کار و تلاش در سیره ی امام علی (ع)

درآمد
کار، جوهر آدمی است. با کار کردن، استعدادها و ظرفیت‏های وجودی انسان شکوفا می‏شود. تمدن‏های عظیم بشری نیز با همه تنوع و تفاوتشان، حاصل کار و تلاش بی‏امان و خستگی‏ناپذیر آدمیان است.
بنابراین، کار را می‏توان از دو جنبه بررسی کرد: نخست، از جنبه شخصی و تأثیرهایی که بر روان و جسم فرد می‏گذارد و دیگر، از جنبه اجتماعی و اثرپذیری متقابل فرد و جامعه. کار ممکن است تأثیر مثبت یا منفی بر جسم و جان انسان بگذارد و می‏تواند به فرد منزلت اجتماعی ببخشد و توازن را میان فرد انسانی و جامعه برقرار سازد.
ارزش کار در اسلام
اگر چه مفهوم کار کردن و ساختن، در نهاد و فطرت آدمی ریشه دارد، و مورد توصیه عقل است، ولی با این حال، خداوند و انبیا و اولیای الهی برای تأکید بیشتر و غفلت زدایی از وجود انسان‏ها، پیوسته انسان‏ها را به کار و کوشش فراخوانده و تشویق کرده‏اند. از همین روست که قرآن می‏فرماید: «آدمی را جز حاصل کارش بهره‏ای نیست». (نجم :39)
بر اساس آنچه در قرآن، عهدین و کتاب‏های تاریخی آمده است، بیشتر پیامبران به کارهایی چون: کشاورزی، زره سازی، نجاری و تجارت و… اشتغال داشته‏اند. حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام به دست خویش، خانه کعبه را بنا نهادند. حضرت نوح علیه‏السلام کشتی ساخت. حضرت موسی علیه‏السلام چوپانی کرد. حضرت عیسی علیه‏السلام طبابت می‏کرد، حضرت داوود علیه‏السلام زره می‏ساخت و حضرت محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به چوپانی و تجارت می‏پرداخت.
پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله آن‏گاه که ویژگی‏های انسان مؤمن را برای حضرت علی علیه‏السلام توصیف می‏کند، با اشاره به صفت پرکاری می‏فرماید: «ای علی، پرکاری از صفات مؤمن است.» همچنین آن حضرت می‏فرماید: «دوست دارم که شخص برای تأمین مخارج خود، از حرارت آفتاب آزار ببیند».
امروزه جامعه شناسان نیز به اهمیت و ارزش کار توجه کرده و هر یک به نوعی آن را مورد تأیید و تأکید قرار داده‏اند.
زیاده روی در کار
باید توجه داشت که اسلام نمی‏خواهد انسان چنان غرق کار شود که زمینه‏های روحی، روانی، اخلاقی و اجتماعی خود را به فراموشی بسپارد. البته «در اسلام بر فضیلت کار به خاطر کار آن‏گونه که پروتستانیسم می‏گوید، هیچ گونه تأکیدی وجود ندارد. در اسلام، کار در پرتو نیازهای انسان و ضرورت برقراری تعادل و آرامش در زندگی فردی و اجتماعی افراد یک فضیلت تلقی می‏شود. وظیفه کار کردن جهت تأمین نیازهای فرد و نیازهای خانواده همواره کنترل شده و با تأکید قرآن بر گذرا بودن زندگی و هشدار دادن نسبت به خطر حرص و آز و طمع کاری و اهمیت اجتناب ورزیدن از ثروت‏اندوزی، از افراط در آن جلوگیری شده است».
در سیره امام علی علیه‏السلام ، همان گونه که دانش و بینش و تقوا، ایمان، شجاعت، شهامت، مدیریت، دادگری، اخلاص و مدارا جایگاه خاصی دارند، کار و تلاش نیز از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است. علی علیه‏السلام ، کار کردن را از لوازم زهد و پرهیزکاری می‏شمارد.یکی از پژوهشگران در این مورد می‏نویسد:
… در عبادت، اخلاص بسیار نشان می‏داد و در کار حلال و حرام، دقتی به سرحد وسواس داشت و اگر هم گاه تهی‏دست نبود، باز از چیزی که آن را تفنن و تجمل می‏شمرد، اجتناب می‏کرد. حشمت خلافت، او را از تسلیم به حکم شرع مانع نمی‏شد.
از دیدگاه امام علی علیه‏السلام ، کار اگر مرزها و حدود ارزش‏های انسانی و الهی را محترم بشمارد، نه تنها مباح، بلکه لازم و نوعی عبادت است. و در این حالت است که کارگر، محبوب خدا خواهد بود. ایشان می‏فرماید: «همانا خداوند، اهل حرفه و پیشه امانت‏دار را دوست دارد».
ایشان در مرحله اسوه سازی از حیث کار و تلاش می‏فرماید:
اگر بخواهی، می‏توانی. داوود – که درود خدا بر او باد – دارنده نی‏ها و خواننده بهشتیان را دیگر الگوی خویش سازی، کسی که با هنر دستان خویش از لیف خرما زنبیل می‏بافت و از هم‏نشینان خود می‏پرسید: فروش اینها را کدامتان بر عهده می‏گیرید؟ و آنگاه از بهای دسترنج خویش، به خوردن قرصی نان جوین بسنده می‏کرد.
جنبه‏های روان‏شناختی کار
امام درباره جنبه روان‏شناختی کار فرموده است:
از دست دادن فرصت‏ها موجب قصه و افسردگی است. آنکه از کار و تلاش کوتاهی ورزد، به اندوه و غم دچار می‏آید.
آن حضرت به عنوان اسوه و الگوی عملی، هیچ‏گاه فرصت‏ها را از دست نمی‏داد و به بهترین صورت ممکن، از اوقات عمر گران‏بهایش در راه رضایت الهی بهره می‏گرفت. در این‏باره آمده است که هرگاه از کار جهاد فارغ می‏شد و آسوده خاطر می‏گشت، به آموزش مردم و قضاوت در میان آنان مشغول می‏شد. هر گاه از این کار هم فارغ می‏شد، در باغی که داشت، سرگرم کار می‏شد و در همان حال، به یاد خدا و در حال ذکر بود.
بنابراین، امام‏علی علیه‏السلام کار را جوهر ایمان می‏شمرد و بر اصالت کار تأکید فراوان داشت. ایشان کار را در جهات متفاوت در زندگی شغلی خویش به کار می‏بست و در مشاغل گوناگون حضور فعال داشت.
کار فرهنگی در سیره امام علی علیه‏السلام
علی علیه‏السلام در عرصه فرهنگی و آموزش و پرورش، عالمی توانا و معلمی ارجمند بود. در مورد گستره دانش آن حضرت آمده است:
علی بن ابی طالب علیه‏السلام بسیار هوشمند و زرنگ بود و به دانش‏اندوزی حرصی بی‏پایان داشت. همواره از کودکی تا هنگام مرگ پیامبر شب و روز ملازم وی بود. او از نظر عمل و فضل در اوج کمال بشری قرار داشت. بالضروره معلوم است که شاگردی چنین، با این مایه سماجت و پشتکار آن هم در محضر چنان معلمی، شاگردی خواهد بود در غایت کمال و نهایت فضل….
حضرتش بارها درباره زکات علم که همانا نشر آن است، فرموده است: «پیش از آنکه مرا از دست بدهید، از من بپرسید».
علی علیه‏السلام در دوران خانه نشینی نیز همواره پشتیبان و مرجع فکری، دینی و فرهنگی و سیاسی جامعه و حکومت بود. به شهادت اسناد تاریخی، امام علی علیه‏السلام هم عالمی تمام عیار بود و هم بنیان‏گذار برخی علوم اسلامی و هم معلمی دل‏سوز و دانا که این همه از ژرف نگری و فضیلت والای علمی ایشان برمی‏خاست.
قضاوت، پیشه پارسایان
یکی دیگر از شغل‏هایی که امام علی علیه‏السلام تصدی آن را بر عهده داشت، قضاوت بود. در اسلام، قضاوت از مشکل‏ترین و حساس‏ترین مشاغل است. صاحب این شغل علاوه بر پارسایی باید از دانش وسیعی برخوردار باشد. پیامبر گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، قضاوت را برازنده علی علیه‏السلام می‏دانست و می‏فرمود: «بهترین و داناترین و ماهرترین شما در امر قضاوت، علی است».
علی علیه‏السلام با دانش و تقوای خویش، در زمان پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، خلفا و هنگام خلافت خود، به قضاوت‏های حقوقی میان مردم می‏پرداخت. شخصیت قضایی حضرت، همواره مورد توجه مردم، تاریخ‏نگاران و اندیشمندان بوده است و در این باره کتاب‏های زیادی نوشته شده است.
از دیگر مسئولیت‏های حضرت، رایزنی بود. او هم با دیگران به مشورت می‏نشست و هم در رایزنی‏ها از دانش و بینش خود به دیگران کمک می‏رساند. «گسترش اسلام و حفظ کیان مسلمانان، هدف بزرگ امام علی علیه‏السلام بود. ازاین رو، گرچه وی خود را وصیّ منصوص پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏دانست و شایستگی و برتری او بر دیگران محرز بود، هر وقت گره‏ای در کار خلافت می‏افتاد، با فکر نافذ و نظر بلند خود، آن را می‏گشود. به این جهت می‏بینیم که امام علی علیه‏السلام در دوران خلیفه دوم نیز مشاور و گره‏گشای بسیاری از مشکلات سیاسی، علمی و اجتماعی او بود».
حضرت علی علیه‏السلام در این زمینه می‏فرمود:
آن کس که خودرأی باشد، به ورطه هلاک خواهد افتاد و آنکه با بزرگان به رایزنی پردازد، در خردورزی‏های ایشان مشارکت کرده و بهره برده است… هیچ پشتیبانی، اطمینان بخش‏تر از رایزنی نیست.
رزمندگی و فرماندهی نظامی
حضرت، رزمنده و فرمانده نظامی نیز بود. به گواهی تاریخ، امام علی علیه‏السلام در بیشتر غزوه‏ها و سریه‏های زمان پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نقش فعال داشت و یکی از فرماندهان و طراحان نظامی لشکر اسلام بود. هیچ‏گاه در جنگ‏ها پشت به دشمن نکرد و زره وی، پشت نداشت. در بیشتر جنگ‏ها به عنوان رزمنده و فرمانده‏ای موفق، شجاع و باهوش شرکت می‏کرد و در جنگ‏های اساسی چون بدر و اُحُد و خندق و خیبر و… نقش تعیین کننده داشت. در جنگ احد، با فداکاری آن حضرت، ندای «لا فتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار» جبرئیل در گوش زمان پیچید و جاودانه شد. در جنگ خندق نیز عبادت جن و انس هم‏سنگ ضربت حضرت علی علیه‏السلام قرار گرفت.
فعالیت‏های اقتصادی و کشاورزی
امام علی علیه‏السلام در کنار کارهایی چون تعلیم و تعلم، قضاوت و حضور در میدان جنگ، به کارهای اقتصادی نیز اهمیت می‏داد و یک کشاورز نمونه بود. در احیای زمین‏ها می‏کوشید و دیگران را نیز به کاشتن بذرها و درخت‏ها تشویق می‏کرد. در روایتی آمده است مردی در نزد حضرت علی علیه‏السلام یک «وَسَق» خرما دید، پرسید: مقصود از گردآوری این همه هسته خرما چسیت؟ فرمود: همه آنها به اذن الهی درخت خرما خواهند شد. راوی می‏گوید که امام آن هسته‏ها را کاشت و نخلستانی پدید آمد و آن را وقف کرد.
همچنین در زمینه حفر قنات و استخراج آب که در سرزمین سوزان عربستان حکم کیمیا را داشت، بسیار فعال بود. هم اکنون در راه مدینه به مکه، منطقه‏ای به نام «ابار علی» است که آن حضرت در آنجا چاه زده بود.
امام صادق علیه‏السلام می‏فرماید:
پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله زمینی از انفال را در اختیار علی علیه‏السلام گذاشت. او در آنجا قناتی حفر کرد که آب همچون گردن شتر فواره می‏زد. فردی به آن حضرت به جهت توفیق این خدمت بشارت داد. حضرت فرمود این قنات وقف زائران خانه خدا و رهگذرانی است که از اینجا می‏گذرند. کسی حق فروش آب آن را ندارد و فرزندانم هرگز آن را به میراث نمی‏برند.
کلام آخر
حضرت علی با تشویق افراد جامعه به کار و تلاش می‏فرماید هرگز شما را به عملی دعوت نکردم مگر اینکه خود در آن کار پیش قدم بوده‏ام. ایشان به کارهای رایج آن زمان می‏پرداخت و با اینکه مسئولیت‏های سنگین‏تری همچون حکومت جامعه اسلامی را به عهده داشت، در زمینه کشورداری، عدالت اجتماعی، قانون گرایی، زهد و تقوا و دین‏داری، سرآمد خاص و عام بود. در زمینه فعالیت‏های اقتصادی، نیز یادگارهای ارزنده‏ای از خود به خاطره تاریخ به ودیعه نهاده است.
امید که ره‏پویان وارسته و رهبران شایسته‏ای جهت پیروی از ایده‏ها، آرمان‏ها و تلاش‏های حضرتش باشیم.
*لینک :