذاشته شده است، معلم همانند انبياء که معلم بشريت هستند، بشريت را معلمي مي کند و چه بسا با تربيت نوراني يک نفر جهاني را متحول کند.
3-دعوت به سوي اصلاح جامعه و تربيت صالح:
در قرآن کريم آمده است (ان اريد الا الاصلاح ما استطعت و ما توفيقي الا بالله) من جز اصلاح تا آنجا که توانائي دارم و توفيق من جز به خدا نيست. اين شعار تربيتي همه ي انبياء الهي بوده که توأم با عمل تربيتي آنها اسباب اصلاح در تفکر، انديشه، اخلاق و نظامات فرهنگي، اقتصادي و سياسي جامعه را در همه ي ابعاد پديد آورده است. و رسالت معلمي نيز چنين است که با کسب توفيق الهي به اصلاح فرهنگ و تربيت فکر و مغزهاي متفکر مي پردازد تا تمامي عرصه هاي جامعه به سمت اصلاح حرکت نمايد.
4-دعوت به پاکسازي و تربيت اخلاقي :
(فقولا قولا لينها لعله يتذکر او يخشي) اين آيه اشاره لطيفي به اين حقيقت است که رسالت انبياء براي پاکسازي انسان ها و بازگرداندن طهارت فطري نخستين به آنها است. نخستين دستور قرآن برخورد ملايم و توأم با مهر و عطوفت انساني است. هدف آن است که مردم جذب بشوند، متذکر شوند راه پيدا کنند. توقع اصلاح جامعه بدون اصلاح مربيان و معلمان آن جامعه توقعي بي جا و نارواست. لذا پاکسازي و خودسازي را هر کس بايد خودش شروع کند و عقايد و اخلاق و اعمالش را تطبيق با اسلام بدهد آن وقت به اصلاح ديگران بپردازد. تربيت اخلاقي کند و احساس مسئوليت اخلاقي را در همه عرصه ها در متربيان رشد دهد و آنها را متعهد به جامعه اسلامي تحويل دهد.
5-دعوت به سوي علم و دانش و تربيت قرآني : رسول الله (ص) فرموده اند: (بالتعليم ارسلت) يعني من براي تعليم فرستاده شده ام و بايد دانست علم در آيات قرآن به معني داشتن يک سري اصطلاحات و الفاظ نيست بلکه منظوراز علم آن معرفت و آگاهي خاصي است که انسان را به اطاعت پروردگار و ترس و اميد از خدا دعوت مي کند. اگر در يک قلب تربيت شده اين علم وارد بشود عطرش عالم را مي گيرد و همه استعدادها در پرتو آن شکوفا مي شود و جامعه به سوي اصلاح و کمال حرکت مي نمايد. و چنين علمي در پرتو تربيت قرآني ميسر مي گردد تربيتي که نورعلم را در وجود انسان جلوه گر مي سازد.
اوصاف معلمين از منظر كلام وحي
– خلوص نيت: از ديدگاه كلام وحي، جاودانگي هر عملي نياز به خلوص نيت دارد و بدون اين ويژگي اعمال افراد ارزش واقعي نخواهد داشت: «فاعبد الله مخلصا له الدين¤ الا لله الدين الخالص (زمر-3) پس خداي را با خلوص نيت درعمل به آئين حق، بندگي كن، هان اي انسان! دين و آئين خالص وپاكيزه از آن خداي متعال و براي او است.» بنا بر اين اولين گام توفيق درعرصه تعليم، خالص بودن نيت است و يك معلم شايسته در آموزش متعلمين خود فقط و فقط به خاطر خدا انجام وظيفه مي كند.
– صلاحيت علمي: بدون علم و آگاهي هرگز كاري سامان نمي يابد و دانستن راه و روش تعليم از اساسي ترين شرط هاي شغل معلمي است.
ذات نايافته از هستي بخش كي تواند كه شود هستي بخش
-فروتني و گذشت: از ويژگي هاي معلمان موفق، تواضع و گذشت آنان در مقابل خطاهاي شاگردان مي باشد. عفو و گذشت يك معلم از خطاهاي متعلمين مي تواند هم شخصيت معلم را در برابر دانش آموزان محبوب و دوست داشتني جلوه دهد و هم درس عملي خوبي براي آنان باشد.
سخن پاياني
قرآن کريم به عنوان چراغ پر فروغ که کاملترين برنامه و قوانين را براي سعادت بشر دارد در آيات نورانيش مکتب تعليم و تربيت اسلامي را به زيبائي هرچه تمام ترسيم نموده است و خداوند را به عنوان اولين معلم بشر معرفي نموده که به پيامبرش در آغاز بعثت فرمود: ( اقراء باسم ربک الذي خلق) و اينچنين مکتب تعليم و تربيت اسلامي به عنوان مکتبي ممتاز، مستقل و با مباني و اصول مشخص پديدار گرديد که در اين مکتب علم و دانش، معلم و متعلم (شاگرد و مربي) و مدرسه و مکتب خانه از جايگاه بسيار ارزشمند و رفيعي برخوردارند.
در نظام تعليم و تربيت اسلام معلم مسؤل تمام مقدراتي است که براي يک کشور يا جامعه پيش مي آيد و مسول تمام انسان هائي است که زير دست او بايد تربيت بشوند. معلم اگر خودسازي کند و تهذيب نفس نمايد و حاکم برخود باشد افراد يک جامعه صالح و صالحه خواهند بود و اگر در اين ميان معلم تربيت ديني نداشته باشد سبب انحراف نسلها و عصرها مي گردد و جامعه اي را به خرابي مي کشاند و همه سعادت ها و همه شقاوت ها از مدرسه هاست و کليدش به دست معلم است و اين موضوع حکايت گر جايگاه خطير و بسيار مهم معلم و مربي است.
