پدافند غیرعامل در نهضت عاشورا

نویسنده: مهدی علیخانی

اشاره
از جمله ارزش ها ی شیوه مدیریت بحران نظامیِ تحمیل شده بر اباعبدالله الحسین(علیه السلام) و یاران او، مدیریت بحران است که ابعاد گسترده ای را شامل می شود ،بعد نظامی و دفاعی تنها گوشه ای از این ابعاد است و بخشی از شیوه های نظامی آن حضرت مجموعه ای از تمهیدات قبل از آغاز نبرد نابرابر عاشورا یا ”پدافند غیرعامل“ است.

مقدمه
صحنه های دفاع مظلومانه حضرت امام حسین(علیه السلام) و یارانش در کربلا دارای ابعاد و ارزش های متنوعی است که با بررسی هر یک از این ارزش ها باب جدیدی از معرفت نسبت به آن بزرگوار و اصولاً رفتار عمیق ائمه اطهار(علیهم السلام) گشوده می شود.پیام های معنوی و عظمت و شکوه ایثار این صحنه همچون خورشیدی است که جلوه ستارگان درخشان حرکت های جانبی را از نگاه ظاهری اولیه می پوشاند. در حالیکه هر یک از این رفتارهای ضمنی، خود خورشیدی تابان و الگویی ارزشمند در طول تاریخ محسوب می شوند.از جمله این ارزش ها شیوه مدیریت بحران نظامیِ تحمیل شده بر اباعبدالله الحسین(علیه السلام) و یاران اوست. مدیریت بحران ابعاد گسترده ای را شامل می شود که بعد نظامی و دفاعی تنها گوشه ای از این ابعاد است و بخشی از شیوه های نظامی آن حضرت مجموعه ای از تمهیدات قبل از آغاز نبرد نابرابر عاشورا یا ”پدافند غیرعامل” است.آن حضرت قبل از نبرد عاشورا مراحلی را طی کردند که خلاصه اش شفاف سازی حق و باطل و در عین حال همراه با تفکر و تعمق ابتکار عمل از سوی جبهه حق بود. بدین ترتیب هنر بهره گیری صحیح از حداقل امکانات در مقابل دشمنی که از حداکثر امکانات بهره مند بود ثبت شد.مدیریت ذکاوتمندانه عبور از بحرانی بزرگ و تحمل شکستی مقطعی و ظاهری و رسیدن به الگویی از پیروزی پایدار و غرورآفرین در طول تاریخ توسط سیدالشهدا(علیه السلام) و یارانش به یادگار ماند.اصولاً رفتار سالار شهیدان و تمامی یاران صدیقش تا قبل از تاسوعا کاملاً غیرنظامی و به دور از هرگونه مقابله جنگی و نظامی بود به طوری که حضور زنان و کودکان چنین حکایت می کرد و انگیزه این سفر براساس دعوت های مکرر بزرگان و نمایندگان اهل کوفه در راستای اهداف فرهنگی آن امام در منطقه کوفه بود.اما پس از اتمام حجت آن حضرت و اجتناب از درگیری با پیشنهاد بازگشت و اصرار جبهه باطل بر تحمیل بیعت یا جنگ ورق برگشت و صحنه تدابیر و تمهیدات مقابله نظامی و جنگی به عنوان بحرانی کاملاً جدی آغاز شد. جالب این که تمامی زمان اجرای این تدابیر از غروب روز تاسوعا تا صبح روز نبرد یعنی فقط یک شب تا صبح بود.رحمت و درود خدا بر چنین مدیری که در شرایط بسیار سخت تحمیل شده از طرف قدرت نظامی وقت ”دکترین برتری خون بر قدرت نظامی” را طراحی و به خوبی اجرا کرد. در چنین شرایطی آن حضرت و همراهان جملگی می دانستند که فردا در این مقابله نظامی نابرابر شکست خواهند خورد؛ ولی با همتی کامل و عزمی راسخ در همان محدودیت زمانی یک شب تمامی تمهیدات غیرعامل را درحد ممکن به اجرا درآوردند که در حد بزاعت و منابع موجود به آن می پردازیم .

آشنایی اجمالی با پدافندغیرعامل

پدافند غيرعامل به مجموعه اقداماتي اطلاق مي‌گردد كه مستلزم به كارگيري جنگ افزار نبوده و با اجراي آن مي‌توان از وارد شدن خسارات مالي به تجهيزات و تاسيسات حياتي و حساس نظامي و غيرنظامي و تلفات انساني جلوگيري نموده و يا ميزان اين خسارات و تلفات را به حداقل ممكن كاهش داد.
براساس آنچه به اختصار به آن اشاره شده مهمترین اقدامات پدافندغیرعامل نیز عبارتند از:
ü مكان يابي
ü استتار
ü اختفاء
ü پوشش
ü فريب
ü تفرقه
ü پراكندگي
ü اختلال
ü استحكامات
ü ایجاد موانع
ü ايجاد سازه‌هاي امن
ü اعلام خطر

پدافند غيرعامل در قرآن و نهج البلاغه
v و ما به او (حضرت داود علیه السلام) ساخت زره را تعلیم نمودیم تا شما را از آسیب جنگ در امان بدارد پس آیا از شکر گریزانید؟ (سوره انبیاء -آیه 80)
v آنگاه که در میدان جنگ در مقابل دشمن قرار گرفتید می‌باید قرارگاه شما در دامنه کوه‌ها و تپه‌ها و یا در کنار رودها باشد تا پوشش حفاظ شما گردد و شما را از دست دشمن نگهبانی کند. ( نهج البلاغه – نامه12 )

برخی از اقدامات پدافند غيرعامل در صدر اسلام
v در جریان هجرت حضرت محمد (صلي الله عليه و آله) از مکه به مدینه بکارگیری شگردهای اختفاء و فریب به اذن خداوند با پنهان شدن در غار ثور، مانع دسترسی کفار قریش به ایشان گردید.
v درجنگ خندق مسلمانان به فرماندهي پیامبر اعظم (صلي الله عليه و آله) ؛ و به پيشنهاد سلمان فارسي در اطراف مدينه ،خندقي حفر كردند تا دشمنان اسلام نتوانند از آن عبور کنند .

مدیریت بحران امام حسین(ع) در شرایط بحرانی پس از مرگ معاویه
زمانی که پس از شهادت امام مجتبی (ع) مردم کوفه از امام حسین (ع) دعوت کردند تا به کوفه بیاید، امام پاسخ داد تا معاویه در قید حیات است موافق با حرکت انقلابی نیستند. اما وقتی معاویه از دنیا رفت و یزید به حکومت رسید؛ ولید بن عتبه حاکم مدینه بود و از این رو یزید در نامه کوتاهی که به ولید نوشت پس از خبر مرگ معاویه آورد : «وقتی نامه من به تو رسید حسین بن علی و عبدالله بن زبیر را احضار کن و از آنها بیعت بگیر و اگر بیعت نکردند گردن آن دو را بزن و سر هر دو را برای من بفرست، و از مردم نیز بیعت بگیر و هر کس امتناع کرد همان دستور را درباره‏اش اجرا کن و همچنین درباره حسین بن علی و عبدالله بن زبیر» .لذا با مرگ معاویه و چانشینی یزید؛ شرایط برای امام حسین (ع) بحرانی شده و ایشان با محدودیت زمانی و مکانی روبرو بود و براین اساس انتخاب شهر مکه توسط امام حسین (ع) انتخاب درستی بود؛ زیرا یمن یا هرنقطه دیگری، امنیت مکه را نداشت. در مکه این امکان بود آن حضرت، اوضاع را بسنجد و تصمیم بگیرد.امام حسین (ع) با انتخاب شهر مکه تلاش خود را برای فراهم کردن زمینه قیام آغاز کرد. دنیای اسلام در آن شرایط تنها دو بال داشت: عراق و شام. شام در انحصار امویان بود و این تنها عراق بود که می‏توانست نیروی لازم را برای یک قیام عمومی بر ضد امویان فراهم کند. در چنین شرایطی بهترین منطقه عراق بود و اگر شیعه‏ای هم برای همراهی وجود داشت، تنها در کوفه و احیاناً در بصره بود و برای همین امام(ع) چشم‏انتظار اعلام آمادگی شیعیان کوفه و بصره بود. مسلم ابن عقیل نماینده رسمی امام، آمادگی مردم کوفه را تأیید کرده بود، و دیگر جای تأمل نبود، چرا که به طور مطمئن با توجه به نامه‏ها و نامه مسلم، شرایط برای قیام علیه بنی‏امیّه آماده شده بود.برهمین اساس امام حسین(ع) در رفتن تسریع کرد، به طوری که در هشتم ذیحجه، یعنی در زمان مراسم حج، با تبدیل عمره تمتع به عمره مفرده عازم عراق گردید. لحظه‏ای تأخیر می‏توانست وضع عراق را دگرگون کند. اضافه بر این احتمال ترور امام در مکه وجود داشته و ماندن حضرت در مکه به هیچ صورتی مصلحت نبود.براساس آنچه ذکر شد اگرچه ؛ چهار عامل مهم در تعریف و تشخیص بحران یعنی ” تهدید، محدودیت زمان، محدودیت مکان و غافلگیری” بر تصمیم گیری و مدیریت در شرایط بحرانی تأثیر بسزایی دارد اما ، امام حسین (ع) با بسیار مدبرانه به تدبیرامور و تصمیم گیری می پردارند .

مدیریت استراتژیک امام حسین(ع) از مدینه تا کربلا
کاروان امام حسین(علیه السلام) در راه خود از مکه تا کربلا از جایگاهها و منزلگاههای بسیاری عبور کرد امام(ع) در برخی از این منازل یک شبانه روز و در برخی دیگر یک روز و در بعضی دیگر، مدت کوتاهی توقف کردند. همچنین در برخی از منازل کاروان امام(ع) تنها برای ادای نماز توقف کرد و از برخی دیگر نیز بدون هیچ توقفی، گذشتند که خود حاکی از موقعیت ویژه این سفر و مخاطرات پیش روی آن و نحوه مدیریت راهبردی امام حسین (ع) است. کاروان حسینی در طول مسیر مکه به کربلا بیش از 20 منزل را پشت سر گذاشتند که شرح وقایع آن نیازمند فرصت مجزایی است .
اما درهمین مسیر پرمخاطره نیز نحوه مدیریت استراتژیک امام حسین(ع) در شرایط آنروز بسیار مهم و سرنوشت ساز بود که سرفصل آن عبارت است از:
v دستور به همراهی ۳۰ نفر از جوانان مسلح و نیرومند با ایشان تا دارالاماره مدینه (مدیریت دفاعی)
v حرکت امام از مدینه به سمت مکه به صورت کاملا ناگهانی و بدون اطلاع رسانی قبلی به اهل مدینه (مدیریت تحول)
v انتخاب مکه به عنوان اولین مقصد از سفر به علت توجه ویژه مردم به آن شهر (مدیریت مکان)
v توقف در مکه حدود ۱۲۵ روز و خارج شدن از آن شهر پیش از عید قربان (۸ ذی الحجه ) در روز و هنگام انجام مناسک حج (مدیریت زمان)
v از وسط جمعیت رفتن ، سواره رفتن به منظور ایجاد جلب توجه و با کاروان حرکت کردن و خارج شدن (مدیریت عملکرد)
v سخنرانی های متعدد به منظور روشنگری . انتخاب جملات کوتاه و پرمضمون و تاثیرگذار(مدیریت رفتار)
v دریافت 12000 نامه از کوفیان و فرستادن سفیر توسط آن حضرت به شهر کوفه و سایر نقاط در جهت تحقیق و صحت دعوت نامه ها (مدیریت اطلاعات)
v گزینش یاران و جذب همراهان در طول مسیر تا کربلا (مدیریت منابع انسانی)
v همراهی پیام رسانانی ماهر از زن و مرد ( حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع) ) (مدیرت اطلاع رسانی)

بکارگیری روشهای عملیات روانی در نهضت عاشورا
روشهايي که از سوي سيد الشهدا (ع) در طول نهضت و در روز عاشورا، و نيز توسط اهل بیت ایشان به کار گرفته شد، هم مايه ماندگاري نهضت و مصونيت چهره آن است، هم عامل روحيه بخشي به ياران شرکت کننده در آن حماسه، که امام را با همه هستي ياري کردند، و هم مايه تزلزل در انگيزه سپاه کوفه و موجب ضعف يا رسوايي يا خنثي شدن تبليغات دشمن گشته است، که به برخي از آنها اشاره مي شود:
1) «نامشروع دانستن خلافت يزيد» : امام حسين «ع » با اين موضع، در افکار هواداران يزيد، ايجاد تزلزل کرد و با امتناع آشکار از بيعت و اعلان آن، جو سکوت را شکست.
2) « شهود صحنه» : با همراه بردن زنان و کودکان در سفر کربلا، به عنوان عاملان ثبت وقايع و شاهدان زنده که همه صحنه ها را ديده اند، از تحريف و مسخ چهره واقعه جلوگيري کرد.به علاوه حضور زنان و کودکان در قافله حسيني، تاثير عاطفي و برانگيزنده افکار بر ضد امويان در طول سفر داشت، حتي پس از شهادت و در دوران اسارت.
3) نامه نگاري و پيام رساني به بزرگان کوفه و بصره و سران قبايل و اعزام نماينده به کوفه و تماس با پايگاه هواداران به عنوان يک کار تشکيلاتي.
4) « سنجش افکار» : محاسبه زمينه اقدام در کوفه، از راه اعزام مسلم بن عقيل به آنجا و ارزيابي وضعيت هواداران و نويسندگان دعوتنامه ها و درخواست از مسلم براي گزارش دقيق از اوضاع کوفه و ميزان تعهد و وفاي مردم.
5) « مشروعيت نهضت» : آن حضرت، حرکت سياسي خود بر ضد حکومت را به تکليف شرعي و امر به معروف و نهي از منکر و احياي سنت پيامبر «ص » پيوند داد، تاضمن مشروعيت بخشيدن به قيام خود، تعريضي به نامشروع بودن خلافت و تعارض آن با سنت نبوي داشته باشد.
6) « بهره گيري عاطفي» : از آنجا که حسين بن علي «ع » را مردم به عنوان فرزند پيامبر و فاطمه «ع » مي شناختند، وي از اين موقعيت و زمينه عاطفي خود در دلها، چه براي جذب نيروي ياري دهنده، چه براي سلب انگيزه جنگ از دشمن و چه براي افشاگري نسبت به ماهيت سلطه حاکم استفاده کرد.اين شيوه، هم توسط خود امام، هم از طريق حضرت زينب، امام سجاد و ساير اهل بيت انجام مي گرفت.حتي پوشيدن برد، زره و عمامه پيامبر «ص » و برگرفتن ذوالفقار و يادآوري خويشاوندي خود با پيامبر خدا نيز، در تحريک عواطف ديني نيروهاي دشمن مؤثر بوده و به عنوان يک شيوه تبليغاتي و رواني قابل توجه است.
7) « اتمام حجت» : براي بستن راه هر گونه عذر و بهانه و توجيه و تاويل، آن حضرت مکرر اقدام به «اتمام حجت » کرد، هم براي بازداشتن دشمن از کشتن او، هم براي پيوستن افراد به جبهه حق.در اين اتمام حجت، گاهي هم تکيه روي حسب و نسب خويش مي کرد.مثلا در خطبه صبح عاشورا، براي متزلزل ساختن انگيزه دشمن، بر اين نسب تاکيد مي شد .
8) «آماده سازي» : ياران امام و اهل بيت(ع) خود را از نظر رواني آماده ساخت که با حادثه عاشورا شجاعانه رو به رو شوند و با سخنان و خطابه ها، روحيه شهادت طلبي در ياران، وصبر و تحمل در بستگان ايجاد مي کرد و هر گونه «ابهام » در مسير و هدف و سرانجام رامي زدود.
9) «جذب عاطفي» : برخوردي که در گرماي نيمروز، با سپاه تشنه حر داشت و همه را سيراب کرد، سپس برگزاري نماز جماعت به امامت سيد الشهدا «ع » و اقتداي آنان به حضرت، آنگاه سخنراني توجيهي و تبييني براي سپاه دشمن، در واقع نوعي آميختن لطف و نوازش با روشنگري و تبيين، نقش مهمي در جذب عاطفي آنان داشت.سرانجام هم حر، به امام پيوست.
10) «جبران کميت با کيفيت» : گر چه ياران آن حضرت در کربلا اندک بودند، اما اين کميت اندک را، با کيفيت بالا و روحيه والا در ياران خويش جبران کرد، چه در سخنان طول راه، چه ميثاق شب عاشورا و اعلام ايستادگي ياران تا پاي جان و نيز نشان دادن جايگاه اصحاب خود در بهشت، به آن جمع حاضر.
11) «تقويت بعد معنوي» : مهلت خواهي شب عاشورا و سپري کردن آن شب با انس با خدا و تلاوت و عبادت و زمزمه هايي که از خيمه ها برمي خاست، همه به عنوان عامل معنوي و تقويت روحي در شب قبل از عمليات مؤثر بود و ياران در صبح عاشورا بي تاب شهادت بودند و ميان خود و بهشت، فاصله اي جز تحمل ضربت شمشيرها نمي ديدند.
12) «خطابه با دشمن» : در عاشورا، استفاده از صداي بلند و رسا و القاي خطابه هاي مهم خطاب به نيروهاي دشمن، آن هم در ميدان کربلا و توسط خود امام و ياران برگزيده اش، نوعي اتمام حجت و سخن آخر بود، براي ايجاد تزلزل در دشمن و بستن راه توجيه در آينده و تلاش جهت بيدار ساختن وجدانهاي خفته.
13) «رجزخوانی» : استفاده از رجزهاي حماسي توسط امام و يارانش در درگيريهاي تن به تن يا عمومي.خواندن رجز، هم رزمنده را تقويت روحي مي کرد، هم دشمن را تحقير مي نمود و هم مبين انگيزه و انديشه و ايمان لشگر حسيني بود.
14) «افشاگريهاي اسرا» : پس از عاشورا، اسيران اهل بيت «ع »، از تجمعهاي مردمي در کوفه، مجلس ابن زياد، شام، دمشق، حتي مجلس يزيد، استفاده کرده، پيام خون شهدا را مي رساندند، ضمن معرفي خود و امام حسين «ع »، بر ضد حکام افشاگري مي کردند.اين شيوه را، چه در خطبه ها و چه در سخناني که در برخوردهاي متفرقه ابراز مي شد، به کار مي گرفتند.
15) «ذکر اهل بیت» : اهل بيت(ع)، پس از بازگشت از سفر کربلا به مدينه، مجالس عزا و سوگواري بر پاداشتند و پيوسته از حادثه عاشورا و فجايع کوفیان ياد مي کردند.
16) «فرهنگ عزاداری» : معصومین (ع) تاکيد فراوان کردند که مظلوميت اهل بيت و حادثه عاشورا همواره ياد شود و زنده بماند.اين فرهنگ ياد و يادآوري در قالب مفاهيمي همچون: گريه، نوحه خواني، مرثيه سرودن، زيارت، تربت سيد الشهدا «ع »، کام گيري با آب فرات و تربت، ياد کردن از عطش حسين هنگام آب نوشيدن، برگزاري مجالس عزاداري براي اهل بيت و… شکل گرفت.

بکارگیری اصول پدافند غیرعامل در نبرد عاشورا
همانطوری که اشاره شد پدافند غیرعامل علم به کارگیری عوامل محیطی و مجموعه اقدامات ساخته دست بشر در خدمت دفاع است.بنابراین هر آنچه در محیط وجود دارد؛ از جمله عوارض زمین ، آب ها ، ساختمان ها ، پوشش گیاهی، شرایط فیزیکی محیط مثل دما و نور و … می تواند به عنوان عناصر طراحی دفاعی قرار گیرد که از ویژگی های شاخص این شیوه عدم به کارگیری عامل انسانی در حین دفاع است.لذا با مدیریت نظامی و فرماندهی امام حسین(ع) که جنگهای متعددی را در رکاب پدر و برادر بزرگوارشان تجربه کرده بودند، مجموعه اقداماتی قبل از نبرد نابرابر عاشورا و حین آن بکار گرفته شد که اگرچه به ظاهر پیروزی لشگر حسینی را در پی نداشت اما، بدون شک در راستای ”دکترین برتری خون بر قدرت نظامی” طراحی و اجرا شد که بسیاری از این اقدامات منطبق بر الگوهای کلاسیک پدافند غیرعامل است .نکته حائز اهمیت در این میان بکارگیری بخش اعظم این اقدامات از سوی اباعبدالله حسین(ع) و یاران باوفایشان در فاصله یک شب تا صبح روز عاشوراست .

نمایی از صحنه نبرد عاشورا
مکان یابی
يكي از اقدامات اساسي و عمده پدافند غيرعامل، جانمایی و انتخاب محل مناسب برای تأسیسات و استقرار نیروها مي‌باشد و براین اساس تا آنجا كه ممكن است بايد از ايجاد تاسيسات حياتي و حساس در دشت‌هاي مسطح يا نسبتاً هموار اجتناب كرد.در واقعه عاشورا نیز قبل از نبرد و در بدو ورود کاروان حسینی به دشت کربلا، امام حسین (ع) کوشیدند با توجه به موقعیت دشت کربلا و حضور دشمن، بهترین مکان را برای خیمه گاه انتخاب نمایند که منطبق بر اصل مکانیابی است .بنابراین امام حسین (ع) در مکان یابی باتوجه به موقعیت دشت کربلا و نکته جنگی پدر بزرگوارشان حضرت علی(ع) که می فرمودند: ”در روبرو شدن با دشمن به نحوی مستقر شو که بلندی از آن توباشد، هوا بر حالت تو بوزد، خورشید تو را آسیب نرساند” به موارد زیر توجه داشتند :
ü عوارض زمین نظیر: پستی زمین، تپه ها ، ماهورها و …
ü جهت گیری جغرافیایی
ü نزدیکی به منابع آبی نظیر : نهر علقمه و رود فرات
ü منطقه نخلستانی
ü جهت وزش باد
ü و …

موانع
بهره گیری از موانع طبیعی و مصنوعی برای جلوگیری از حملات و عبور دشمن و کند نمودن نفوذ و سرعت پیشروی نیروهای دشمن .
بنابراین امام حسین (ع) در ایجاد موانع باتوجه به موقعیت دشت کربلا به موارد زیر توجه داشتند :
ü موانع رود فرات
ü موانع تل یا تپه ها
ü موانع خندق
ü موانع اشتعالی
ü موانع حائر یا خاکریز

مانع خیمه ها: در اردوگاه حسینی حدود 60 خیمه اهل بیت و اصحاب وجود داشت که به تدبیر امام حسین(ع) در شب قبل از عاشورا چینش آنها را تغییر داد و فاصله آنها نزدیکتر (حدود 2متر) شد و طناب های خیمه ها را از میان یکدیگر عبور دادند که به عنوان مانعی مؤثر برای حرکت نیروهای دشمن بود

استحکامات
استحکامات به معنای امروزی به عواملی که در برابر تجهیزات تخریبی دشمن دارای مقاومت نسبی باشد اطلاق می شود. به تعبیر دیگر ايجاد هرگونه حفاظي كه در مقابل ضربات مستقيم يا تركش آنها مقاومت نموده و مانع صدمه رسيدن به نفرات، تجهيزات يا تاسيسات گرديده و اثرات ضربات را بطور نسبي خنثي نمايد .
بنابراین امام حسین (ع) در ایجاد استحکامات باتوجه به موقعیت دشت کربلا به موارد زیر توجه داشتند :
استحکامات خیمه ها : کارآیی دیگری نیز برای پوشش خیمه ها به عنوان عنصر استحکاماتی در مقابل پرتاب تیر قابل طرح است. لایه های پارچه ای خیمه ها درکاهش خطرات مربوط به نیزه و تیر و شمشیر مؤثر است و بر این اساس مجموعه خیمه ها را نوعی استحکامات در برابر تیرهای کمانداران قرار دادند
پراکندگی
پراکندگی به گسترش، باز و پخش نمودن و تمركز زدايي نيروها، تجهيزات، تاسيسات يا فعاليت‌هاي خودي به منظور تقليل آسيب‌پذيري آنها در مقابل عمليات دشمن به طوري كه مجموعه‌اي از آنها هدف واحدي را تشكيل ندهند، اطلاق می شود .

بنابراین امام حسین (ع) در پراکندگی باتوجه به موقعیت دشت کربلا به موارد زیر توجه داشتند :
ü پراکندگی خیمه ها : خیمه ها ابتدا در فاصله بیشتری از یکدیگر بنا نهاده شدند تا در صورت حمله غافلگیرانه و شبیخون ، یاران امام در یک نقطه غافلگیر نشوند .
ü پراکندگی نگهبانان : نیزه داران را در اطراف خیمه گاه با فاصله از یکدیگر مستقر شده و به نگهبانب مشغول بودند .
ü پراکندگی نیروهای سواره و پیاده : امام حسین(ع) در صبح عاشورا نیروهای سواره و پیاده را در سه گروه راست ، چپ و وسط دهانه اردوگاه با فرماندهی مجزا تقسیم نمودند.

پوشش
پوشش، پنهان سازي و حفاظت تاسيسات ، تجهيزات، تسليحات و نيروي انساني در برابر ديد و تير دشمن مي‌باشد.

بنابراین امام حسین (ع) در پوشش باتوجه به موقعیت دشت کربلا به موارد زیر توجه داشتند :
ü پوشش شب : مهمترین عاملی که امام حسین(ع) از آن به عنوان پوشش بهره بردند تاریکی شب قبل از روز عاشورا بود که طی این فرصت همانطور که قبلاً اشاره شده آرایش خیمه گاه تغییر کرد و طی اتمام حجت امام(ع) با یاران و اعلام شهادت همه یاران در روز عاشورا، برخی افراد از تاریکی شب استفاده کرده و از اردوگاه حسینی رفتند و از فیض شهادت محروم شدند.
ü پوشش خیمه ها : در روز عاشورا چینش جدید خیمه ها ؛ اصحاب امام حسین(ع) را از پشت سر در برابر دید و تیر دشمن پوشش می داد .
ü پوشش دود آتش : دود حاصل از آتش زدن هیزم درون خندق در روز عاشورا اردوگاه حسینی را در برابر دشمن پوشش می داد .

استتار و اختفاء
استتار و اختفاء؛ فن و هنري است كه با استفاده از وسائل طبيعي يا مصنوعي، امكان كشف و شناسايي نيروها، تجهيزات و تاسيسات را از ديده‌باني، تجسس و عكسبرداري دشمن تقليل داده و يا مخفي داشته و حفاظت نمايد.
مفهوم كلي استتار همرنگ و همشكل كردن تاسيسات، تجهيزات و نيروها با محيط اطراف مي‌باشد.
اختفاء ، حفاظت در برابر ديد دشمن را تامين مي‌نمايد و استتار امكان كشف يا شناسايي نيروهاي، تجهيزات و تاسيسات و فعاليت‌ها را تقليل مي‌دهد.

بنابراین امام حسین (ع) در استتار و اختفاء نیروها و تجهیزات به موارد زیر توجه داشتند :
ü عوارض زمین نظیر: تپه ها ، ماهورها و …
ü چینش خیمه ها
ü دود حاصل از آتش هیزم های درون خندق
راههای مواصلاتی (مسیر دفاعی)
انواع راه های ارتباطی (دسترسی) موجود در شرایط بحران از جمله موضوعات پدافند غیرعامل محسوب می شوند.

بنابراین امام حسین (ع) در حفظ مسیرهای مواصلاتی دفاعی به موارد زیر توجه داشتند :
در کربلا طرح حلقوی خیمه ها به وسیله یک مسیر دسترسی با عرض کم و قابل کنترل محوطه باز اطراف خیمه ها را از میان حلقه دوم یعنی خندق عبور می داد و به محوطه میانی خیمه گاه مرتبط می ساخت.این مسیر دستیابی و محدودیت عرضی آن که به وسیله حلقه خندق و خیمه ها شکل می گرفت؛ در واقع موجب محدودیت جناح یا زاویه درگیری می شد. بدین ترتیب مواجهه و رویارویی آنی و امکان غافلگیر کردن دشمن تا حد قابل توجهی سلب می شد. در این صورت دشمن مجبور می شد عامل طولانی شدن زمان درگیری را تحمل کند و شیوه یورش آنی که با تعداد زیادی مهاجم می توانست کارساز باشد به شیوه جنگ میدان داری با نظام و زمان بندی قابل کنترل تر تبدیل شود.

نتیجه تمهدیات پدافندغیرعامل در نبرد عاشورا
پس از نزدیک شدن دو لشکر از صبح روز عاشورا تا مدتی حدود یک سوم روز، تعدادی از یاران امام حسین(ع) به لشکر دشمن نزدیک شدند و بیانات مبسوطی را در اتمام حجت و ممانعت از درگیری نظامی بیان داشتند، ولی عاقبت ابن سعد دستور یورش همه جانبه را صادر کرد و نزد خود می پنداشت در این مرحله از تهاجم عمومی کار نبرد یکسره خواهد شد؛ اما عملکرد شیوه های پدافند غیرعامل گام به گام تأثیر خود را در صحنه های نبرد نمایان می ساخت ومهاجمان مجبور به انفعال و تغییر روش می شدند.محدودیت جناح در اردوگاه امام(ع) که به وسیله خندق آتش و تل خاکی اطراف و چیدمان دیوارگونه خیمه ها اجرا شده بود؛ مانع توفیق در یورش عمومی شد. یورش عمومی بسیار متراکم و همه جانبه بود و حرکت افراد پیاده میان لشکر مهاجم که چندان اطلاعی از اوضاع خط مقدم لشکر نداشتند با انرژی زیاد به طرف جلو انجام شد که با حمله حساب شده کماندارانِ باب ورودی اردوگاه حسین(ع) مواجه شد و به عقب گردی آشفته رنگ باخت، به طوری که عده ای در این تراکم تلف شدند و ضربه روحی مؤثری بر تمامی لشکر کوفه وارد شد.به ناچار پس از عقب نشینی ای که بر مهاجمان کوفی به رغم برتری نفرات، تحمیل شد پس از آن بود که زمینه برای ثبت وقایع و حماسه ایثار و شهادت روز عاشورا در تاریخ باز شد و امکان تماشا و تدقیق در صحنه رویارویی تمام باطل با همه رذالتش علیه تمامی حق با همه لطافتش برای تاریخ مهیا گردید.

نویسنده: مهدی علیخانی صدر / کارشناس ارشد پدافندغیرعامل