محدودیت زنان در گردشگری ایران

مقدمه:
صنعت مسافرت و جهانگردی به عنوان بزرگترین و متنوع ترین صنعت در دنیا به حساب می آید. بسیاری از کشورها این صنعت پویا را به عنوان منبع اصلی درآمد، اشتغال زایی، رشد بخش خصوصی و توسعه ساختار زیربنایی می دانند. صنعت جهانگردی در سراسر دنیا، به ویژه در کشورهای در حال توسعه که شکل های دیگر اقتصادی مانند تولید یا استخراج منابع طبیعی به صرفه نیست، بسیار مورد توجه است (گی، 1388: 19).
این صنعت با ویژگی های خاصی که دارد می تواند باعث رشد تمام صنایع و مشاغل در کشورها شود؛ از جمله این ویژگی ها، چتری بودن صنعت گردشگری است؛ این صنعت علاوه بر کسب لذت از جاذبه-های موجود باعث رونق کسب و کارهای دیگر نیز می شود و این توسعه کشور را در سطح کلان به دنبال دارد؛ همانگونه که بیان شد گردشگری می تواند عامل اصلی توسعه کشورها باشد؛ ترکیه در سال های اخیر توانسته با استفاده از گردشگری مسیر پیشرفت و توسعه را کوتاه نماید. این در حالی است که کشور ایران نیز با وجود اشتراکات مذهبی با کشور ترکیه و عناصر منحصر به فرد گردشگری نظیر تنوع فرهنگی، آب و هوا، جاذبه و موقعیت جغرافیایی و… می تواند گردشگری را جایگزین صنعت پر دردسر و پر هزینه نفت کند. اما رشد و توسعه پایدار در بخش گردشگری نیازمند برنامه ریزی و آینده نگری دقیق و روشنی است که تلاش و هم فکری تمام ارگان های کشور را می طلبد.
یکی از مراحل مهم توسعه گردشگری، تعیین دقیق بازار هدف و شناسایی رقبا است. بازار هدف (گردشگرانی که قصد جذب آنها را داریم) را می توان با توجه به ویژگی های مختلفی نظیر سن، وضعیت جسمانی، جایگاه اجتماعی و…  دسته بندی کرد. از جمله این ویژگی ها، جنسیت بازار هدف مورد نظر است. بر اساس این دسته بندی گردشگران به دو دسته زن و مرد تقسیم می شوند که در کشور ما با توجه به ویژگی های خاص دینی و فرهنگی و اجتماعی مسئله گردشگری زنان (چه گردشگران داخلی، چه ورودی و چه شاغلین این صنعت) اهمیت ویژه ای دارد. در این مقاله به بررسی محدودیت زنان در گردشگری ایران می پردازیم که ضمن شناخت این محدودیت ها بتوانیم هر چه بیشتر زنان را در گردشگری ایران سهیم کنیم.

بیان مسئله:
گردشگری پاسخی به نیاز فطرت جستجوگر انسان، به کشف اسرار زندگی و آشنایی با فرهنگ ملل و فرار از یکنواختی محیط کار و زندگی معمولی است (کاظمی، 1387: 12). از جهتی ارکان نوع انسان همانند بسیاری از پدیده های طبیعی دوتایی است یعنی زن و مرد (زاهدی، 1386: 18). به عبارتی دیگر بخش عمده ای از گردشگران را زنان تشکیل می دهند. حضور زنان در گردشگری به چند طریق صورت می گیرد به عنوان گردشگر داخلی، گردشگر ورودی و شاغلین مرتبط با این صنعت. محدودیت زنان در کشور ایران از دو جنبه برای ایران گردان و شاغلین این صنعت قابل بحث است: از یک جهت قوانین و مقرراتی که با توجه به دین و شریعت ما نوشته شده است و از طرفی عرف و فرهنگ نانوشته و رایجی که بین مردم ما وجود دارد و باعث می شود مردم مناطق مختلف هر یک با واکنش افراط و تفریط با زنان برخورد کنند. البته قابل ذکر است که وجود اسلام و شریعت و این نوع عرف و فرهنگ فوایدی نیز دارد؛ برای مثال استفاده از زنان به عنوان جاذبه جنسی را نمی دهد، یعنی در ایران نمی توان همچون کشور تایلند گردشگری جنسی داشت. البته نباید فراموش گردد که عرف و فرهنگ و قانون کشورمان باعث خدشه دار شدن یکی از تنه های اصلی گردشگری، یعنی زنان می شود و امکان حضور پویا و فعال آنها را در گردشگری از بین می برد و این به معنای حذف بخش عظیمی از بازار هدف (گردشگر) و بازار کار مورد نیاز است.

ضرورت اجرای پژوهش:
همان طور که بیان شد زنان در گردشگری ایران محدودیت های خاصی دارند که نشأت گرفته از دین، فرهنگ و وضعیت اجتماعی است. مطالعه محدودیت زنان در گردشگری ایران از این لحاظ اهمیت دارد که یافتن راه حل برای این مشکل موجود نیازمند شناخت کامل این محدودیت ها است. با مطالعه و بررسی این محدودیت ها قدم اول را در راه توسعه گردشگری که یک پایه آن زنان هستند برداشته ایم و حضور زنان در این صنعت باعث رونق هر چه بیشتر آن می شود.

پیشینه پژوهش:
در رابطه با موضوع محدودیت زنان در گردشگری ایران کتابی که صرفاً به این موضوع بپردازد موجود نیست؛ اما در رابطه با زن و حضور آن در جامعه کتب زیاد وجود دارد که با استناد به آنها می توان موضوع مورد بحث را گستردگی داد.
(1آبوت، پاملا (1385). جامعه شناسی زنان، ترجمه منیژه نجم عراقی. تهران: نشر نی.چاپ چهارم. 
کتاب پاملا آبوت که توسط خانم منیژه نجم عراقی ترجمه شده، مباحثی راجع به زنان، قشربندی، دختران و زنان جوان، خانواده و خانوار، بهداشت و تیمارداری، زنان و اشتغال، زنان و جرم و خلافکاری، زنان و سیاست و همچنین دیدگاه های فمینیستی آمده است. در میان مباحث یاد شده، مبحث زنان و اشتغال در مقاله حاضر مورد استفاده قرار گرفته است. این کتاب با بیانی ساده سعی دارد زن را در عرصه های مختلف زندگی بررسی کند و نظریه های مختلف فرهنگی، اجتماعی را که موجب محدودیت ها و بدبختی و فقر زنان می شود، مطالعه کند.
2) زاهدی، شمس السادات. (1386). زن و توسعه. تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
در کتاب زن و توسعه خانم دکتر زاهدی مجموعه ای از مقالات را گردآوری نموده است. در تمامی این مقالات زنان رکن اصلی این پژوهش ها بوده و نقش زنان در توسعه بخش های مختلف اقتصادی در آنها مورد مطالعه قرار گرفته است. البته خانم دکتر زاهدی پس از پایان هر مقاله پیشنهاهای خود را درباره آنها بیان کرده و تا حد لزوم راجع به آنها توضیح داده است.
3) بی نا (1387)، «نگاهی به شرایط اقامت زنان در هتل ها»
در این مقاله نویسنده شرایط اقامت در هتل ها را هم در خصوص مردان و هم زنان ذکر کرده است. اما به طور دقیق تر شرایط اقامت در هتل ها را برای زنان بیان کرده است و هم چنین درباره قوانین پذیرش برای زنان مجرد و زنان به همراه جنس مخالف بحث می کند. در این مقاله صحبت های هتلداران استان های مختلف درباره نحو پذیرش زنان در هتلهای شان آورده شده است.
4) وظیفه دان، آلانجا؛ رهبری، سمیه؛ زرین، بهار (1389) «بررسی امکانات و محدودیت های توسعه گردشگری در کشورهای اسلامی در قالب مدل و تاکتیک برنامه ریزی و ارائه راهکارها»
در این مقاله درباره گردشگری در کشورهای اسلامی از جمله ایران صحبت می کند. مسائل و قوانینی که گردشگران هنگام ورود به کشور اسلامی باید رعایت کنند و نحوه برنامه ریزی و توسعه گردشگری در این مناطق با وجود محدودیت هایی که برای گردشگران خارجی دارد و از مدل هایی از جمله SWOT و EP و … برای ارزیابی و تعیین سطح و راهبردها برای صنعت گردشگری استفاده کرده است. نقاط قوت و ضعف، فرصت ها و تهدیدهای آن را نیز بررسی می کند.
5) بی نا (1387)، «زنان و گردشگری»
در این مقاله به ابعاد مختلف زنان در گردشگری پرداخته شده و درباره محدودیت ها و توانمندی های زنان در این صنعت سخن به میان آورده است. عرف ها و نگرش هایی که درباره زن وجود دارد و تأثیرات آنها در میزان ورود گردشگر و همچنین پرداختن زنان ایرانی به ایرانگردی بحث شده است. نویسنده زن را یکی از پایه های اصلی گردشگری در نظر گرفته و محدودیت هایی که برای خانمها در مشاغل این صنعت وجود دارد و علت های آن را بیان کرده است. نویسنده با مطرح کردن برخی فعالیت های مؤثر زنان در جذب گردشگران و حفظ محیط زیست می خواهد به نوعی برابری زن و مرد را با هم بیان کند.

چارچوب تئوریک:
بخشی از نظریه عام تضاد اجتماعی راندال کالینز درباره قشربندی جنسیتی است. کالینز در بحث قشربندی جنسیتی نخست به نقد نظریات کلاسیک جامعه شناسی خانواده می پردازد (البته نقد او بیشتر متوجه مکتب کارکردگرایی است) که همواره سعی در توجیه نابرابری های زن و مرد و حفظ موقعیت های سنتی زنان و تقسیم کار نابرابر بین آنها داشته اند.
کالینز با نقد دیدگاه کارکردگرایی درباره حفظ نظام تقسیم کار سنتی بین زنان و مردان که بدون توجه به ساختار قدرت نابرابر و امتیازات و ارزش گذاری های متفاوت این موقعیت، سعی در تقویت و بازتولید این نابرابری ها دارد، معتقد است که خانواده نیز چون سایر نهادها، ساختاری از قدرت و سلطه است که موجب تقویت بسیاری از نابرابری ها می شود و در نقش های جنسیتی خانواده میزان زیادی از تسلط جنس مرد بر زن در زمینه شغل، انجام کارها و عمل جنسی دیده می شود. کالینز پس از تشریح و توضیح نابرابری های جنسیتی درصدد تبیین این نابرابری ها بر می آید. از نظر وی دو عامل وجود دارد که به تفاوت هایی در الگوهای نابرابر جنسیتی منجر می شود: 1- اشکالی از سازمان اجتماعی که بر میزان استفاده از زور و فشار تأثیر می گذارد؛ ۲- موقعیت بازار کار زنان و مردان.
زمانی استفاده شخصی از فشار محدود می شود که زنان در یک بازار کار از برابری های جنسیتی یا سایر منابع (مثل زمینه خانوادگی، دانش، مهارتهای اجتماعی یا حرفه ای، مالکیت و سایر موارد) برای چانه زنی بر سر منزلت، پاداش ها، مشارکت اجتماعی و موقعیت اجتماعی استفاده کنند (صفری شالی، 1387: 2-141).
این نظریه عواملی که تفاوت های نابرابری زن و مرد را به وجود می آورد، بیان می کند. یافته های به دست آمده در این مقاله از این عوامل نشأت می گیرد. به نحوی که سطح اشتغال زنان در بخش گردشگری همواره تحت فشارهای اجتماعی بسیار اندک است. از طرفی دیگر به دلیل ساختار اجتماعی ایران این نابرابری قدرت میان زنان و مردان باعث شده که آزادی های زنان به واسطه قدرت-های مردان زندگی شان محدود شود و عواملی را برای تسلط بیش از حد مردان در تمام امور زنان به ویژه گردشگری و اشتغال آنها در این زمینه به وجود آورد.

روش اجرای پژوهش:
روش تحقیق در این مقاله شیوه توصیفی تحلیلی با استفاده از اسناد کتابخانه ای است. در این مقاله سعی شده با مطالعه زنان در نقش های مختلف گردشگری، محدودیت های آنان شناسایی شده و آینده تداوم این محدودیت ها بر اساس این داده ها نمایان گردد.

یافته های پژوهش:
برای سهولت در بررسی محدودیت های زنانی که درگیر صنعت گردشگری ایران هستند، آنها را در سه دسته تقسیم بندی کردیم و هر یک را به طور جداگانه مورد مطالعه قرار دادیم و به یافته های زیر دست پیدا کردیم:
1) موانع پیش روی گردشگران زن داخلی:
گردشگری پدیده ای است که همواره اقامت شبانه را در بردارد. به جز تورهای یک روزه که اقامتی در خارج از محل سکونت شخص گردشگر ندارد؛ سایر گردش ها نیازمند اقامت است. از این رو بر اساس آنچه قانون ایران وضع می کند، زنان برای اقامت در برخی هتل ها با مشکل مواجه می شوند و حضور آنها در هتل ها به-صورت انفرادی به اداره اماکن نیروی انتظامی گزارش داده می-شود (بی نا، 1387: 3). این موضوع حاکی از آن است که بسیاری از خانم ها و به ویژه افراد مجرد برای سفرهای چند روزه دچار مشکل اقامت در شهرها و روستاهای ایران هستند.
در توسعه گردشگری عوامل متعددی تاثیرگذار است که امنیت، شاخص ترین عامل گسترش گردشگری است (آتش پنچه، 1386: 1). به عبارت دیگر از مسائل پر اهمیت امنیت روانی زنان و دخترانی است که از ابتدا در این مرز و بوم زیسته و با عرف و فرهنگ نانوشته آن که باعث یک سری محدودیت ها برای جنس مؤنث می شود، آشنا هستند. به لحاظ عرفی سفر کردن زن به تنهایی، جنبه خوبی ندارد و زنان از لحظه اول که قصد سفر کردن دارند با محدودیت هایی از جمله مخالفت خانواده تا دید منفی مردم نسبت به آنها، مواجه هستند.

2) موانع پیش روی گردشگران خارجی:
گردشگری در کشور ایران به دلیل اینکه از جمله کشورهای اسلامی است، با برخی محدودیت ها برای گردشگران خارجی به ویژه گردشگر ورودی زن مواجه است و گردشگران هنگام ورود به ایران باید یک سری از مسائلی که از دین و فرهنگ کشورمان نشأت می-گیرد را رعایت کنند؛ از جمله ابراز محبت، دست دادن، و هرگونه تماس فیزیکی بین جنسیت های مختلف نامشروع انگاشته می-شود.
مسئله دیگری که گریبان ایرانگردان خارجی را می گیرد؛ تفکیک زنان از مردان در برخی مکانها و جاذبه ها است که باعث می شود تمایل آنها را برای گزینش ایران به عنوان مقصد گردشگری از بین ببرد (وظیفه دان، رهبری، زرین، 1382: 6).
قرار گرفتن حرم امام رضا در ایران موجب شده تا کشور ما از گردشگران زیارتی بی بهره نباشد؛ اما اجازه ورود به داخل صحن حرم مطهر امام رضا (ع)، به گردشگران غیرمسلمان داده نمی-شود. ضمن آنکه گردشگران زن نیز حتماً باید چادر به سر داشته باشند. بر اساس گفته رئیس شرکت فول فانتید: «ما در سفر به مشهد مشکل داریم، زیرا نمی توانیم داخل صحن حرم شویم» ( کلانتری، 1389: 16). دلیل عدم گزینش ایران برای سفر این دسته از گردشگران وارد نشدن آنها به داخل صحن حرم است؛ اما همین امر تمام انواع گردشگری را به مخاطره می اندازد.
از دیگر محدودیت های ایرانگردان ورودی زن این است که آنها با پوششی متفاوت از پوشش محل زندگی خود مواجه می شوند و هنگام ورود به ایران ملزم به رعایت آن هستند.

3) موانع پیش روی شاغلین گردشگری:
همانگونه که گفته شد گردشگری یک صنعت درآمدزا و محرکی برای از میان بردن فقر و بیکاری است. یکی از ویژگی های بارز جهانگردی ظرفیت بالای آن در ایجاد اشتغال برای زنان و جوانان است. واقعیت این است که زنان حدود 66 درصد نیروی کار را تشکیل می دهند اما در عوض کمتر از 5 درصد درآمد صنعت نصیب آنها می شود (کاظمی دولابی، 1386: 11). بر اساس آنچه بیان شد با آنکه صنعت گردشگری می تواند چنین پتانسیل مناسب و سالمی را برای اشتغال زنان فراهم کند ولی باز هم شاهد آن هستیم که اشتغال مردان نسبت به زنان بیشتر است. این در حالی است که زنان در شهرهای شمالی کشورمان با اجاره دادن خانه ها یا اتاق خود به مسافران، کسب درآمد می کنند. اگر این مسئله با برنامه ریزی و سیاست گذاری های دقیق اجرا شود، می-تواند زمینه مناسب برای اشتغال زنان خانه دار را فراهم آورد و از مشکلات احتمالی که مسافران ناشناس برای آنها به وجود می آورند، جلوگیری کند.
در تمام جوامع نوعی تقسیم کار بر حسب جنس وجود دارد. یعنی کارهایی خاص زنان است و کارهایی خاص مردان (آبوت و والاس، 1380: 172). از یک جهت این امر در بخش گردشگری به طور افراطی کاملاً مشهود است؛ به طوری که سهم زنان در بخش مدیریت گردشگری تقریباً صفر است (اعتماد، 1388: 5). در حالیکه آنان یکی از پشتوانه های اصلی این صنعت هستند. از جهتی دیگر گردشگری آلوده تفکیک جنسیت شده است؛ به گونه ای که مدیران آژانس های مسافرتی در گزینش افراد برای راهنما، تمایل بیشتر به راهنمایان مرد دارند.
در بخش اکوتوریسم زنان به دلیل آسیب پذیری بیشتری که نسبت به مردان دارند نمی توانند به هر مکانی و با هر وسیله نقلیه-ای سفر کنند؛ از همین رو احتمال انتخاب آنها برای راهنمای تورهای اکوتوریسم کاهش می یابد.

نتیجه گیری و ارائه راهکار:
صنعت گردشگری به یکی از بزرگترین کسب و کارهای جهان بدل گشته و با سرعتی فراوان در حال گسترش است (زاهدی و رنجبریان، 1384). اما متأسفانه بر اساس آمار سازمان گردشگری جهانی ایران از نقطه نظر ورود گردشگر در مقایسه با کل جهان مقام صدم را داراست؛ در حالیکه از نظر جاذبه های طبیعی و مصنوعی رتبه دهم را دارد (سعیدا اردکانی، میرغفوری، برقی، 1388: 2).
وجود برخی قوانین و عرفهای دینی در ایران موجب وضع پاره ای از قوانین و مقررات خاص در زمینه های مختلف از جمله گردشگر و گردشگری و صنعت توریسم شده است. همان طور که گفته شد بخش عمده ای از گردشگران را زنان تشکیل می دهند. کسانی که با این مقررات بیشتر دچار محدودیت در گردشگری شدند. با توجه به آنچه که در یافته های پژوهش ذکر شد، گردشگری در کشور اسلامی ایران نیازمند عزم جدی دولت ها و اراده سیاسی جدی آنها است.
به دلیل مسائل دینی راهکارهای چندانی نمی توان ارائه کرد، تنها راهکاری که به ذهن می رسد این است که سعی شود در شهرهایی که گردشگر ورودی زیاد است، هتل هایی ساخته شود که در آن گردشگران خارجی احساس محدودیت در مکان اقامت خود نداشته باشند.

منابع:
1) آبوت، پاملا و والاس، کلر (1380)، جامعه شناسی زنان، ترجمه منیژه نجم عراقی، تهران: نشر نی.
2) آتش پنجه، بایندر.(1386)، «بررسی نقش امنیت در توسعه گردشگری»، در سایت نور پورتال، به آدرس:
http://noorportal.net/1/7699/14273.aspx
3) بی نا (1387)، «زنان و گردشگری»، در وبلاگ وارونه، به آدرس:
http://y687.blogfa.com/post-39.acpx
4) بی نا (1387)، «نگاهی به شرایط زنان در هتل ها»، در وبلاگ هزار و یک شب، به آدرس:
http://shahrzad.persian.blogfa.ir/post/125.
5) توکلی، دلبر (1388)، «سقف شیشه ای فعالیت زنان»، روزنامه اعتماد، ش 1927: ص8.
6) رنجبریان، بهرام و زاهدی، محمد (1388)، شناخت گردشگری، اصفهان: چهارباغ. چاپ چهارم.
7) زاهدی، شمس السادات (1386)، زن و توسعه، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
8) سازمان جهانی جهانگردی (1379). برنامه ریزی ملی و منطقه-ای جهانگردی، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
9) سعیدا اردکانی، سعید، میرغفوری، سیدحبیب الله، برقی، شاهین (1388)، «شناسایی و اولویت بندی مؤلفه های مؤثر بر سطح رضایت گردشگران خارجی در شیراز با استفاده از تکنیک های تحلیلی عاملی و تصمیم گیری چند شاخصه». فصلنامه مطالعات گردشگری، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، شماره ی 13، صص: 24- 2.
10) صفری شالی، رضا.(1387)، «عوامل فرهنگی و اجتماعی مرتبط با میزان مشارکت زنان روستایی در امور و مسائل خانوادگی و اجتماعی (مطالعه موردی زنان روستایی استان زنجان)» در فصلنامه پژوهش زنان، بهار، شماره 20، صص: 161- 137.
11) کاظمی دولابی، علیرضا (1386)، «بیایید به جای ساختن دیوارهای بلند پل های بسیار بسازیم»، ماهنامه صاعقه. شماره 10، پاییز 1386.
12)کلانتری، علی اکبر (1389)، «فقه و صنعت جهانگردی»، فصلنامه فقه. شماره ی 14، ص16.
13) گی،چاک وای (1382)جهانگردی در چشم انداز جامع، ترجمه علی پارسیان و محمد اعرابی، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی. چاپ ششم.
14) وظیفه دان، آلانجا، رهبری، سمیه. زرین، بهار (1389)، «بررسی امکانات و محدودیت های توسعه گردشگری در کشورهای اسلامی در قالب مدل و تاکتیک برنامه ریزی و ارائه راهکارها». مجموعه مقالات چهارمین کنگره بین المللی جغرافی دانان جهان اسلام.