مطالعات تطبيقي در كتابداري
مطالعه تطبيقي يكي از روش‌هاي پژوهش كمي و كيفي است كه در آن دو يا چند متغير يا فرايند همگون كه مي‌توانند نمونه‌ها و موارد محسوس يا نامحسوس باشند، بررسي مي‌شوند؛ با اين هدف كه با توصيف و تبيين اشتراك‌ها و اغلب تفاوت‌ها، بتوان آن پديدارها را شناسايي كرد و به تفسيرها و احتمالا تعميم‌هاي تازه دست يافت.
مطالعات تطبيقي عمومآ سه فرايند توصيف، مقايسه، و نتيجه‌گيري را دربردارند (3: 40)، مطالعات تطبيقي توصيفي به پژوهش‌هاي اكتشافي خاصي اطلاق مي‌شود كه هدفشان صرفآ توصيف دو يا چند پديده يا وضعيت از طريق مقايسه ويژگي‌هاي آنهاست؛ در حالي كه مطالعات تطبيقي هنجاري[2] هدف‌هايي فراتر از توصيف دارند و متضمن داوري و ارزش‌گذاري آزمودني‌ها هستند (4) و مي‌توانند انواع پژوهش‌هاي تطبيقي علّي، رده‌بندي، مطالعات تطبيقي براي بهبود فرآورده‌ها، و مطالعات تطبيقي با هدف تصميم‌گيري در سطح ملي و فراملي را دربرگيرند (8).
مثال‌ها و نمونه‌ها. كتابداري تطبيقي و بين‌المللي تفاوت‌هايي دارند كه كمتر به آن توجه مي‌شود. كتابداري تطبيقي يك روش پژوهش تطبيقي درباره فعاليت‌ها، مسائل، و توسعه كتابخانه‌ها در جوامع و كشورهاي مختلف است كه هدف آن تحليل پديدارها به‌منظور تبيين، تفسير، و چه بسا علت‌يابي اشتراك‌ها و افتراق‌ها از داده‌ها با استفاده از الگوهاي مقايسه است (5: 4). كتابداري بين‌المللي، ناظر بر فعاليت‌هاي بين‌المللي سازمان‌هاي دولتي و غيردولتي، گروه‌ها و افراد، و يا كشورها در زمينه كتابداري و اطلاع‌رساني است كه لزومآ از روش پژوهش تطبيقي بهره نمي‌گيرد و هدف آن ايجاد، توسعه، حفظ، و ارزشيابي خدمات اين رشته و حرفه در جهان است. بنابراين، پژوهش‌هايي كه در حوزه كتابداري بين‌المللي انجام مي‌شود، ممكن است عناصر روش‌شناسي پژوهش تطبيقي را به‌كار نگيرند. از طرفي همه پژوهش‌هاي كتابداري بين‌المللي قطعآ فراملي و به معناي دقيق كلمه بين‌المللي هستند. حال آنكه برخي پژوهش‌هاي كتابداري تطبيقي مي‌توانند درون مرزي بوده، صرفآ ناظر به مباحث كتابداري در جوامع متفاوتي باشند كه بخشي از يك ملت هستند و در چارچوب حاكميت ملي يك كشور به‌سر مي‌برند (6: 10).
تاريخچه. به‌كارگيري روش تطبيقي به شيوه نظام‌مند و علمي به اواخر قرن 19 و اوايل قرن 20 بازمي‌گردد. در اين زمان غربي‌ها تحت‌تأثير ديدگاه‌هاي اگوست كُنت و نظريه‌هاي مبتني بر تكامل اجتماعي، دست به مطالعات تطبيقي درباره ملل و اقوام ديگر زدند. پيش‌فرض نهفته در همه اين پژوهش‌هاي مردم‌شناسانه و قوم‌نگارانه اين بود كه فرهنگ‌هاي غيرغربي دچار كندي توسعه شده‌اند. در قرن بيستم، با گسترش كاپيتاليسم و استعمار نو، اين ديدگاه‌ها تغيير كرد.
پژوهشگران به‌جاي تمركز بر فرهنگ‌هاي غيرغربي، به جوامع مدني، مهاجران و اقليت‌هاي قومي و نژادي، به‌ويژه در امريكا پرداختند و پژوهش‌هاي مردم‌شناسي با هدف همگون‌سازي و فرهنگ‌آموزي باب شد. در اواسط قرن بيستم با پديد آمدن ديدگاه‌هاي كثرت‌گرا، نظريه‌هاي همگون‌سازي تقريبآ به شكست انجاميد (10: 37-62). اما هنوز هم بسياري از حوزه‌هاي علوم اجتماعي عرصه مباحثات دو نگرش است: يكي نگرش خاص‌گرا[3] كه قائل به قياس‌ناپذيري تفاوت‌هاست و ديگر نظريه معتقد به مقايسه‌پذيري فرهنگ‌ها و ملل (7: ذيل واژه). هم اينك در آغاز هزاره سوم، مي‌توان ناظر به سه تحول عمده در اين نوع مطالعات بود: نخست اينكه پژوهش‌ها تحت‌تأثير تحولات عصر پست پوزيتيويسم و پست مدرنيسم و بين رشته‌اي شدن حوزه‌ها، پيچيده‌تر شده‌اند و از انواع روش‌ها و متون (مثل پژوهش پيمايشي، تاريخي، مطالعه موردي، و غيره) استفاده مي‌كنند؛ ديگر اينكه همسو با نفوذ روش‌هاي كيفي از نگرش‌هاي پوزيتيويستي (كه در آن آزمودني‌ها قابل اندازه‌گيري دقيق بوده و نتايج قابل تعميم هستند)، فاصله مي‌گيرند؛ و سومين تحول، سياسي شدن اين مطالعات و تبديل آنها به ابزارهاي تصميم‌گيري در سطح ملي و بين‌المللي است(8).
زمينه مطالعات تطبيقي در كتابداري در ايالات متحده امريكا و پس از انتشار نقد چارلز ويليامسون درباره آموزش كتابداري و كتابخانه‌ها در دهه 1920 ايجاد شد. مباحث اصلي مورد انتقاد ويليامسون، عملگرايي حاكم بر حرفه، ضعف علمي برنامه‌هاي آموزش كتابداري، فقدان پژوهش علمي در رشته، و بي‌توجهي به منزلت حقوقي و حرفه‌اي كتابداران در كتابخانه‌ها بود. پس از انتشار گزارش ويليامسون در 1923 و در فضاهاي علم‌گراي حاكم بر محيط‌هاي آموزشي آن زمان، كه به‌شدت از گرايش‌هاي پوزيتيويستي فلاسفه حلقه وين تأثير پذيرفته بود، پژوهش‌هاي كتابداري آغاز و برنامه‌هاي آموزشي اين رشته دستخوش تحول شد (2: 5). در 1954، سي دِين[4] نخستين‌بار اصطلاح كتابداري تطبيقي را به‌كار برد؛ از سوي ديگر درس‌هايي مثل كتابداري تطبيقي و كتابداري بين‌المللي در برنامه درسي گروه‌ها و مدارس كتابداري گنجانده و تدريس شد؛ و پژوهش‌هايي در اين رشته آغاز شد كه بيشتر از نوع پژوهش‌هاي تطبيقي تاريخي درباره وضعيت كتابخانه‌ها و به قول دوروتي جي. كالينگز ناظر به تحليل منظم توسعه كتابخانه‌ها، عملكرد، و مسائل آنها (معمولا در كشورهاي مختلف) در بستر عوامل مرتبط تاريخي، جغرافيايي، سياسي، اقتصادي ـ اجتماعي، فرهنگي، و ساير عوامل زمينه‌اي بود (1: 88).
از مثال‌هاي بارز مطالعات تطبيقي در كتابداري، يكي كار پريام جِي. دانتون به‌نام >كتاب‌گزيني و منابع كتابخانه‌هاي دانشگاهي در آلمان و امريكاابعاد كتابداري تطبيقيكتابداري تطبيقي و كتابداري بين‌الملليكتابداري جهانيمطالعه تطبيقي نرم‌افزارهاي اصطلاحنامه‌اي قابل استفاده در رايانه‌هاي شخصي< از ريتزلر (1990)؛ از احمد يوسفي نام برد.
نكته مهم ديگر كه پژوهشگران بايد به آن توجه كنند، رابطه ظريفي است كه بين پژوهش تطبيقي و مقوله ارزشيابي وجود دارد: به اين معنا كه معمولا مقايسه متضمن ارزشيابي است و بيشتر پژوهش‌هاي تطبيقي ماهيت هنجاري دارند يعني با هدف تبيين و تفسير هنجارها و ارزش‌ها انجام مي‌شوند و حاصلشان استانداردها و معيارهاي سنجش پديدارهاست، و چون پديدارهاي مورد مطالعه در اين رشته معمولا پديدارهاي غيرمادي است، ضرورت دارد در طراحي پژوهش‌هاي تطبيقي، از روش‌شناسي پژوهش‌هاي كيفي و امكانات آن بيشتر بهره‌گيري شود (9: 22).
مآخذ:
1) پاول، رونالد ار. روش‌هاي اساسي پژوهش براي كتابداران. ترجمه نجلا حريري. تهران: دانشگاه آزاد اسلامي، مركز انتشارات علمي، 1379؛
2) رهادوست، بهار. “علم‌گرايي و پوزيتيويسم در كتابداري و اطلاع‌رساني”. جهان كتاب، 5 (شهريور 1383): 6-7؛
3) كريشن كومار. روش‌هاي پژوهش در كتابداري و اطلاع‌رساني. ترجمه فاطمه رهادوست و فريبرز خسروي. تهران: كتابخانه ملي ايران، 1374؛
5) Danton, J. Periam. Book Selection & Collections: A Comparison of German & American University Libraries. New York: Colombia University, 1963;
6) Idem. “Differences of Comparative & International Library Science”. In Comparative & International Library Science. Edited by John F. Harvey. Metuchen, N. J.: Scarecrow, 1977, PP. 3-144;
7) Calhoon, Craig. Dictionary of Social Science. S. V. “Comparative Study”;
8) Ghorra-Gobin, Cynthia. “The Comparative Social Science Approach: Outline for a Debate on Methods & Objectives Based on 3 MOST Projects Carried out by International Networks of Researchers”. [On-line]. Available: http://www.unesco.org/ most/ghorraen.htm. [8 July. 2004];
9) Shores, Louis. “Comparative Librarianship: A Theoretical Approach”. In Comparative & International Librarianship: Essays on Themes & Problems. Edited by Miles M.Jackson. Westport, Connt.: Greenwood, 1970, PP. 3-24;
10) Vidich, Arthur J., Lyman, Sanford M.”Qualitative Methods: Their History in Sociology & Anthropology”. In Handbook of Qualitative Research. Edited by Norman K. Denzin and Yvonna. S. Lincoln. London: Sage Publications, 2000, PP. 37-84.
