صبر ضرورتی برای کمال

ارزش اخلاقى صبر بسته به هدفى است كه صبر به منظور آن صورت مى‏گيرد. در مبحث روابط انسان با خداوند، مقصود از صبر، نوعى مقاومت در برابر عواملى است كه رابطه انسان با خدا را سست مى‏كنند و او را از دايره ايمان به لحاظ نظرى يا عملى خارج مى‏سازند.

اقسام صبر:

در روايتى از پيامبر اعظم (ص)  انواع سه گانه صبر به شرح زير معرفي گرديده است: الصبر ثلاثة: صبر عند المصيبه و صبر على الطاعة و صبر عن المعصيه؛ شكيبايى بر سه قسم است: شكيبايى در مصيبت و شكيبايى بر طاعت و شكيبايى از گناه. صبر در مصيبت و صبر بر طاعت، شكيبايى در برابر امور ناخوشايند است و صبر از گناه صبر از امور خوشايند كه ميل و هواى انسان به آن گرايش دارد. اقسام صبر را مى‏توان به گونه‏اى ديگر از زبان حضرت علي (ع)  نيز معرفى كرد:آقا مي فرمايند:الصبر صبران: صبر على ماتكره و صبر عما تحب؛ شكيبايى دو گونه است: شكيبايى بر آن چه خوش نمى‏دارى و شكيبايى از آن چه دوست مى‏دارى. صبر در واقع مقاومت نفس در برابر هواست. به عبارت ديگر صبر پايدارى انگيزه دينى در برابر انگيزه‏هاى مخالف است. بعضى افعال به انسان كمك مى‏كنند تا به كمال اخلاقى و قرب خداوند نايل شود و برخى مانع و مزاحم كمال او هستند. پس بايد از افعالى كه مزاحم كمال ما هستند خوددارى كنيم و به عبارت ديگر، در برابر انگيزه‏هاى اين گونه افعال مقاومت نماييم؛ يعنى صبر كنيم. انگيزه‏هايى كه انسان را به كارهاى معارض با كمال دعوت مى‏كنند سه نوعند: 1- برخى از آنها انسان را به شكايت از قضاى الهى و اظهار ناخرسندى از آن دعوت مى‏كنند. 2- برخي از آنها انسان را دعوت به انجام افعالى خلاف كمال او مى‏سازد. 3-  اميال و هواهاى نفسانى است كه انسان را به درك لذات ممنوع وادار مى‏سازد.

مراتب صبر:

صبر و شكيبايى در برابر كدام يك از انگيزه‏هاى غير دينى فضيلت بيشترى دارد؟ آيا مى‏توان انواع صبر را بر حسب فضيلتى كه دارند درجه بندى نمود؟ علماى اخلاق معيارى كلى را از روايات استنباط كرده‏اند كه به نظر مى‏رسد معيار مناسبى براى درجه بندى انواع و افراد صبر است. ايشان گفته‏اند: هر صبر كه بر نفس انسان دشوارتر آيد ثوابى افزون‏تر و آن چه آسان‏تر است ثوابى كمتر دارد. اين تفاوت و تفاضل مطابق اين اصل است كه: «افضل الاعمال احمزها» اگر اين معيار را بپذيريم نمى‏توان تفاوت ثواب و فضيلت انواع و اقسام صبر نسبت به يكديگر را به طور قاطع بيان كرد زيرا در هر مورد از صبر بايد مقدار صعوبت صبر در نظر گرفته شود. چه بسا قسمى از اقسام صبر كه نوعا آسان‏تر از اقسام ديگر است در موردى خاص و شرايطى ويژه براى يك مؤمن بسيار دشوار و حتى دشوارتر از ساير اقسام صبر باشد. با وجود اين، در روايات مراتبى براى صبر ذكر شده است كه بايد اختلاف مراتب را اختلاف نوعى دانست.

صبر بر معصيت؛ برترين صبرها:

ثواب و فضيلت صبر بر معصيت، به مراتب افزون‏تر از ثواب و فضيلت صبر بر طاعت است و ثواب و فضيلت صبر بر طاعت به مراتب بالاتر از ثواب و فضيلت صبر بر مصيبت مى‏باشد. پيامبر گرامى اسلام ، مراتب صبرهاى سه گانه رابدين صورت بيان فرموده‏اند: ” كسى كه در مصيبت صبر كند و با صبر نيكويش شدت آن را از سر بگذراند، خداوند براى او سيصد درجه مى‏نويسد كه فاصله درجات آن همچون فاصله آسمان و زمين است و كسى كه بر طاعت صبر كند خداوند براى او ششصد درجه مى‏نويسد كه فاصله درجات آن همچون فاصله قعر زمين تا عرش است و كسى كه بر گناه صبر كند، خداوند نهصد درجه براى او مى‏نويسد كه فاصله درجات آن همچون فاصله قعر زمين تا منتهاى عرش است. ”

آثار صبر:

برخي از مهمترين آثار صبر به شرح زير مي باشد: 1- صبر و ظفر قرين هم هستند. اميرالمؤمنين(ع) در اين باره مى‏فرمايند:  انسان شكيبا پيروزى را از دست نمى‏دهد اگر چه زمانى طولانى بر او بگذرد. 2- انسان صبور از ارتكاب گناهانى همچون جزع بر قضاى خداوند ايمن است و بر صبورى خود پاداش مى‏گيرد: اميرالمؤمنين(ع) در اين باره مى‏فرمايند: اگر شكيبايى كنى حكم خدا بر تو جارى مى‏شود و پاداش داده مى‏شوى و اگر بى‏تابى كنى باز هم تقدير خدا بر تو جارى است ولى گناهكارى. 3- كسى كه صبر مى‏كند خداوند دعاى او را مستجاب مى‏كند و جبران مصيبت او را مى‏كند .4- صابران كه بر طاعات و معاصى شكيبايى مى‏كنند، آخرتى نيكو دارندو پاداش‏هاى بى حساب خداوند بر آنان مى‏بارد.5- صبر در برابر بلايا باعث رشد انسان و ترقى او در مراتب كمال است. 6- صبر بر طاعت و معصيت انسان را بهشتى مى‏كند. 7- صبر باعث تبديل مصائب به لطف و رحمت خداوند، آسودگى خاطر از حساب آخرت و دخول در بهشت مي گردد.

رابطه صبر و ايمان:

صبر از مهمترین ارکان ایمان است چرا که در حدود 70 آیه در قرآن در این باره سخن گفته شده است و در حدیث نبوی صبر نیمی از ایمان شمرده می‌شود.  امام علی (ع)فرموده‏اند: ايمان بر چهار ستون استوار است: صبر و يقين و عدل و جهاد. صبر، مقاومت در برابر هر انگيزه‏اى است كه انسان را از خداوند دور مى‏كند؛ بنابراين تخلق به هر يك از اخلاقيات ايمانى نيازمند صبر است، زيرا در اخلاق، ايمان و خلق نيكو، با معيار اثر گذارى آن در تقرب انسان به خداوند نيكو شمرده مى‏شود و در برابر هر خلق نيكو، نيازمند پايدارى و تمرين و ممارست است. از اين گذشته مقاومت در برابر چيزهايى كه انسان را از خداوند دور مى‏سازد، در صورتى انجام مى‏گيرد كه انسان به خداوند مؤمن باشد و نسبت به او معرفت داشته باشد. بدون شناخت خداوند و اوصاف او و بدون ايمان، نمى‏توان هيچ عملى را به سبب مقرب بودن نيكو شمرد و يا بالعكس. بنابراين ايمان به معناى معرفت و يقين به خداوند و اسماء حسناى او، شرط ضرورى و مقدمه لازم صبر است. از طرف ديگر، ايمان علاوه بر اقرار زبانى و معرفت يقينى مشتمل بر عمل به اركان نيز مى‏باشد و عمل به مقتضاى معرفت، خود نيازمند صبر و مقاومت است. در نتيجه مى‏توان گفت بدون صبر، ايمان كامل كه التزام عملى به دين خداست امكان‏پذير نيست. پس رابطه ايمان و صبر، دو طرف دارد: از يك سو ايمان نظرى سازنده صبر است و از سوى ديگر، بدون صبر، ايمان عملى تحقق نمى‏يابد.

راه‏هاى تحصيل صبر:

با عنايت به مرقومات فوق الذكر  راه‏هاى تحصيل صبر را مى‏توان اين گونه خلاصه كرد: 1- تقويت معرفت و يقين به خداوند و حكمت و خيرخواهى او.2- توجه به آثار مثبت صبر، 3- توجه به اين كه ملكه صبر، شرط توفيق به انجام تكاليف و پرهيز از گناهان است و همه كارهاى انسان با صبر به نتيجه خواهد رسيد؛ 4- كسى كه شكيبايى مى‏كند افزون بر آن كه آخرتى نيكو دارد، زندگى دنياى او نيز آرام و موفقيت‏آميزتر است. انديشيدن به اين واقعيت نيز انسان را به شكيبايى راغب مى‏سازد؛ 5- ممارست براى تحصيل صبر . 6- انديشيدن به عواقب و نتايج سوء ناشكيبايى.

اسوه ي صبر:

در میان پیامبران الهی که هر یک ویژگی خاصی از فضایل اخلاقی را دارا بودند حضرت ایوب علیه‌السلام به عنوان پیامبر صبور شناخته می‌شود او الگوی صبر و استقامت در برابر مشکلات بود. در قرآن كريم آمده است:”ما ایوب را شکیبا یافتیم، چه بنده خوبی بود که بسیار باز‌گشت کننده به سوی خدا بود.”حضرت ایوب به عنوان یک آزمون بزرگ گرفتار مصائب عظیمی شد تا درجه شکر ‌گزاری او آشکار گردد و به مقام قرب پروردگار نزدیکتر شود او که اموال، زراعت و گوسفندان فراوان و فرزندان برومند و لایق و متعدد داشت در یک آزمون بزرگ همه چیز خود را از دست داد و خود نیز به بیماری شدیدی مبتلا شد.آن حضرت چنان بیمار گشت که از شدت درد به خود می‌پیچید و بدین‌سان اسیر و در بند بستر بیماری و درد گردید ولی هیچ یک از این امور، از شکر او نسبت به درگاه خداوند نکاست. زخم‌ زبانهای زیادی از دوست و دشمن شنید، مصیبتی که شاید بالا‌ترین مصائب بود گاهی راهبان بنی‌اسرائیل و عبادت‌کنندگان آنان به دیدنش می‌آمدند و به صراحت می‌گفتند: تو چه گناه عظیمی کرده‌ای که به این عذاب الیم گرفتار شده‌ای؟ ولی باز هم آن حضرت صبر را از کف نمی‌داد و چشمه‌ی زلال شکر و سپاس الهی را به کفران و نا‌شکری آلوده نمی‌ساخت تنها کاری که کرد این بود که بعد از مدتی طولانی به پیشگاه خداوند عرض کرد: بارپروردگارا! شیطان مرا به رنج و عذاب افکند انتظار گشایش را تنها از تو دارم.

نتيجه گيري:

صبر علاوه بر زندگی مادی، در زندگی معنوی نيز وجود دارد اگر انسان در برابر نفس سر‌کش و هوا و هوسها و زرق و برق دنیا و جاذبه‌های گناه ایستادگی نکند و در راه شناخت خدا و اطاعت از فرمان او با مشکلات نجنگد، هر‌گز به جایی نمی‌رسد.صبر در تمام امور زندگی برای همه مهم ومفید  است وتاکید قرآن و بزرگان در اهمیت آن برای همه مشخص است . بعضی ها به تقسیم بندی صبر در زندگی پرداخته و صبررا در مصیبت ، در معصیت و  در عبادت دیده اند. و بعضی ها به تاثیرات عملی صبر پرداخته اند وعده ای دیگر در روان شناسی به آن توجه کرده اند.انسان صابر بر خود مسلط است و آرامش خود را از طريق اظهار شكايت و رفتار اعتراض‏آميز به دست نمى‏آورد، بلكه از راه‏هاى ديگرى كه رضايت خداوند در آن است آرامش خود را تأمين مى‏نمايد. در واقع او در برابر انگيزه شكايت گرى مقاومت مى‏كند. اين مقاومت، ناشى از ايمان است. كسى كه به خداوند ايمان دارد و خيرخواهى خداوند را باور كرده است و مى‏داند كه خداوند علم و قدرت مطلق است و از همه كس به او مهربان‏تر است پيش آمدهاى ناگوار را به مصلحت خويش مى‏داند و آنها را آزمايش الهى و باعثى براى بيدار شدن خويش مى‏شناسد. چنين انسانى معتقد است مصيبت‏هاى زندگى باعث پالايش انسان از گناهان و نردبان ترقى است مشروط بر آن كه صبر پيشه سازد و به قضاى الهى اعتراض نكند.

منابع:

1- قرآن كريم

2 – اصول كافى، ج 2، باب الصبر.

3 -نهج‏البلاغه، كلمات قصار.

4 -نهج‏البلاغه، خطبه ها.

5 – جامع السعادات، ج ۳.