مهارت گفتگو

فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه های اسلامی

خلاصه کتاب:

سخن ناشر:  امروزه روانشناسان راههایی برای زندگی ای به دور از تنش و سرشار از آرامش پیشنهاد می دهند گر چه مهارتهای زندگی عنوانی است امروزین، ولی در آموزه های اسلامی ریشه دارد، و بجاست که درس زندگی را از زلال وحی فراگیریم. ما بر این باوریم که آموزه های قرآنی و حدیثی منشور چگونه زیستن است و پیامبر اکرم (ص) با بینش الهی خود راهکارهایی برای بهترین زیستن فرا روی بشریت نهاده اند.

مهارت گفتگو
سخن، یک از مواهب بزرگ الهی است که به آدمی ارزانی شده است، خداوند سبحان نه تنها استعداد سخن گفتن را با گویشهای متنوع در نهاد بشر آفرید بلکه چگونگی و آداب آن را نیز به وی آموخت.
مفهوم شناسی
تقویت ارتباط و آثار آن
ارتباط میان فردی، فرآیندی است که در آن اطلاعات، مفاهیم و احساسات را با پیامهای کلامی و غیرکلامی با دیگران در میان می گذاریم. این ارتباطات نماد و نشانه هویت و کمال انسان است. ارتباطات موثر، موجب کیفیت روابط و در مقابل ارتباطات غیرموثر مانع شکوفایی و تخریب روابط می شود. کسانی که پیوندها و روابط اجتماعی استواری ندارند دو تا سه برابر بیشتر در معرض مرگ زودهنگام بوده و مشکلاتی از قبیل بیماریهای قلبی، افسردگی، اضطراب، خستگی، نارضایتی شغلی، فشار روانی و مسایل خانوادگی از پیامدهای فقدان ارتباط موثر است.
در این میان مهمترین راه ارتباط میان انسانها گفتگو است
سکوت یا سخن و رجحان نسبی آن دو!
امام صادق (ع): سخن آرامش روح است و سکوت آسایش عقل.
در روایات گاه بر محبوس نمودن زبان و گاه بر سخن گفتن و شکستن سکوت تاکید شده است. رها ساختن زبان مخاطره آمیز و زحمت آفرین و ملامت زا می باشد.
بس که بر گفته پشیمان بوده ام        بس که بر ناگفته شادان بوده ام  «رودکی»
بنابراین سخن گفتن به شرط کم گویی و حق گویی، بر سکوت برتری دارد.
عوامل برقراری ارتباط گفتاری موثر
1- ادب و احترام متقابل
2- مثبت نگری
3-اعتماد آفرینی
4-همگامی
5-رازداری
6-اولویت‌شناسی
7-توجه به سطح فهم و نیاز مخاطب
8-هنر خوب گوش دادن
9-بهره گیری از نشانه های غیرکلامی
10-شایستگی سخن
1- ادب و احترام متقابل
حرمت شکنی و بی آزرمی، حتی در نحوه صدا زدن یا در گونه نگاه کردن حالتی روانی را برای مخاطب پدید می آورد که سخنان گوینده را نمی پذیرد و آتش خشم و تنفر وی را در درون شعله ور می سازد حفظ حرمت و ادب حتی در جایی که طرف مقابل، پایبندی به آن ندارد ضرورت می یابد و این گونه است که حضرت ابراهیم (ع) هنگامی که در گفتگویی منطقی احترام آمیز با عمویش آذر با توهین او روبرو می شود باز هم پاس حرمت را می نهد (سوره مبارکه مریم آیه 2) درود بر تو باد به زودی از پروردگارم برای تو آمرزش می خواهم زیرا او همواره نسبت به من مهربان بوده است، این نشان می دهد که در مواجهه با افراد منحرف نیز، گام نخست گفتگویی توأم با احترام است.
گفتگوی بدون رعایت ادب و احترام نه تنها تأثیر مثبتی در پی نخواهد داشت بلکه غالباً بر مشکلات و تنشها می افزاید و مثال گفتگوی آکنده از ادب و احترام در قرآن کریم گفتگوی فرشتگان با خداوند و یوسف با پدر و مادر و برادرانش می باشد.
2- مثبت نگری
طبق فرموده امیرالمومنین علی (ع) (اصول کافی ج2ص362) هرگز نباید نسبت به سخن برادر مومن گمان بد برد، قرآن کریم نیز با انتقاد از منفی نگری و نهی از ان سیره پیامبران الهی را به تصویر می‌کشد که با مثبت نگری و یادآوری نقاط قوت مردم را از برقراری ارتباطی موثر سود می جستند، منفی نگری گاه به بیماری روانی تبدیل می گردد که حتی عناصر مثبت را نیز منفی تفسیر می کند که از دیدگاه قرآن کریم از ویژگی منافقین است.
3- اعتماد آفرینی
یکی از عوالم مهم ارتباط موثر و نفوذ در مخاطب کسب اعتماد او به گفتار و انگیزه گوینده است. میان افزایش عناصر اعتمادآفرین با افزایش پذیرش مخاطب رابطه مستقیمی وجود دارد.
در این باره خداوند در قرآن کریم سوره هو دایه 74 به داستان حضرت ابراهیم (ع) اشاره می نماید که جمعی از فرشتگان برای نابودی قوم لوط به صورت ناشناس نزد حضرت ابراهیم (ع) از خوردن غذا خودداری ورزیدند و ایشان احساس بیگانگی و دلهره کرده از گفتگو با آنان خودداری نمود ولی پس از شناسایی و دریافت بشارت از آنان باب گفتگو را درباره مأموریت آنان واگشود از این آیه بر می آید که پیش شرط گفتگوهای موثر و سازنده ایجاد فضایی امن، همراه با اعتمادی متقابل است.
عناصر اعتماد آفرین در روابط گفتاری الف)راستگویی ب)خیرخواهی ج)پرهیز از خودمحوری د)معرفی خود
الف) راستگویی: پیامبر گرامی اسلام (ص) پیش از رسالت به صدق و راستی شهره بودند و امام باقر (ع) به راستی و صدق پیش از سخن فرمان داده است
ب) تصور خیرخواهی و دلسوز بودن گوینده در ذهن مخاطب تحکیم اعتماد وی را به دنبال دارد
ج) غرور و خودبرتربینی در گفتگو و بی توجهی به نگرشهای طرف مقابل سلب اعتماد وی را در بر خواهد داشت.
د) از دوره های اعتمادآفرینی، معرفی خود و هدف خویش با واژگان صمیمانه و نیز بیان توانمندی و تخصص خویش است
این روش پیامبران الهی بوده است که به عنوان نمونه در قرآن کریم سوره شعراء آیات 26 و 107 الی 109 به جریان حضرت نوح (ع) اشاره دارد، که مسلماً من برای شما پیامبری امین هستم، تقوای الهی پیشه کنید و مرا اطاعت کنید. من برای این دعوت هیچ مزدی از شما نمی طلبم و اجر من تنها بر پروردگار عالمیان است.
4- همگامی
اتخاذ این شیوه (همگامی) اثر روانی خاصی بر مخاطب می نهد که او را از حالت تدافعی جبهه گیرانه خارج می کند و وی را به اندیشیدن وا می دارد و ثمره چنین برخوردی دوری از نگرشهای فردی است و باعث ایجاد حق پذیری فرد می گردد.
5- رازداری
امیرالمومنین علی (ع) در نهج البلاغه ترجمه جعفر شهیدی حکمت 6 ص 361 می فرمایند: سینه خردمند صندوق راز اوست، امام صادق (ع) می فرمایند: دوستت را تنها از رازی باخبر کن که اگر دشمنت بر آن دست یابد به تو زیانی نرساند چرا که دوستت ممکن است روزی دشمن تو گردد. بنابراین افشای بی حد و مرز حتی در روابط نزدیک هم می تواند خطرناک باشد.
شیخ اجل سعدی شیرازی در گلستان می فرماید: سخن در نهان نباید گفت که بر انجمن نشاید گفت
6- اولویت شناسی
گوینده بایستی موضوعاتی انتخاب کند و به گونه ای مطرح نماید که مفید و متناسب با فضای گفتگو باشد و بی تدبیری درا ین کار باعث بروز مشکل خواهد شد برای نمونه سخن از شادی و شعف نزد مصیبت زده و دل شکسته نابجا و مشکل ساز است.
امام علی (ع) می فرمایند: هر سخن جایی و هر نکته مقامی دارد.
7- توجه به سطح فهم و نیاز مخاطب
گوینده بایستی با در نظر گرفتن سن ، پایگاه اجتماعی و سطح خرد و دانش مخاطب طوری سخن گوید که هم قابل فهم و دریافتنی باشد و هم با ایجاد همسطحی و همسانی بین خود و مخاطب و درد سطح او ظاهر شدن موجب تأثیرگذاری در وی و کسب حمایت و همکاری او گردد.
امام صادق (ع) می فرمایند: هیچ گاه رسول خدا (ص) متناسب با خرد والای خویش با مردم سخن نگفت رسول خدا (ص) خود فرموده اند ما پیامبران مأموریم تا با مردمان به اندازه درک و عقلشان سخن گوییم. از سوی دیگر پایین تر از سطح مخاطب ظاهر شدن نیز ممکن است ضعف و کاستی گوینده را در ذهن مخاطب تداعی کند و از تأثیر سخن او بکاهد. در گفتگو با کودکان باید با زبان کودکانه و رعایت ظرافتها برخورد نمود و نبی مکرم اسلام (ص) در این باره می فرمایند هر کس کودکی نزد اوست باید که برایش کودکی کند.
8- هنر خوب گوش دادن
بر اساس پاره ای بررسیها به طور متوسط 45 درصد از زمان ارتباط ، صرف شنیدن می شود. میان شنیدن و گوش دادن تفاوت است. شنیدن برای توصیف آن بخش از فرآیندهای حسی به کار می رود که از طریق آن تحریک های شنیداری در سیستم شنوایی دریافت شده و به مغز ارسال می گردد ولی گوش دادن فعالیت روان شناختی پیچیده تری است که درک، تعبیر و تفسیر تجربه ای حسی را شامل می شود، توجه ا تمام وجود به سخنان گوینده از آداب گوش دادن است.
مهارت گوش دادن پویا چند ویژگی دارد:
الف) فرصت سخن گفتن را با سئوالات بازپاسخ برای مخاطب خویش فراهم کرد ب) با نگاه کردن به گوینده و حرکات چشم و ابرو و سر رضایت خود را از صحبت کردن به او نشان دهیم.
ج) با تکه کلامهای کوتاه مثل بله، صحیح، درست، همین طور است، جالب بود و … او را تشویق و همراهی نماییم.
د) در میان صحبتهای گوینده خلاصه ای از سخنان او را ارائه کنیم تا مطمئن شود سخنان او را فهمیده ایم یا خیر؟
9- بهره گیری از نشانه های غیرکلامی
بر اساس پاره ای از بررسی ها بیش از نیمی مکالمات رودرروی ما غیرکلامی است و زبان اشاره و ایما پیش از آن که سخن بگوییم احساسات و نگرشهای ما را باز می گوید؛ حالت چهره، تماس چشمی، چگونگی صدا زدن و قیافه بدنی هر کدام پیایم ار تداعی می کنند و در این میان حالات چهره از نشانه های غیرکلامی دیگر موثرتر است.
قرآن کریم در مورد تهیدستان خویشتندار در بخشی از آیه 273 بقره می فرمایند «تعرفهم بسیماهم» آنها را از سیمایشان می شناسی. رسول گرامی اسلام (ص) پیوسته با تبسم سخن می گفتند. از نشانه های مهم غیرکلامی که فرایند گفتگو را تسهیل می بخشد عبارتند از 1- چهره باز و متبسم 2- تماس چشمی مستقیم و مناسب نه پیوسته و جبری 3- استفاده از احساسات خویش در بیان افکار خود
10- شایستگی سخن
امام باقر (ع) می فرمایند: زیباترین سخنانی را که دوست دارید به شما گفته شود به مردم بگویید.
معیارهای سخن شایسته
الف) شنوایی و رسایی
ب) سلامت و عفت کلام
ج) نرمی و ملایمت در عین قاطعیت و شفافیت
د) استواری و سنجیدگی
الف) شنوایی و رسایی سخن موجب جذابیت آن و زمینه ساز پذیرش بهتر از سوی مخاطب است
ب) سلامت و عفت کلام: نمونه زیبای آن را قرآن کریم در داستان یوسف(ع) به تصویر کشیده داستانی که در ترسیم صحنه های حساس عشق سوزان و آتشین زنی زیبا و هوس آلود با جوانی پاکدل و پاکدامن دقت در بیان را با متانت و عفت درآمیخته و در شرح خلوتگاه عشق بدون آنکه از وقایع چشم بپوشد تمام اصول اخلاق و عفت را به کار بسته است
ج) نرمی و ملایمت در عین قاطعیت و شفافیت: از این روی خداوند متعال به موسی (ع) و هارون (ع) توصیه نمود که با فرعون به نرمی سخن بگویند شاید که حق را بپذیرد
د) استواری و سنجیدگی: برآیند اندیشه پیش از سخن، آگاهانه سخن گفتن و نیز رعایت عدالت است.
موانع برقراری ارتباط موثر گفتاری
1- ارتباط یکسویه در فضای گفتگو
از آداب گفتگو آن است که هر یک از طرفین گفتگو به دیگری اجازه اظهارنظر بدهد و با پرگویی وی را به سکوت وادار نکند. برخی افراد که با تدریس و سخنرانی و گویندگی سر و کار دارند طبق عادت فقط نقش سخنگو را بازی می کنند و کمتر حاضر به شنیدن سخنان طرف مقابل هستند که در قرآن مذمت شده.
2- شروع از نقاط منفی (انتقاد گزنده)
گفتگو را با سرزنش و انتقاد نباید آغاز کرد چون این کار شخصیت طرف مقابل را خدشه دار می کند و ادامه ارتباط را غیرممکن می سازد. (در صورتی که موضوع اصلی سخن انتقاد از مخاطب باشد نخست لازم است به نقطه یا نقاط مثبت اشاره شود و انتقاد با ستایش همراه گردد، نمونه این ادب را می توان در گفتگوی خداوند با پیامبر (ص) دید، در جنگ تبوک، گروهی از منافقان با دروغ و سوگند از پیامبر(ص) خواستند تا در جنگ شرکت نکنند و پیامبر نیز اجازه داد در این هنگام خداوند با بیانی عتاب آمیز در انتقاد از پیامبر بخاطر اجازه دادن به آنان می فرماید «عفا الله عنک لم اذنت لهم حتی یتبین لک الذین صدقوا و تعلم الکاذبین» خداوند تو را بخشید چرا پیش از آنکه حال راستگویان بر تو روشن شود و دروغگویان را بشناسی به آنان اجازه دادی؟ و بدین گونه سخن انتقاد را با عفو و گذشت شروع کرد.
• انتقاد، نباید گزنده و توأم با سرزنش زیاد باشد؛ حضرت علی (ع) می فرمایند: تنها شعله های لجاجت مخاطب را بر می افروزد.
• تکرار بیش از حد انتقاد نیز، از تأثیر آن می کاهد و بذر کینه و دشمنی را در دل مخاطب می‌افشاند.
• انتقاد از مخاطب در حضور دیگران، معمولاً موجب تخریب شخصیت وی می شود و نتیجه معکوس دارد.
3- ستایش افراطی مخاطب
همان گونه که انتقاد گزنده مانع ارتباط موثر می شود ستایش افراطی مخاطب نیز مشکل ساز می شود چرا که مخاطب احساس می کند ستایش فراتر از حد او نوعی چا پلوسی و تملق گویی و ابزاری برای فریب و اغفال او خواهد بود از این رو بسیاری افراد در مقابل ستایش خود حالت تدافعی می گیرند. حضرت رسول(ص) می فرمایند: “بر روی ستایش کنندگان خاک بپاشید” (شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه)
حضرت علی (ع) می فرمایند: “اذا مدحت فاحتضر اذا ذممت فاقتصر”هر گاه ستودی مختصر کن- هرگاه نکوهیدی کوتاه کن (غررالحکم، ص223)
4- گفتگوی آمرانه و منفعلانه
از نظر چگونگی برقراری ارتباط، افراد را به سه گروه تقسیم می کنند:
الف) انسانهای پرخاشگر و متکبر که در سخنانشان از تهدید و تحقیر طرف مقابل استفاده می کنند و برای شخص مقابل ارزشی قائل نیستند، از دید آموزه های دینی این افراد به متکبران تعبیر می گردد
ب) افراد منفعل: که شخصیت و نیازهای خود را بی ارزش می پندارند آنها معمولاً با صدای ملایم سخن می‌گویند از تماسهای چشمی خودداری می ورزند و بیشتر شنونده حرفهای دیگران هستند این طرز ارتباط تعامل این افراد را به حداقل می رساند
ج) افراد قاطع: که احترام و شخصیت طرف مقابل را حفظ می کنند و خواسته های خود را نیز با قاطعیت همراه با آرامش و احترام مطرح می کنند و این نوع رفتار مؤثرترین شیوه ارتباطی می باشد.
5- خودنمایی در بیان
خودنمایی و فضل فروشی در سخن ارتباط مؤثر را غیرممکن می سازد چون این ذهنیت را به وجود می آورد که از لحاظ دانش و پایگاه اجتماعی بالاتر از دیگران است و باعث رنجش مخاطب می گردد.
6- مجادله
جدالهای بی حاصل و بحثهای غیرضروری از مهمترین موانع ارتباط گفتاری مؤثر می باشد این کار که از خود بزرگ بینی و برتری جویی و به هدف محکوم کردن و شرمنده ساختن مخاطب است وی را نیز به جدال و لجبازی می کشاند و با سلب احترام متقابل ادامه ارتباط را مشکل می سازد. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: هیچ بنده ای کاملاً به حقیقت ایمان نمی رسد مگر ان که مجادله را رها کند هر چند حق با او باشد.
7- پرسشگری منفی
یکی از عوامل ایجاد ارتباط ناسالم مطرح است که گونه های مختلفی دارد:
الف) پرسش از مسایلی که هیچ گونه سود قابل توجهی ندارد و تنها موجب اتلاف وقت و انرژی افراد می شود
ب) واکاوای آنچه دانستن ان، زیان بار است (مانند اصرار بیمار برای آگاهی از بیماری درمان ناپذیر خود، سئوال از آلودگی های افراد، اطلاعات سری و …)
ج) تجسس در امور شخصی دیگران
د) پرسش تمسخرآمیز
ه) پرسش به هدف خودنمایی، فضل فروشی و یا تخریب شخصیت و اعتبار مخاطب
و) بهانه تراشی و ماجراجویی با سئوالات بیجا
آسیب شناسی سخن
سخن ما از دید کمی و کیفی، پیوسته در معرض آفات و آسیب های گوناگونی است که به خاطر تأثیرات منفی بر شخصیت، روان و اعتبار اجتماعی گوینده یا مخاطب بی ارزش و گاه ضدارزش می شود و ناپایداری ارتباط کلامی سازنده را موجب می گردد.
آسیب های مهم سخن بر اساس آموزه های دینی عبارتند از:
1- پرگویی: پرحرفی در مقابل گزیده گویی و کم گویی از آفات مهم سخن است
حضرت علی (ع): آفت سخن، درازگویی است. خوشا آنان که زبان را از افزون گویی درکشید.
مطالب مهم پرتویی از آموزه های دینی
الف- معیار زیاده گویی آن است که سخن نه سود دنیوی داشته باشد و نه پاداش اخروی بلکه گفتار بیهوده ای که بیشتر بدون اندیشه بر زبان جاری شود، حتی درازگویی در مطالب مفید که خود از تأثیر کلام سخن می کاهد از این رو در روایات بر رعایت میانه روی تاکید شده است.
ب- پرحرفی: پیامدهای نامطلوب فراوانی دارد، در وهله نخست زیان آن بر روان و دل گوینده است و پرگویی موجب ارتکاب سخنانی گناه آلود می گردد و سقوط معنوی مخاطب را به همراه خواهد داشت و علاوه بر آن زیاده گویی پاره ای از عیوب پنهان آدمی را آشکار می سازد و ملالت و … رنجش مخاطبان را در پی دارد.
2- زشت گویی: از آسیب های سخن که موجب ناپایداری در ارتباط – ایجاد تنفر و کاستن ارزش اعتبار گوینده می شود زشت گویی است. حضرت علی (ع) از سخت زشت بپرهیز، که فرومایگان را گِرد تو آورد و بزرگواران را از تو دور سازد.
زشت گویی، گاه از جهت محتوا و به خاطر استفاده از کلمات زشت و رکیک، زخم زبان و کنایات آزاردهنده و به کارگیری برچسب های تحقیرآمیز است. قرآن کریم با نکوهش از سخن ناروا، و دشنام حتی به مخالفان از بکارگیری القاب زشت نهی فرمود.
“و لا تنابزوا بالالقاب یئس الاسم الفسوق بعد الایمان” و به یکدیگر لقب زشت ندهید چه ناپسند است که بر کسی پس از ایمان نام کفرآمیز بگذارید. همچنین قرآن به آهنگ صدا نیز بی توجه نبوده و فریاد کردن را آفتِ سخن و سخنوری می داند و می فرماید: “واغضض من صوتک ان انکر الاصوات لصوت الحمیر”صدایت را آهسته ساز که بدترین صداها صدای درازگوشان است.
3- گناه آلودی: زبان، بیش از هر عضو دیگری در معرض گناه و آسیب است. امیرمؤمنان صواب گفتن را ویژگی پارسایان می شمارد یعنی بجا و درست گفتن و به دور از خطا و باطل.
4- نجوا در سخن: نجوا در حضور دیگران از آسیب های سخن و عوامل ناپایداری ارتباط است این عمل باعث بی اعتمادی و سوء ظن دیگران و نشانه بی اعتمادی به آنان و خلاف ادب است. خدا در قرآن می فرماید: ای کسانی که ایمان آورده اید چون با یکدیگر محرمانه گفتگو می کنید به قصد گناه و تعدی و نافرمانی پیامبر محرمانه گفتگو نکنید و به نیکوکاری و پرهیزگاری نجوا کنید چنان نجوایی صرفاً از القائات شیطان است تا مؤمنان را اندوهگین سازد. (مجادله-58)
امام صادق (ع) می فرمایند: در جمع سه نفره نباید دو نفر از آنان جدای از سومی، به نجوا بپردازند چرا که این کار، موجب اندوه و اذیت وی می گردد. (الکافی- کلینی-ج2ص660)
نخست از جهت محتوای آن، هر گاه گناه و تعدی و نافرمانی باشد؛ دوم: اینکه نجوا خود موجب اندوه و آزار دیگران می گردد، بدینسان اگر گفتگوی محرمانه نگرانی و سوءظن را برنیانگیزد و محتوای آن توصیه به نیکی ها و تقوا باشد روا خواهد بود.
5- نازگویی (سخن دام افکنانه)
از دیدگاه آموزه های دینی، ارتباط با جنس مخالف، بر اصل تکبرورزی فاصله گرفتن و حریم قائل شدن استوار است و گفتگو میان مرد و زن نامحرم تنها به هدف انتقال اطلاعات لازم، در فضایی عاری و توأم با حیا و عفت، روا می باشد، قرآن کریم میفرماید: پس به ناز سخن مگویید تا ان که در دلش بیماری است طمع ورزد، و گفتاری شایسته گویید (احزاب-33)
درعین حال قولاً معروفاً نشان گر آن است که برخورد زن با مرد بیگانه نباید آزاردهنده و دور از ادب باشد.
6- تعارض بین سخن و گفتار و شخصیت گوینده
از آسیبهای سخن، تمارض گفتار آدمی با شخصیت و متغیرهای شخصیتی اوست و نماد نفاق به شمار می‌آید و نمودهای گوناگونی دارد از جمله:
الف) تعارض سخن با باورهای دینی: گفتار آدمی بایستی برآیند باورها، آرمانها و گرایشات درونی او باشد و از سر اعتقاد و ژرفای دل بر زبان جاری گردد و از دوگانگی درون و برون پرهیز شود؛ قرآن کریم می فرماید: “و من الناس من یعجبک قوله فی الحیوه الدنیا ویشهدالله علی ما فی قلبه و اَلَّدُ الخصام” و از مردم کسی است که در زندگی این دنیا سخنش تو را به تعجب وا می دارد و خدا را بر آن چه در دل دارد گواهی می گرد در حالی که خود سخت ترین دشمنان است.
ب) دورویی در سخن: عادت برخی انسان ها این است که در گفتگو با افراد مختلف شخصیتهای متفاوت و گاه متضادی از خود بروز می دهند و به گونه ای سخن می گویند تا رضایت آنان را به دست آورند و به منافع خویش برسند و از این روی در حضور دیگران به گونه ای و در پشت سر آنها به گونه ای دیگر سخن میگویند؛ امام باقر (ع) می فرماید: بد بنده ای است بنده دوشخصیتی و دوزبانی که در حضور برادرش وی را می ستاید و در نهان از او بدگویی می کند.
ج) ناهمگونی سخن با دانش: گفتن مطالبی که آدمی آگاهی کافی از آنها ندارد و سخنانی که اظهار آنها از سطح دانش او بالاتر است از آسیبهای گفتگوست که اولی عامل نشر شایعات و دومی نشانه خودبرتربینی و فخرفروشی است. حضرت علی (ع): نه تنها آنچه را نمی دانی مگو بلکه هر آنچه را که می دانی بر زبان جاری مکن.
د) تعارض گفتار با رفتار: ناهمگونی سخن با عمل، از عوامل مهم بی اعتمادی کاهش یا سلب تأثیرگذاری سخن و در نتیجه ناپایداری روابط کلامی است، زشتی این کار از آیه زیر مشخص می شود “یا ایها الذین امنوا لم تقولون ما لاتفعلون کبر مقتاً عندا… ان تقولوا ما لاتفعلون” ای کسانی که ایمان آورده اید چرا چیزی می گویید که انجام نمی دهید نزد خدا بسیار موجب خشم است که چیزی را بگویید که انجام نمی دهید بدینسان گفتار خالی از عمل خواه از سر نفاق باشد و خواه از روی ضعف اراده خشم خداوند بزرگ را در پی دارد چرا که آثار منفی خود را بر جای می نهد.
آداب ویژه گفتگو (با گروه های خاص)
سخن با پدر و مادر
از دیدگاه اسلام مقام و موقعیت پدر و مادر بسیار والا و حقوق آنها با فرزند فراوان است، ارتباط با پدر و مادر آمیزه ای از ادب و احترام و فروتنی است که از مهر و عطوفت سرچشمه می گیرد و با قدرشناسی و سپاس بی منت همراه می گردد.
آیه زیر ترسیمی از این نوع رابطه است:
“و قضی ربک الا تعبدوا الا ایاه و بالوالدین احسانا اما یبلغن عندک الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما اف و لا تنهر هما و قل لهما قولا کریما واخفض لهما جناح الذل من الرحمه و قل رب الرحمهما کما ربیانی صغیرا.” و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را نپرستید و به پدر و مادر خود نیکی کنید، اگر یکی از آنها یا هر دو در کنار تو به سالخوردگی رسیدند به آنها حتی اف مگو و به آنها پرخاش مکن و با آنها سخنی شایسته بگو و از سر مهربانی، بال فروتنی بر آستان آنان بگستر و بگو پروردگارا، آن دو را رحمت و مهر خود را ارزانی آنان دار که مرا در خُردی پروردند.
نکته ها در این آیه:
• اف: یعنی کوچکترین ناراحتی و تنفر یا دل رنجی بر دل پدر و مادر ممنوع است
• و لا تنهر هما: یعنی فریاد زدن یا بالاتر بردن صدا خود از پدر و مادر ممنوع است
• قولا کریما: یعنی صحبت کردن با پدر و مادر در نهایت ادب و احترام
• جناح الذل من الرحمه: یعنی نهایت خاضعانه بودن و دور از تکبر و خلاف ادب بودن
سخن با فرزند
در آموزه های دینی بر رعایت ادب و صدا زدن فرزندان و توجه به ارزش دادن به شخصیت و نظرهای فرزندان در گفتگوها تأکید می شود.
سخن با همسر
ازدواج بدون ارتباط اثربخش نمی تواند شکوفا شود. زندگی بسیاری از زوجها به دلیل فقدان مهارتهای ارتباطی لازم و بی توجهی به اصول و آداب گفتگو به رابطه ای موازی بدون صمیمیت و حتی مخرب می‌انجامد از این رو در آموزه های دینی بر رعایت آداب گفتگو و برقراری ارتباط مؤثر با همسر، بسیار تأکید می شود و اصول مذاکره و آداب گفتگو با همسر از 3 زاویه قابل بررسی است: 1- چه بگوییم؟ 2- چگونه بگوییم؟ 3- چه زمان بگوییم؟
1- چه بگوییم:
الف) مورد علاقه طرف: موضوع سخن ابتدا باید مورد علاقه طرفین باشد رعایت این نکته ضمن ایجاد و تقویت روابط محبت آمیز و انس علاقه میان دو طرف، موجب القای بهتر پیام و تأثیرپذیری بیشتر مخاطب می گردد.
ب) آرامش بخش و امیدوار کننده: قرآن می فرماید “و من ایاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها” و از نشانه های او این که از نوع خودتان همسرانی برای شما آفرید تا بدانها آرام گیرید.(روم-2) پس در خانه بایستی گفتگو به گونه ای باشد تا همسر مضطرب و پریشان را آرام بخشد.
ج) نشاط انگیز و سرورآفرین: در زندگی حضرت علی (ع) و فاطمه زهرا (س) با وجود مشکلات بیشمار مادی و روحی تابلوی زیبای زندگی را می توانیم مشاهده کنیم؛ که نگذاشتند شادیها تبدیل به غم و امیدواریها تبدیل به یأس و نومیدی شود و تا روزی که حضرت زهرا (س) زنده بودند از زندگی با ایشان احساس سرور و نشاط می کردند.
د) به کارگیری جملات حمایت آمیز و واژگان مناسب: ناگفته پیداست که واژه ها و جملات زیبا جذاب و محبت آمیز دلها را صفا می دهد و بر ژرفنا و استواری پیوندها می افزاید و در زندگی مشترک بایستی به طور پیوسته از یکدیگر حمایت کنند؛ مرد نیازمند اعتماد، پذیرش، قدردانی، تأیید و تشویق است و زن نیازمند توجه، عشق ورزی، درک و احترام.
ه) خطاپوشی: همه افراد عیبها و کاستی هایی دارند که نمایان شدن آن می تواند بر روابط آنان تأثیر نامطلوبی بر جای نهد؛ شمردن عیب و نقص های یکدیگر و به رخ کشیدن آنها حرمتها را در هم می شکند و پرده های حیا و عفت را می درد؛ قرآن می فرماید: “آنها لباس شمایند و شما لباس آنها”.
2- چگونه بگوییم:
نرمی و لطافت گفتار و خوش خلقی در گفتگو و ایجاد جاذبه های گفتگو، گوش دادن به سخنان همسر و ایجاد ارتباطی دوسویه، سخن گفتن با رویی باز و چهره ای شاد.
3- چه زمان بگوییم:
توجه به زمان گفتگو، حالات روحی خود و همسر، شرایط فضای گفتگو و حضور یا عدم حضور دیگران می‌تواند در اثربخشی ارتباط نقش داشته باشد پس بایستی زمان مناسبی را به خود اختصاص داد.
زمانی که مناسب برای گفتگو نیست:
الف) هنگام ناراحتی و عصبانیت
ب) هنگام بروز جر و بحث
ج) بی حوصلگی
د) گرسنگی
ه) خستگی و ….
برای پیشگیری از مجادله در گفتگو با همسر یا پایان دادن به آن راهکارهایی وجود دارد از جمله، سکوت کوتاه برای رسیدن به آرامش و خونسردی و آنگاه شروعی دوباره با سخنان محترمانه و محبت آمیز، همراهی با همسر و تأیید سخن او هر چند با یک جمله، توجه به ریشه های بروز مجادله و مقابله با آن.
سخن با معلم
آداب گفتگو و نوع برخورد با معلم در آموزه های دینی بسیار گسترده است زا آن جمله:
1- این شاگرد است که باید به دنبال استاد برود و با کمال تواضع خود را تابع او معرفی کند
2- اجازه گرفتن از استاد برای علم آموزی، پرسش و اظهارنظر از آداب شاگردی است
3- ابراز فروتنی با اقرار به دانش معلم و جهل خود
4- دانش و تعلیم استاد را مفید و مؤثر برشمارد
5- آمادگی خود را نسبت به انجام دستورات معلم ابراز دارد
6- سئوالات خود را در موقعیتی مناسب مطرح سازد
7- اگر استاد را به دانش و حکمت شناخت به کارهایش اعتراض نکند
8- حق مؤاخذه و بازخواست را برای معلم محفوظ بداند
9- در صورت وجود تضاد فکری با استاد و یا عدم درک وی، با مراعات ادب از او جدا گردد
10- با دقت به سخنان معلم گوش فرا دهد
11- صدایش را فراتر از صدای استاد بلند نکند و بر وی بانگ نزند
12- هر گاه دیگران از استاد سئوالی کردند وی در جواب آن پیش دستی نکند
13- در محضر استاد با دیگران سخن نگوید
14- کاستی ها و معایب احتمالی معلم را پنهان دارد و امتیازات وی را آشکار کند
15- نظرهای دیگران را به انگیزه مخالفت با وی، مطرح نکند
16- در میان جمع، او را به طور ویژه و جداگانه مورد تفقد و تحیت قرار دهد
گفتگو با مخالف
گفتگو با اهل فرهنگ ها و تمدن های دیگر، مخالفان عقیدتی و سیاسی و منحرفان، مورد تأکید آموزه های دینی است.
گفتگو با مخالف اهمیت زیادی دارد و عناصر و شرایطی که به آن اشاره می کنیم: 1- ایجاد محیطی آرام برای تفکر آزاد؛ قرآن مجید مخالفان را از یک سو به اندیشیدن فکری را می خواند و از سوی دیگر به مسلمانان فرمان می دهد امنیت و فضای مناسب مورد نیاز را فراهم سازند تا مخالفان سخن حق را بشنوند و دریابند.
2- دانش و شناخت: دو طرف باید نسبت به اندیشه ای که در صدد اثبات یا رد آنند شناخت داشته باشند.
3- بکارگیری شیوه برتر: موفقیت در مناظره با مخالفان در گرو بکارگیری شیوه های نو و کارآمد است “و جادلهم بالتی هی احسن” شیوه های پویا و تأثیرگذار وبه دور از انفعال و پرخاشگری و اهانت متفاوت می باشد.
4- پرهیز از تعصبات: تعصب و تنگ نظری از موانع مهم بن بست در فرایند گفتگوهاست باید به طرف مقابل ثابت کنیم که ما صرفاً در پی حق و حقیقتیم.
5- ملایمت در سخن: خداوند به موسی (ع) فرمان می دهد با فرعون به نرمی سخن بگویید. پس نرمی گفتار و احترام به شخصیت و باورهای طرف مقابل عامل مهمی در تأثیرگذاری و اثربخشی گفتگوهاست.
زیرساختها و راهکارهای تحقق آداب گفتگو
تحقق آداب گفتگو در افراد و فرهنگ عمومی در گرو برطرف کردن موانعی چند و فراهم نمودن زیرساخت‌های مناسب می باشد.
مهمترین موانع عبارتند از: فقدان یا ضعف پشتوانه های اعتقادی و اجتماعی. پاره ای از رذیلت های اجتماعی (همچون تکبر، تعصب، لجاجت) تلقی نادرستی از برخی مفاهیم (عدم مرزبندی قاطعیت با عصبانیت، عفو با ضعف، اعتماد به نفس با تکبر و …) نبود انگیزه لازم برای تغییر و اصلاح، ناآگاهی از آداب گفتگو در عرصه‌های گوناگون.
برای برطرف نمودن این موانع و آسیب زدایی از ارتباطات کلامی توجه به زیرساخت های زیر می تواند مؤثر و سودمند باشد.
1- خودسازی و رشد شخصیتی: شخصیت و اوصاف درونی انسان تأثیر مستقیمی در رفتارها و چگونگی سخن گفتن او دارد. حضرت علی (ع) می فرماید: المرءُ مَخبوءٌ تحتِ لسانه: شخصیت انسان زیر زبانش نهفته است. و در جایی دیگر می فرمایند: تکلموا تعرفوا: سخن گویید تا شناخته شوید.
2- باورهای دینی: باور به نظارت دائمی پروردگار و احساس حضور او دگرگونی ژرفی در روح و فکر آدمی و در نتیجه گفتار و رفتار او ایجاد می کند و وی را وا می دارد سخنانی سنجیده و پاک بر زبان جاری سازد.
به خوبی پیداست که ایمان و باور به همه آموزه های دینی می تواند سدی محکم در برابر امواج سخنان باطل ایجاد و انگیزه و بستر مناسب را برای تحقق آداب گفتگو فراهم سازد.
3- اندیشیدن پیش از سخن: ارتباط فرآیندی برگشت ناپذیر است، ممکن است یک ارتباط کلامی نادرست معضلی جبران ناپذیر بیافریند که به هیچ روی قابل بازسازی نباشد بنابراین خردمند دوراندیش پیش از آن که زبان به سخن  بگشاید اندکی درنگ می کند اندیشه اش را به کار می گیرد و آثار و پیامدهای احتمالی آن را پیش بینی می کند. حضرت علی (ع) می فرماید: زبان مؤمن در پسِ دلِ اوست و دلِ منافق از پسِ زبانِ او، چه، مرد با ایمان چون خواهد سخنی بر زبان آورد و در آن نیک بیندیشد اگر نیک است آشکارش کند و اگر بد است پنهانش دارد و منافق می گوید آنچه بر زبانش آید و نمی داند چه به سود اوست و چه به زیانش. (نهج البلاغه-خطبه 176)
4- تمرین و تکرار: رفتار انسان درصورت تکرار، نخست به صورت «حالت» و آن گاه «عادت» در می آید و به تدریج به شکل «ملکه» و صفت پایدار نفسانی به خود می گیرد آنسان که به راحتی و بی درنگ از انسان سر می زند. تحقق آداب گفتگو نیازمند آموزش و یادگیری و سپس تمرین و تکرار است.
و در آخر بحث را با فرمایشاتی از حضرت رضا (ع) به پایان می بریم:
عقل، هدیه ای است از سوی خدا و ادب با زحمت دست یافتنی است پس هر که به زحمت خود را با ادب جلوه دهد بر آن توانا خواهد بود ولی هر کس خود را به زحمت، خردمند بنمایاند جز بر رنج خویش نیفزاید. (الکافی-کلینی-ج1ص23)

سخن ناشر    3
مهارت گفتگو    3
مفهوم شناسی    3
تقویت ارتباط و آثار آن    3
عوامل برقراری ارتباط گفتاری موثر    4
1- ادب و احترام متقابل    4
2- مثبت نگری    4
3- اعتماد آفرینی    5
4- همگامی    5
5- رازداری    6
6- اولویت شناسی    6
7- توجه به سطح فهم و نیاز مخاطب    6
8- هنر خوب گوش دادن    6
9- بهره گیری از نشانه های غیرکلامی    7
10- شایستگی سخن    7
موانع برقراری ارتباط موثر گفتاری    8
1- ارتباط یکسویه در فضای گفتگو    8
2- شروع از نقاط منفی (انتقاد گزنده)    8
3- ستایش افراطی مخاطب    9
4- گفتگوی آمرانه و منفعلانه    9
5- خودنمایی در بیان    9
6- مجادله    10
7- پرسشگری منفی    10
آسیب شناسی سخن    10
مطالب مهم پرتویی از آموزه های دینی    11
آداب ویژه گفتگو (با گروه های خاص)    13
سخن با پدر و مادر    13
سخن با فرزند    14
سخن با همسر    14
سخن با معلم    15
گفتگو با مخالف    16
زیرساختها و راهکارهای تحقق آداب گفتگو    17
جمع آوری: عمران رضایی – حسین عبدی