بـا گستــرش اقتصـاد جهانی، سفرهای بین المللــی در دنیای پهناور به صورت گسترده ای در دو دهه اخیر افزایش یافته است. از سال 1992 تا 1996 تعداد مسافران هوایی از 600 میلیون به 850 میلیون نفر افزایش یافته است و طبق گزارشهای سازمان توریسم جهانی، افزایش سالانه 5 تا 13 درصد مشاهده می شود.
بنابراظهارات اداره بازرگانی ایالات متحده، سفرهای تجاری 30 درصد از مجموع مسافــرتهــای هـوایی بین المللی را تشكیل می دهد.
سلامتی و بهداشت جسمی كاركنان در اثر افزایش مسافرتهای بین المللی به خطر می افتد و آنها در معرض بیماریهایی همچون بیماریهای معده، عفونت و جراحت قرار می گیرند كه شناخته شده هستند.
بنابراین، ارتقاء و نگهداری سلامت مسافران كاری، یك نگرانی مهم و از حقوق كاركنان است.
افرادی كه در بخشهای بهداشت شغلی در آژانسهای بین المللی و شركتهای چندملیتی كار می كنند، به خوبی نسبت به نیازهای سلامتی كاركنانشان آشنا و آگاهند. اما هنوز، به ندرت در رابطه با سلامت مسافران كاری و استرسها به عنوان یك موضوع مجزا پرداخته اند. با آنكه كاركنان و متخصصانی كه با آنها درتماسند، تاثیر استرس مسافرت و اهمیت تعادل بین زندگی و كار برای مسافران را درك می كنند، با وجود این، موضوعها همچنان به صورت گسترده ای نادیده گرفته می شوند. اما هم اكنون هوشیاری نسبت به اثر نیروی نهفته استرس مسافرت روی كیفیت كاری و پیشرفت در اهداف تجاری درحال افزایش است به خصوص استرسهای تجربه شده توسط تصمیم گیرندگان اجرایی. بانك جهانی درحدود 10000 كارمند و مشاور را از 180 كشور استخدام كرده است كه حدود 4000 نفر از آنها، مدیران و كارشناسان فنی هستند كه به منظور كمك به كشورهای درحال توسعه به مناطق مختلف جهانی سفر می كنند.
تماسهای پزشكی با این كاركنان به متخصصان بهداشت كاری بانك جهانی ثابت كرده است كه استرس و فشار یك مشكل مشترك میان مسافران تجاری است.
یك بررسی روی درخواستهای بیمه پزشكی در نیمه دهه 1990 م.ثابت كرده كه بیشتر این درخواستها مربوط به كارمندانی بوده كه به سفرهای تجاری می رفته اند، كه در زنان 16 درصد و مردان 80 درصد بیشتر بوده است.
ولی شگفت انگیزترین موضوع این است كه درخواستهای مربوط به بیماریهای روانی دو تا سه برابر نسبت به دیگر (بیماریها مانند عفونت و جراحت و…) برای مسافران بیشتر از غیرمسافران (مسافرت نكرده ها) افزایش داشته است.
این مسئله خصوصاً قابل توجه است، زیرا این كاركنان عموماً از فرهنگهای گوناگون هستند و از بیشتر آنها انتظار نمی رود تا به درمانهای روانی دستیابی داشته باشند، مگر در شرایط حاد
عوامل فشار روانی
بانك جهانی سرگرم یافتن جواب این سوال است كه چه عواملی در ایجاد فشارهای روانی موثرند. چندین عامل مهم برای استرسهای مسافرتی به نظر رسید كه مهمترین آنها را می توان تاثیر سفرهای تكراری روی زندگی خانوادگی و شخصی افراد، احساس منزوی بودن به هنگام سفر، آثار هواپیمازدگی (مثل خواب آلودگی و مشكلات تمركز حــواس) و انبـاشته شدن كارها نام برد.
علاوه بر این موارد مسافران همچنین گزارش كرده اند كه این مسافرتها پاداشی برای آنها بوده است، زیرا آنها توانسته اند كار مهمی را در همكاری نزدیك با مشتری انجام دهند.
نتایج فشارهای شدید بسیار مهم بود، زیرا مسافران مجرب را كه در سفرهای بین المللی گسترده عادت كرده انـد، تحت تاثیـــر قرار می دهد.
این كاركنان بسیار پرانگیزه و آموزش دیده بوده و تمایلی به شكایت آشكار از استرس ندارند. ولی حقیقت این است كه بسیاری از فشارهای خانوادگی و خصوصی گزارش شده حاكی از آن است كه استرس زیادی روی آنها بوده است.
تحقیقات مربوط به بهداشت شغلی بانك جهانی، استرس و هواپیمازدگی را به عنوان مشكلات اصلی برای مسافران تجاری خود بیان كرده است.
مذاكراتی كه با بخشهای پزشكی دیگر سازمانها صورت گرفته، نگرانیهای مشابهی را درباره كاركنانی نشان داده است كه به سفر می روند. اما هنوز استنباط جامعی از عوامل تشكیل دهنده استرسهای به دست نیامده است، هرچند این مشكل بیش از یك موضوع فردی بوده است. بنابراین، به منظور اعتبار بخشیدن به اهمیت فشارهای مسافرت و هواپیمازدگی برای مسافران و سازمانهای استخدام كننده آنها، لازم بود تا متخصصان بهداشت سازمانهای مختلف را گردهم آورند تا اگر مسائل مربوط به استرس در سازمانها معمول باشند، مداخله ای برای افراد و سازمانها صورت پذیرد تا از مشكلات و مسائل بهداشتی و سلامتی بیشتر جلوگیری شود. بنابراین، شناخت شرایط و كم و كیف استرسهای مسافرت و همچنین شناخت بهترین كارها برای تخفیف و یا جلوگیری از استرس و مشكلات روانی میان كاركنانی كه به مسافرت تجاری می روند و توسعه مسیر تحقیقات در آینده مهم می شود. به منظور تحقق بخشیدن به این اهداف، بانك جهانی یك گردهمایی دوروزه به نام فشارها و مسافران تجاری و بهداشت سازمانی را در واشنگتن برگزار كرد. محور اصلی همایش این بود كه بحث پیرامون فشار مسافرت را به عنوان استراتژی بهداشت سازمانی برای سازمانهایی رونق بخشد كه مسافران بین المللی دارند.
نگرانیهای مشترك
تقریباً 100 متخصص سلامتی و كارشناس بهداشت مسافرت، همچون متخصصان مدیریت و منابع انسانی از هفت كشور در كنفرانس حضور یافتند كه نمایندگی بیش از 50 سازمان را برعهده داشتند. در این كنفرانس نمایندگانی از سازمانها و شركتهایی نظیر خدمات مراقبتهای پزشكی و تولید و مراقبتهای پزشكی، تولیدات شیمیایی نفت و گاز، خطوط هوایی، بانكها، سازمان ملل، دانشگاهها، مراكز پزشكی، جنرال الكتریك رویال داچ شل، چیس مانهاتان بانك، زیمنس، آ.بی.ام، كورنینك و نظایر آن حضور یافتند.
مركز بهداشت شغلی بانك جهانی و حمایت كننده مالی آن یعنی كالج آمریكایی بهداشت محیط شغل (ACOEM) در همایش استرسهای مسافرت دیدگاههای مختلف را در مورد این مشكل گردآوری كرد. هرچند توافق كلی در همایش، درمورد مسافرتهای كاری به عنوان تجــربــه ای مثبت بود، اما بیشتر شركت كنندگان با این موضوع موافق بودند كه فشارهای مسافرت شامل هواپیمازدگی، خستگی و فروپاشی خانواده از پیامدهای متداول مسافرتهای بین المللی پی درپی بوده است. بسیاری نیز اذعان كردند كه این معضلات تاحدی مشكل پنهانی در سازمانهایشان بوده است، ولی تاثیر استرسهای مسافرتی به عنوان یك مشكل كاری در اولویت نگریسته نمی شده است. بیش از 25 سخنران رئوس مقالات خود را به شرح زیر عنوان كردند:
1 – استرسهای مسافرتی:
استرسهای مسافرتی ممكن است به عنوان یك واكنش رفتاری، احساسی یا ذهنی كاركنان به صورت فردی نسبت به نیازها و شرایط ناشی از مسافرتهای كاری پی درپی نگریسته شود. آثار شامل خستگی و فرسودگی، افت و خیز در حوصله افراد، روابط خانوادگی از هم گسیخته و روابط كاری و كاهش اثربخشی دركار است. منابع فشارها نیز شامل منطقه زمانی مسافرت، جدائیهای مكرر از اداره مركزی و زندگی شخصی و خانوادگی، اضافه كاری و نحوه مدیریت افراد است.
برای افراد، حفظ سلامتی، رفاه، روابط اجتماعی خوب و عملكرد خوب دركار مهم است.
یك مطالعه روشن ساخت، مسافران كاری كه برای دوره هــای خیلــی طولانی به سفر می روند ممكن است استرس كمتری از دیگر همكاران خود كه سفر نمی كنند داشته باشند. هرچند شاید افراد با زمینه های كاری متفاوتی موردبررسی قرا رگرفته باشند. یك مطالعه درمیان هسمران مسافران كاری بین المللی ثابت كرده است كه اثرات مسافرتهای تكراری بر خانواده، سبب ایجاد مشكلات احساسی و فروپاشی روابط خانوادگی گردیده است.
برای سازمانها، نگرانیهای حفظ نیروی كار سالم و اثربخش برای رسیدن به اهداف سازمان مهم است. مسئولیت برای فهم و انجام هر كاری درمورد استرس كاری میان كارمندان و مدیران و سازمان تقسیم می شود و همه در آن سهیم هستند.
2 – هواپیمازدگی و عملكرد:
سیستم های چندگانه بدن در اثر تغییر مناطق زمانی در سفر، هركدام به نسبت مختلف تنظیم می شوند و حتی افراد مجرب هم احتمالاً عملكردی كمتر از مقدار بهینه اثربخشی در كار را بعد از مسافرت در فقط تعدادی مناطق زمانی انجام می دهند. هواپیمازدگی و فرسودگی می تواند روی حوصله و تعادل و رفتار افراد تاثیرگذارد و این نكته قابل توجهی برای شركتهایی است كه با كاركنانی پی درپی به مسافرت می روند.
چندین كارشناس اروپایی و آمریكایی در زمینه هواپیمازدگی اطلاعات اخیر را درمورد تاثیر منطقه زمانی به عملكرد ذهنی و جسمی را به همراه پیشنهادهای زیر به عنوان مدیریت این مشكل ارائه دادند:
در مقصد، اجازه یك زمان استراحت به افراد بدهند، به جای اینكه مستقیماً و به سرعت به جلسه مذاكره بروند؛
استفاده از رژیم غذایی مناسب؛
ورزش كردن در سفرهای كاری؛
یك روز مرخصی قبل از حركت از خانه یا بعد از خانه و اداره مركزی.
3 – خطرات سلامتی جسم در سفر:
چندین كارشناس پزشكی مسافرت، خطرات سلامتی جسمی برای مسافران بین المللی از جمله رفتارهای خطرآفرین خود را بررسی كرده اند. موضوع لخته شدن خون در میان مسافران توجه خاصی را به خود اختصاص داده است.
علایمی كه در مسافرت باید مراقب آنها بود، شامل درد مداوم در عضله ساق پا، ورم مچ پا، سینه یا مشكلات تنفسی است و هركدام از مسافران به محض مشاهده هریك از این آثار باید به پزشك مراجعه كنند.
براساس تجربه های معمول برای جلوگیری از این بیماری پیشنهادهای زیر توصیه می شود:
به طور منظم برخیزید و در راهرو قدم بزنید؛
درصورت امكان، برای فضای بیشتر پاهای خود را دراز كنید؛
درصورت نداشتن حساسیت نسبت به آسپرین كودك، قبل از پرواز از آن استفاده كنید؛
تا می توانید آب بنوشید و از الكل اجتناب كنید؛
كسانی كه رگهای گشاد دارند، درصورت مشاوره با پزشك از جوراب ساق بلند استفاده كنند.
4 – اقدامات پیشگیرانه:
در میزگردهایی برای بحث پیرامون رهیافتهای مختلف جهت مدیریت سلامتی جسمی و جلوگیری از خطرات بهداشت جسمی و فشارهای جسمی و فشارهای مسافرت، چندین الگو از آموزشهای بهداشتی در سفرهای كاری و غیره ارائه شده است.
سخنرانان موضوعهایی شامل تدارك اطلاعات بهداشت مسافرت و سفارش آنها به كاركنان، كنترل اسهال مسافران، مصون سازی ازجمله اقدامات ضد مالاریا، و توصیه هایی بــرای جلـوگیری از فشارهای سفر را ارائه داده اند.
مطالب ارائه شده شامل دیدگاههای زیادی همچون مدیریت استرس به صورت فردی، پیشنهادهای همسران برای بهبود توازن كار و خانواده، برنامه سلامتی ذهنی و پیشنهادهایی برای جلوگیری و مداخله در هر دو سطح فردی و سازمانی بود. ازجمله پیشنهادهای ارائه شده می توان ده موارد زیر را نام برد:
– تصدیق این مطلب توسط سازمان كه استرس مسافرتی یك نگرانی مدیریت است؛ – داشتن مدیریتی مسئول برای مدیریت منطقی برنامه ریزی زمانی مسافرت، شامل حدود مسافرت و بحثهای گروههای كاری به صورت دوره های پیرامون كاهش فشارهای كار و سفرهای كاری؛
– فراهم آوردن كارگاهها و ابزار آموزشی درمورد بحث مدیریت استرس و تعادل كار و خانواده برای مسافران كاری؛
– استفاده از مجلات سلامتی در شركت برای كاركنان و خانواده هایشان به منظور تدارك پیشرفت اطلاعات و راهنمایی پیرامون سلامتی مسافرت و حفظ توازن كار و زندگی؛
– تدارك دستیابی آسان به متخصصان بهداشت و مسافرت.
5 – بهداشت مسافرت:
مدیران بهداشت سازمانی، سازمانهای اسمیت كلین، بچام، جنرال الكتریك، برتیش ایرویز و سازمان ملل و بانك جهانی تركیبهای خاصی از برنامه های بهداشتی مسافرت خود را ارائه دادند. همه آنها نمونه هایی از خدمات پزشكی مسافرت یكسان را تــدارك دیــده بـودند، ازجمله: ایمن سازی، آموزشهای بهداشت سفر (شامل وب سایت داخلی) تخلیه اضطراری و مشاوره برای مشكلات پزشكی بعد از سفر.
یك مطالعه موردی و مدلی برای مدیریت وضعیتهای اضطراری پزشكی میان كاركنانی كه مسافرت می كنند ارائه شد كه در آنها نیازهای مسافران به عنوان بخشی از ارتقاء محیط كاری سالم و به عنوان پرداختن به اولویتهای سازمانی اصلی برای حفظ كاركنانی موثر وسالم توجه ویژه شد.
6 – تحقیقات مسافرتی:
تا امروز تحقیقات بهداشت سفر روی خطرات سلامتی فیزیكی و درمان فرسودگی و خستگی، بیماری منطقه ای و جراحت، متمركز بود. برای كامل كردن این مسئله توجه بیشتری نسبت به خطرات روحی و روانی و جلوگیری موثر از فشارهای مرتبط با مشكلات سلامتی نیاز بود.
در این پیگرد توجه دقیقی برای سنجش استرسهای سفر در سرتاسر بررسیها و تكنیكهای مصاحبه، آگاهی نسبت به ارتباط مسافرت و اثربخشی كار و رفاه خانوادگی، بهبود روشهایی برای تحقیق در روابط بین فشارهای سفر و نتایج پزشكی لازم است و شركت كنندگان روی نیاز به همكاری متخصصان بهداشت سفر و مشاغل، روانشناسان، مدیران منابع انسانی برای جلب توجه سازمانها به این مشكلات توافق داشتند.
در داخل سازمانها، آنها تلاشهایی را برای ارتقاء یك محیط كاری سالم، و مهیا ساختن آموزشهایی برای كاركنان، و مدیران در مدیریت فشارهای سفر و هواپیمازدگی از سر گرفتند.
بانك جهانی همچنین نشستی را برای آشنا كردن مسافرانش با بهترین روشها برای مدیریت سفر، استرسهای خانوادگی و هواپیمازدگی و به حداقل رساندن خطرات سلامتی جسمی طرح ریزی كرد.
این گونه نشستها به وسیله متخصصان شغلی سازمان، پرستاران، متخصصان بهداشت ذهنی در مشاوره با مسافران و همسرانشان توسعه خواهدیافت.
7 – پیشنهادهایی برای سازمانهای نگران:
برای سازمانهایی كه با مشكلاتی همانند مشكلات بانك جهانی روبرو هستند، راهكارهای زیر ضروری است:
– حجم مسافرتها را محدود كنند. استانداردهایی برای سلامتی و مضربودن میزان مسافرتها تعیین شود، زیرا مدیران و كارمندانشان به یك نقطه مرجع برای مدیریت سفر نیاز دارند؛
– برنامه ریزی زمانی سفر به صورت هرچه بهتر و به منظور به حداقل رساندن طول زمان سفر مدیریت گردد. این باعث آمادگی كاری بهتر و كاهش آشفتگی زندگی شخصی و خانوادگی افراد خواهدشد؛
– محدودكــردن تعــداد مسـافرتهای كاری بین المللی، با استفاده از آلترناتیوهایی مانند كنفرانسهای ویدئویی؛
– پیداكردن آلترناتیوها برای سفرهای پی درپی می تواند مشكلات این گونه سفرها را كاهش دهد. درضمن زمان بیشتری را برای پرواز دراختیار می گذارد و اثربخشی كار در آن سفرهــا را كــه واقعاً ضروری هستند، بهبود می بخشد؛ – مهیا كردن یك روز مرخصی به منظور سازگاری مجدد بعد از سفرهای كاری. – اجازه داده شود تماسهای بیشتر با خانه در شركت گسترش یابد. تماس تلفنی به كاهش منزوی بودن احساسات از خانواده، دوستان نزدیك كمك می كند و باعث تمركز بهتری روی كار می شود.
– برای پرداختن به فشار مسافرت و مشكلات بهداشتی در دوره های طولانی و در مسیرهای دور كه خیلی برای سازمانشان اهمیت دارد مدیران عالی رتبه باید با متخصصان بهداشت شغلی و كارمندان منابع انسانی به منظور سنجیدن سطح فشار وضعیت كارمندانشان همكاری كنند؛
– آنها باید از كارمندان خود درباره تجربیاتشان ســوال كنند هـم از جنبـه های مثبت و هم جنبه های پراسترس. آنها باید همچنین به صورتی فعال جستجو كنند نظرات همسران آنها را جویا شوند و از آنها درباره عوامل كاهش فشار سوال كنند.
هنگامی كه آنها راه حلی را در سطح سازمان یا فرد پیدا كردند، باید كاركنان را در اجرای هریك از طرحها و برنامه های طراحی شده درگیر سازند تا اثرات نامطلوب ناشی از مسافرتهای پی درپی را كاهش دهند.
مخاطرات فشارهای مسافرت كاری، موجب افزایش هزینه های مراقبتهای پزشكی مستقیم برای سازمان خواهندشد.
اضافه كاری، خستگی و از هم پاشیدگی خانواده همگی به افزایش استرس و همچنین تمایل زیاد به كاهش اثربخشی كار در اثر سفرهای تكراری منجر می گردد. افزایش آگاهی و آموزش در شركت، درمورد اثرات فشار مسافرت روی كاركنان و خانواده هایشان، تا آنجا كه هزینه های مستقیم و غیرمستقیم را به حداقل برساند و رفاه كاركنان را افزایش بخشد، ضروری است.
* اين مقاله در ماهنامه تدبير به چاپ رسيده است.
