چرائی و چگونگی اصلاح الگوی مصرف

نویسنده: مهدي ياراحمدي خراساني

اين واقعيت كه چرا علي رغم تأكيدات قرآن كريم، توصيه هاي ائمه معصومين (ع) و همچنين آموزه هاي ديني، مقوله ي مصرف صحيح، مناسب و به دور از اسراف در كشور همواره مورد بي مهري قرار گرفته، سئوالي است كه در مقام پاسخ دهنده نمي توان توجيه مناسبي براي آن بيان نمود.
ليكن مسلماً اين موضوعِ تلخ و آزار دهنده، آيندگان و نسل هاي بعدي ما را در پاسخگويي به نيازهاي طبيعي خود دچار مشكل مي نمايد. چرا كه بخش عظيمي از سرمايه هاي طبيعي و غير طبيعي كه امروزه در كشور موجود است و با مصرف بي رويه و بعضاً غير لازم و غير ضروري حيف و ميل مي شود متعلق به سهمي است كه ما از حساب آيندگان خود برداشت مي نماييم.
عنوان برگزيده ي سال جاري يعني ” اصلاح الگوي مصرف ” و ركورد داري كشور ما – به نسبت جمعيت – در بسياري از زمينه هاي مصرفي از قبيل؛ انرژي، غذا، دارو، پوشاك، حمل و نقل، مسكن، آب و… دلايل كافي فراهم مي آورد كه از نگاه  اجتماعي، اقتصادي، روانشناسي، جامعه شناسي و … چگونگي مصرف و الگوهاي آن در جامعه از ديدگاه صاحب نظران، نويسندگان و محققان مورد كند و كاو و بازنگري قرار گيرد.
مصرف كردن محصول، انرژي، خدمت و يا هرچيز ديگري ناشي از احساس نيازي است كه در انسان پديدار مي گردد. به بيان ديگر مصرف مي كنيم تا نيازي از نيازهاي دروني خود را ارضاء نمائيم. و الگوي مصرف در واقع همان ليست نيازهاي ماست كه در افراد و جوامع مختلف متفاوت است. از لحاظ مسائل انگيزشي و روانشناسي وقتي انسان به چيزي احساس نياز كرد براي بدست آوردن آن برانگيخته مي شود. و اين مسئله در نهايت منجر به مصرف مي گردد. حال اگر بخواهيم مسئله مصرف و الگوهاي آن را اصلاح نماييم مي بايست ابتدا نسبت به نيازهاي خود دقت كنيم. در بسياري از مواقع احساس نياز ما با واقعيت همراه نيست. به بيان ساده تر خيلي از انسان ها به چيزهائي احساس نياز مي كنند كه در واقع به آن نيازي ندارند و اين احساس بيشتر نشأت گرفته از مسائل جانبي از قبيل تبليغات است. بدين ترتيب يكي از مهمترين راه هاي اصلاح الگوي مصرف، دقت نظر در مواجهه با تبليغات مي باشد. انسان بايد ضمن شناسائي دقيق نيازهاي خود اقدام به مصرف نمايد. و تحت تأثير تبليغات قرار نگيرد.
صرفه جويي به مفهوم مصرف چيزي به شكل درست و مناسب آن است. اين مسأله براي ايجاد تعادل ميان درآمد و هزينه بسيار مهم و اساسي است و در حوزه اقتصاد خانواده نيز مي تواند تأثيرگذار و سرنوشت ساز باشد. ذكر اين نكته ضروري است؛ همان طور كه مصرف بي رويه و بي جا امري غير عقلايي است عدم مصرف و يا كم مصرف كردن در عين نياز هم صحيح به نظر نمي رسد. در واقع آنچه در ارتباط با مصرف صحيح مطرح مي گردد كم مصرف كردن نيست. بلكه مراد از اصلاح الگوي مصرف و به تبع آن صرفه جويي بهره مندي مناسب از نعمات خداوندي و استفاده حداكثري از تمامي قابليت هاي هر چيزي است. همان امري كه در اقتصاد از آن به عنوان بهره وري ياد مي شود. عده اي صرفه جويي را كم مصرف كردن معنا كرده اند ولي به نظر مي رسد اين معنا نمي تواند اقتصادي باشد؛ زيرا هدف از توليد يك شي اقتصادي، مصرف آن است. بنابراين شخص لازم است تا در حد برآورده كردن كامل نياز خود، چيزي را مصرف نمايد و كم مصرف كردن نمي تواند نياز وي را برآورده سازد.
يكي از مسائل مهمي كه در راستاي اصلاح الگوي مصرف مي بايست بدان توجه گردد شناخت اسراف است. ” اسراف ” يعني؛ زياده روي و تجاوز از حد و مرزهاي قانوني و طبيعي در هر كاري. اسراف كردن امري است كه در آيات قرآن كريم به صراحت از آن پرهيز داده شده است. همان طوركه از كودكي به ما آموخته اند؛ « بخورید و بیاشامید ولی هرگز اسراف نورزید همانا خداوند اسراف کاران را دوست ندارد». كتاب وحي به صراحت اعلام مي دارد كه خداوند مسرفين را دوست ندارد. مسأله اسراف و هدر دادن منابع در رفتار مصرفي، مسأله اي بنیادی است كه ناشي از فقدان حاکمیت عقلانیت و منطق اخلاقي و اقتصادی در عملکرد افراد است.
مسأله اسراف و قناعت از مفاهیم و گزاره های مهمي است كه دین مبین اسلام بدان توجه داشته است. اين امر امروز در كشور به دليل بروز و ظهور فراوان آن در عرصه هاي مختلف فردي و اجتماعي بيش از گذشته نمايان گرديده است. تا جائي كه تمامي كارگزاران برنامه ريزي و عملياتي كشور موظف گرديده اند در سال جاري رويكرد پرهيز از اسراف و اصلاح الگوي مصرف را در فعاليت هاي خود مورد توجه قرار دهند. موضوع صرفه جویی به قدری در اسلام اهمیت دارد که علمای اخلاق تأکید می کنند سزاوار است مؤمن در امور مباح هم سعی بر عدم اسراف داشته باشد. اموري مثل؛ خواب ، حرف زدن و خوردن. چنانکه در حدیث است؛ خدا پر خوري و پرخوابی را دشمن می دارد. رفاه زدگي و اسراف در انسان ها موجب مي شود تا نه تنها خود اهل فساد و تباهي باشند بلکه ديگران را به فساد بکشانند و در زمين فساد و تباهي کنند. (قصص آيات 76 تا 83) از اين روست که خداوند ، اين الگوي مصرف را نابهنجار و ضد اخلاقي ارزيابي کرده و به شدت از آن منع مي کند؛ زيرا از نظر خداوند ، اين گونه تصرفات موجبات فروپاشي جامعه و عذاب الهي مي شود. حال كه صراحت بايدهاي ديني ما در ارتباط با مقوله ي مصرف صحيح، الگوي جاري مصرف در جامعه را زير سئوال برده و جرايي اصلاح آن را در اذهان تبيين مي كند، مناسب است در سال جاري با مداقه و بازبيني در فهرست نيازها چگونگي حصول آن را فراهم سازيم.