نویسندگان: آنا عطائيان – هادي کوزهچی
چکيده:
باوجود رشد چشمگير صنعت مشاوره مديريت در دنيا در سه دهه گذشته، صنعت مشاوره در ايران با چالشهاي فراواني روبروست و توسعه قابل قبولي نداشته است. با وجود توسعه اين صنعت در سالهاي اخير، وضعيتموجود و توانمندي مشاوران، با وضعيت مطلوب فاصله فراواني دارد. در اين راستا اين نياز احساس ميشود که بايد بررسي عميقتري از وضعيت موجود مشاوران کشور صورت گيرد تا بتوان استراتژيها و سياستهاي مناسبي را براي توسعه آنها تدوين و اجرايي کرد. در اين مطالعه که در راستاي پروژة “ارتقا و بهبود وضع مشاوران مديريت و سيستم” و با هدف “برنامهريزي استراتژيک” براي مجموعه مشاوران مديريت منتخب، جهت ارائه خدمات مناسب مشاوره مديريت به مجريان طرحهاي توسعهاي پتروشيمي، صورت گرفته، تلاش شده است تا با مطالعه مطالب منتشر شده و اخذ نظرات صاحبنظران، تحليلي از وضعيت موجود صنعت مشاوره مديريت کشور صورت گيرد تا در نهايت استراتژيهاي توانمندسازي مشاوران حاضر در پروژه تدوين شود. در اين مطالعه در راستاي تحليل وضعيت موجود، ضريب اهميت و رتبة عوامل اصلي شناسايي شده بر اساس نظر صاحبنظران اين حوزه تعيين شد تا در نهايت ماتريس ارزيابي عوامل داخلي و خارجي جمعي از مشاوران مخاطب اين پروژه به‌دست آيد. پروژة “ارتقا و بهبود وضع مشاوران مديريت و سيستم”توسط “مرکز تحقيقات و توسعه مديريت پروژه” در شرکت مديريت توسعه صنايع پتروشيمي تعريف شده است.
مقدمه
بخش عرضه و تقاضاي صنعت مشاوره مديريت در دنيا در طي سه دهه گذشته رشد خيره‌کنندها‌ي را تجربه کرده است. در همة اين سالها مشاوره مديريت به عنوان يکي از زيرشاخههاي خدماتِ کسب و کار دانشمحور، رشد بالاتري را نسبت به ساير زيرشاخههاي اين حوزه داشته است. به عنوان مثال ارزش افزوده صنعت مشاوره مديريت دنيا از حدود 25 ميليارد دلار در سال 1991 به بيش از 124 ميليارد دلار در سال 2003 افزايش يافته است.
به علت وجود چنين بازار جذابي، از دوران اوليه شکلگيري صنعت مشاوره مديريت، انواع بسيار متنوعي از شرکتها (بخصوص شرکتهاي فعال در حوزههاي ديگر خدمات حرفهاي کسب‌وکار) علاقه‌مند به حضور در اين بازار و ارائه خدمات مشاوره مديريت بودهاند. حتي برخي از اين شرکتها در اين امر بسيار موفق بودهاند. به عنوان مثال ميتوان به تشکيل گروه خدمات مشاوره مديريت در IBM اشاره کرد که در عرض يک دهه توانسته است خود را به يکي از بزرگترين شرکتهاي مشاورهاي در دنيا تبديل کند. با اين توضيحات، مشخص است که تعريف مشخصي از حوزه مشاوره مديريت صورت نگرفته است. (Canback, 1998 & Glückler, 1999).
با وجود رشد بالاي صنعت مشاوره در جهت متنوع شدن بازيگران، ارائه خدمات جديد و متنوع و مانند آن در دنيا، صنعت مشاوره مديريت کشور با مشکلات جدي روبروست: صنعت مشاوره مديريت در کشور داراي ظرفيت کم و بازار کوچک و رشد نيافتهاي است، با پيوستن به سازمان تجارت جهاني امکان واگذاري بيشتر بازار مشاوره مديريت کشور به موسسات خارجي وجود دارد، بسياري از شاخههاي تخصصي مشاوره در کشور دستنخورده باقي مانده است، عمدة خدمات ارائه شده در حوزههاي مشخص و شکلگرفتهاي از بازار ارائه ميشود، عقبماندگي از تحول جهاني در صنعت مشاوره مديريت و گرايش به استفاده از مشاوران خارجي بدون وجود برنامهاي جهت توسعه داخلي نيز از ديگر مشکلات موجود در رابطه صنعت مشاوره مديريت ايران است. (آذرهوش، 1384).
در مقابل، چنين عنوان ميشود که بازار قابل توجهي در بخش دولت براي خدمات مشاوره وجود دارد. سازمانها و بنگاههاي کشور نيازمند نوسازي، بازسازي و تجهيز شيوههاي عملياتي و مديريتي خود به قواعد نوين جهاني هستند و آشنايي نسبي مديران کشور با مفاهيم مديريت (که ميتواند سبب شکلگيري نياز آنها به خريد خدمات مشاورهاي شود) ايجاد شده است. با اين وجود، هنوز هم توسعه صنعت مشاوره مديريت کشور با چالشهايي روبروست و وضعيت موجود آن با شرايط ايدهآل فاصله قابل توجهي دارد.
بر اين اساس، ضرورت بررسي وضعيت کنوني صنعت مشاوره مديريت کشور و موانع رشد آن احساس ميشود. با توجه به فرصت پيشآمده در پروژة “ارتقا و بهبود وضع مشاوران مديريت و سيستم”، بررسي جامعي در رابطه با تحليل وضعيت کنوني (نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهديدها) جمعي از شرکتهاي مشاورهاي صورت گرفته است. هدف اين پروژه ارزيابي، انتخاب و توانمندسازي تعدادي از شرکتهاي مشاوره مديريت و سيستم کشور است، به نحوي که اين شرکتها توان ارائه خدمات مناسب به مجموعة مجريان طرحهاي توسعه پتروشيمي و ايفاي نقش کارگزار تغيير را براي اين مجموعه کسب کنند.
روش‌شناسي تحليل وضعيت موجود مشاوران مديريت
تحليل وضعيت موجود مشاوران مديريت بر اساس فرايند نشان داده شده در شکل 1 صورت گرفته است. همانطور که در اين شکل مشاهده ميشود، منابع اطلاعاتي عمده براي تحليل وضعيت موجود مشاوران به شرح زير است:
1. بخش قابل توجهي از اطلاعات اوليه براي تحليل، حاصل گردآوري، تبيين و تأليف نظرات و نکات مطرح‌شده توسط تعدادي از صاحبنظران آشنا با وضعيت اين صنعت کشور است که به دو دسته کلي زير قابل تقسيم است:
-7 مصاحبه اختصاصي
– مرور و گردآوري مطالب منتشر شده در مقالات، مجلات، روزنامه‌ها، وبسايتهاي مرتبط (مانند وبسايتهاي انجمنها و کنفرانسها) و غيره در اين رابطه.
در رابطه با اين‌دسته از منابع، در ابتدا تلاش شده است تاحد ممکن تمام مراجعي که به‌نحوي به تحليل وضعيت صنعت مشاوره مديريت کشور پرداخته‌اند، شناسايي شوند و مورد بررسي قرار گيرند. در نهايت تلاش شده است تا با انجام يک سري مصاحبة اختصاصي با سوالهاي از قبل طراحي شده، قسمتهايي از تحليل که به نظر ميرسد دچار کمبود اطلاعات است، تکميل شود. يکي از منابعِ تهية سوالات گزارش طرح مطلوبي است که براي وضعيت مطلوب يک شرکت مشاوره و نيز وضعيت مطلوب صنعت مشاوره مديريت تهيه شده است. منبع ديگر، چارچوب نظري تحليل است که در ادامه معرفي خواهد شد.
2. تلاش شده است تا از پرسشنامههاي تکميل شده توسط شرکتهاي علاقه‌مند به حضور در پروژه، اطلاعات کاملي استخراج شود. از آنجايي که اين دسته از اطلاعات در رابطه با يک جامعه آماري از 42 شرکتي که پرسشنامه آنها مناسب تشخيص داده شده است، ميتوان چنين فرض کرد که اين جامعه آماري (که به لحاظ تعدادي قابل توجه است)، نشان دهنده ويژگيهاي کلي مشاوران مديريت کشور و قابل تسري به آنها نيز هست.
3. نظرات اعضاي تيم ارزيابيکننده شرکتها: براي استخراج نقاط قوت و ضعف، تهديدها و فرصتها، از اعضاي تيم ارزيابيکننده شرکتهاي مشاوره مديريت علاقه‌مند به حضور در اين پروژه، خواسته شد تا نسبت به ارائه ليستي از اين موارد بر اساس تجارب ارزيابي و بازديد خود و با درنظر گرفتن نکات مطرح شده در طرح مطلوب، اقدام کنند. اين ارزيابان به ارزيابي حدود 40 شرکت مشاوره اقدام کردند.
در نهايت مطالب گردآوري شده، بر اساس چارچوب نظري تشريح شده در زير توسط کارشناسان تيم پروژه مورد تحليل قرار گرفته است. تحليل صورت گرفته بر مبناي اين اطلاعات به تهيه ليست اوليه نقاط قوت و ضعف، تهديدها و فرصتها انجاميد. اين ليست در طي يک جلسه در اختيار 11نفر از افراد خبره آشنا با صنعت مشاوره مديريت قرار گرفته است تا نسبت به تکميل، تصحيح و تاييد آن اقدام کنند. پس از نهايي شدن ليست، از افراد خواسته شد تا بر مبناي متدولوژي برنامهريزي استراتژيک نسبت به تعيين ضريب اهميت و رتبه عوامل اقدام کنند.
با توجه به آنکه تحليل صورت گرفته براي گروه قابل توجهي از مشاوران مديريت و سيستم کشور است، (42 شرکت) بسياري از عوامل تحليل محيطي براي تمام مشاوران کشور مشترک است و ميتوان نتايج آن را با درنظر گرفتن يک سري ملاحظات به کل صنعت مشاوره مديريت کشور تسري داد. فقط بايد به اين نکته توجه نمود که در تحليل موجود در تفکيک عوامل داخلي و خارجي، از آنجايي که با تعداد محدودي از مشاوران روبرو بوديم، برخي از عوامل، خارجي تشخيص داده شدهاند، در حالي که اگر مرز سيستم، کل مشاوران مديريت کشور تعريف شود، آن عامل به يک عامل داخلي تبديل ميشود. با درنظر گرفتن اين نکته، نتايج به‌دست آمده براي کل صنعت مشاوره مديريت کشور قابل تسري است. لازم به ذکر است که به دليل رعايت اختصار از بيان چارچوب نظري تحليل خودداري کرديم.
نتايج بررسي
از صاحبنظران خواسته شد تا رتبه مربوط به هر عامل را مشخص کنند:
_ عوامل داخلي آن دسته از عوامل موثري هستند که در کنترل سازمان بوده و بر فرايند تحقق ماموريت سازمانِ مشخص شده (در اينجا مجموعهاي از شرکتهاي مشاوره مديريت و سيستم) تاثيرگذارند. عدد داده شده به هريک از عوامل داخلي، وضعيت مجموعه مشاوران مديريت موردنظر اين پروژه را نشان ميدهد. رتبة هر يک از عوامل بر اساس قانون زير تعيين ميشود: به عنوان يک طيف، عدد 7 به معني «قوت جدي» تا عدد 1 به معني «ضعف جدي».
_ عوامل خارجي آن دسته از عوامل موثري هستند که خارج از کنترل سازمان بوده ولي بر فرايند تحقق ماموريت سازمانِ مشخص شده (در اينجا مجموعهاي از شرکتهاي مشاوره مديريت و سيستم) تاثيرگذارند. عدد داده شده به هريک از عوامل خارجي، بيانگر ميزان اثرگذاري آن عامل بر سازمان در رسيدن به چشمانداز است. رتبه هر يک از عوامل بر اساس قانون زير تعيين ميشود: به عنوان يک طيف، عدد 7 به معني «فرصت جدي» تا عدد 1 به معني « تهديد جدي».
همچنين از صاحبنظران خواسته شد تا ضريب اهميتي به هر يک از عوامل داخلي و خارجي اختصاص دهند. ميانگين ضرايب و رتبه عوامل داده شده براي هر عامل توسط کارشناسان محاسبه شده است و در نهايت ضريب هر عامل در رتبه موردنظر ضرب ميشود تا نمره نهايي به‌دست آيد. در نهايت از مجموع نمرههاي نهايي متعلق به هر يک از عوامل، مجموع نمرههاي عوامل داخلي و خارجي تعيين ميشود.
در رابطه با ماتريس عوامل داخلي، عواملي که داراي رتبه بالاتر از ميانگين 4 باشند، قوت به شمار مي‌آيند و آندسته از عوامل که داراي رتبه پايينتر از 4 باشند، ضعف داخلي خواهند بود. هرچه قدر رتبه عوامل به عدد 7 نزديک شود، قوت جدي و هر چه قدر به عدد 1 نزديک شوند ضعف جدي خواهد بود.
در جدول (1)، ليست نقاط قوت و ضعف، تهديدها و فرصتها ارائه شده است.
در نهايت با جمع زدن کل امتيازات امتياز عوامل محيط داخلي،(در جدول شماره 1 به دليل رعايت اختصار فقط تعدادي از عوامل ذکر شده اند) نمره نهايي 2.69 به‌دست آمده است. اين عدد مابين 1 و 4 قرار داد و در نتيجه، مجموعة بررسي شده در اين پروژه در مجموع در محيط داخلي با ضعف روبرو است.
مهمترين قوتهاي پيشروي اين مجموعه عبارت است از:
_ جذابيت حرفه براي فارغالتحصيلان جوان
_ وجود تجارب در چندين رشته تخصصي
_ ويژگي ذاتي حرفه براي اشاعة تجارب بنگاهها
_ توانايي حرفه براي بهبود و پالايش فرهنگ جامعه از طريق ارتقاي فرهنگ سازمانها
مهمترين ضعفهاي پيشروي اين مجموعه عبارت است از:
_ مسائل مالي، بودجهاي- نقدينگي شرکتهاي مشاوره
_ ضعف در توليد و اشاعه دانش فني-کاربردي توسط شرکتهاي مشاوره
_ عقبماندگي از تحول و دانش جهاني
_ ضعف مشاوران در رسيدن به سطح فهم و تحليل، فراتر از توليد دادهها
_ تعداد کم و افراد توانمند و اشخاص کليدي شرکتها
_ توانايي اندک مشاوران در ارائه راهحلهاي عملي
_ وضعيت نامناسب درک متقابل و تعامل ضعيف مشاور و کارفرما.
در نهايت با جمع زدن کل امتيازات امتياز عوامل محيط خارجي، نمره نهايي 3.1 به‌دست آمده است. اين عدد مابين 1 و 4 قرار داد و درنتيجه مجموعه بررسي شده در اين پروژه در مجموع در محيط خارجي با تهديد روبرو است.
مهمترين فرصتهاي پيشروي اين مجموعه عبارت است از:
_ نيازهاي ارضانشدة فراوان در سطح جامعه، بنگاهها و سازمانها
_ گسترش سرمايهگذاري در صنايع پتروشيمي و تمايل شرکت ملي پتروشيمي براي سرمايهگذاري در استفاده از مشاوره مديريت
_ توسعة توليد نيروي انساني مورد نياز حرفه
_ ايجاد انجمن مشاوران مديريت و نيز شبکة مشاوران مديريت و افزايش مقبوليت آنها در بين مشاوران
_ پيچيدگي روز افزون مسائلِ پيش روي سازمانها
مهمترين تهديدهاي پيشروي اين مجموعه عبارت است از:
_ فضاي پر از رانت کشور و درآمد سرشار نفت
_ پايين بودن قيمت قراردادهاي مشاوره و تمايل نداشتن کارفرمايان به سرمايهگذاري مناسب در اين امر
_ ويژگي اين حرفه در نبود موانع جدي ورود
_ رقابت دانشگاهها و استادان آنها با شرکتهاي مشاوره و آشفته کردن بازار مشاوره
_ نبود آمادگي فرهنگي مديران و سازمانها در استفاده از خدمات مشاوره
_ ضعف بخش خصوصي
_ وجود نداشتن قانون حفاظت از مالکيت معنوي
