نویسنده: سید علی حسینی
گویا طی دهه های اخیر، اقتصاد و مفاهیم اقتصادی گرایش قابل ملاحظه ای به سمت اخلاق پیدا كرده اند كه ریشه های اصلی آن را باید در دین و نتایج آن را در بستر جامعه و نیازها و تعاملات نوین انسانی جست وجو كرد.
امروزه تئوریسین های اقتصاد، دیگر بدون در نظر گرفتن وجدان كار، توسعه برابر و موزون، عدالت و اصطلاحاتی از این دست، در مورد عرضه و تقاضا، بازاریابی، توسعه صادرات و…حرف نمی زنند، سرمایه داران و فعالان اقتصادی با چشم پوشی از اخلاق، عرصه را برای خود تنگ خواهند دید و مردم نیز به عنوان مصرف كننده یا گردانندگان چرخ های اقتصادی، انتظاری جز لمس مفاهیم اخلاقی در مراودات اقتصادی ندارند.
البته قرار نیست ما در مطلب زیر از دیدگاهی اقتصادی موضوع را بررسی كنیم و اینكه چه اتفاقی افتاده كه شكل جابه جایی پول، گردش مالی و كار در جوامع جهانی به سمت و سوی مفاهیم اخلاقی وانسانی متمایل شده است، بلكه ما سعی خواهیم كرد به مدد تحقیقات و پژوهش های علمی به میزان باروری كار، عرضه و مصرف از اصول دینی و اخلاقی در جامعه ایران نگاهی گذرا داشته باشیم. ناگفته پیداست این موضوع آنقدر وسیع می نماید كه تقریباً نمی توان براحتی جزئیات آن را از هم تفكیك كرد، بنابراین به ناچار روش اشاره های پراكنده را جایگزین نظم سیستماتیك در نوشته خواهیم كرد.
یك مدیر با سلامتی روان و مدیریت سالم می تواند یك سازمان را به رستگاری و نجات هدایت كند. تعادل در اخلاق و رفتار مدیر، نشانه مدیریت شایسته اوست و در این زمینه تمامی صفات بارز را شامل می شود. برخورد قاطع در مورد مطالب حق، جاذبیت و دافعیت وگشاده رویی، گفتن مطالبی كه قابل فهم برای همگان باشد، منظم بودن، وظیفه شناسی و مناسب بودن برخورد با مافوق و دیگران، استفاده صحیح از قدرت سرپرستی خود و توكل به خداوند، از صفات بارز یك مدیر است. این اظهارنظر از سوی یكی از مدیران باسابقه عنوان شده كه در بخشی از پژوهشی به نام تعادل اخلاق مدیر از دیدگاه روانشناسی در كار آمده است و به وضوح نشان می دهد برخورداری یك مدیر از اخلاق دینی تا چه اندازه می تواند در رونق تجارت و اقتصاد اهمیت داشته باشد.
شاید بگویید این مدیر محترم یك مدیر ایرانی است و طبیعتاً باید با همین ادبیات در مورد ویژگی های مدیران، بویژه مدیران اقتصادی و تجاری حرف بزند، اما اجازه دهید در همین راستا به گزارش اخلاقیات در كار با رویكرد تحلیل پروژه نظامنامه داوطلبانه صنعتی (وی.آی. پی) نوشته والتر پاوونن اشاره كنیم كه توسط دكتر علی حسین قاسمی ترجمه شده است: بند اول این نوشته تدوین نظامنامه ای برای تسهیل در بهبود اخلاقیات كار نام دارد كه فناوری های جامعه اطلاعاتی و نقشه كار را هدف قرار می دهد.
در بند سوم این گزارش با نام رویكرد فنی كه در مورد همكاری شركا و شركت كنندگان صنعتی حرف می زند، می خوانیم: فعالیت های پژوهشی از دو بخش تشكیل می شوند، بخش اول، توصیف ماهیت اخلاق به طور عام، شناسایی نظام های ارزشی و روشن كردن پیوندهای آن با راهبردها و اخلاقیات پیشه گانی است… بخش دوم كار پژوهشی شامل وارسی نظام مند نظامنامه های اجرایی موجود، نظامنامه های اخلاقی و توافق های چند جانبه درباره حقوق انسانی، شرایط كاری، حفاظت محیط زیست، روابط بین المللی پیشگانی و به كارگیری و انتقال فناوری اطلاعات است .
بگـــذریم از اینكه وی. آی.پی چیست و چه هدفی دارد، منظور ما از آوردن این سطور همین بود كه ملاحظه كنید امروزه تا چه اندازه كنار هم نشستن تركیبات اخلاقی و اقتصادی حتی در جهان غرب متداول شده و جزو ادبیات روز آنها شده است. آیا به واقع می توان كار، گردش مالی، مصرف، مدیریت و تجارت را عاری از اخلاق در نظرگرفت
تصور چنین چیزی هم وحشتناك است، اما در این میان باید به خود بالید كه مسلمانیم، چرا كه دین مبین اسلام به وضوح و در نهایت ظرافت تمامی این مناسبات را تبیین كرده است، در ادبیات اقتصادی اسلام، مفاهیمی همچون خمس، زكات، فطریه همچنین احتكار، كم فروشی و… هر یك به نوبه خود، وجوب، تحسین یا تقبیح یك عمل اقتصادی را از دریچه اخلاق و عدالت مورد ارزیابی قرار می دهد، اما سؤال مهم اینكه آیا اكنون در جامعه اسلامی ایران، به درستی و با همان ژرفا و ظرافتی كه اسلام و همچنین فرهنگ دیرپا و ناب ایرانی انتظارش را دارد، مفاهیم كار، اقتصاد، تجارت، صنعت و مدیریت با اخلاق گره خورده است
در پژوهشی كه صدا وسیمای جمهوری اسلامی ایران با عنوان نظر مردم تهران درباره وجدان كار انجام داده، می خوانیم: بیش از نیمی از پاسخگویان معتقدند شاغلان تا حدودی نظم و ترتیب لازم را رعایت می كنند و ۲۶درصد، كاركنان را اصلاً مقید به رعایت نظم در حاضر شدن بر سركار نمی دانند. در مورد برخورد با مراجعان، ۴۳ درصد پاسخگویان رضایت چندانی از برخورد صاحبان مشاغل نداشتند و با افزایش سطح تحصیلات، بر میزان این نارضایتی افزوده می شود.
در مورد راه اندازی كار مردم و دلسوزی در كار، بیش از نیمی از پاسخگویان اعتقاد دارند كه در نظام كاری، توجهی به این امر نمی شود.
درباره استفاده مناسب از وقت برای انجام كار، به نظر اكثر پاسخگویان در نظام كاری، اهمیت وقت شناخته نشده است.
همچنین اكثر پاسخگویان در مورد امكانات محل كار اعتقاد دارند؛ از این ابزار بدرستی استفاده نمی شود. البته در پژوهش مذكور به نكات قابل توجه دیگری نیز اشاره شده است: ۳۶درصد افراد در مورد پایبندی به مقررات و قوانین كار پاسخ منفی ارائه داده و ۴۶درصد، آن را با اصطلاح تاحدودی توصیف كرده اند.
در مجموع نتایج به دست آمده نشان می دهد تنها ۹درصد پاسخگویان معتقد هستند وجدان كاری در جامعه ما وجود دارد و با بالا رفتن میزان تحصیلات بر درصد كسانی كه معتقد هستند وجدان كاری چندانی در جامعه وجود ندارد، افزوده می شود.
اكثر پاسخگویان اعتقاد دارند بیشتر شاغلان، كار خود را بدرستی انجام نمی دهند و نیز ۴۸درصد پاسخگویان عدم تأمین نیازهای مادی كاركنان را مهمترین علت كم كاری افراد ارزیابی كرده اند.
البته این پژوهش متعلق به چند سال پیش است، یعنی همان ضرورت ها و نیازهایی كه مردم جامعه ایران را به سوی انتخاب دكتراحمدی نژاد متمایل كرد و اكنون انتظار می رود با توجه به واقعیات موجود و قابل لمس، قدم های بلندی برای مرتفع كردن مشكلات برداشته شود، مشكلاتی كه مثل دیواری بزرگ میان اخلاق و كار و گردش اقتصادی قد كشیده است.
همچنان كه عنوان شد، از دیدگاه اسلام و فرهنگ غنی ایرانی، رعایت اخلاق در اقتصاد بسیار مورد توجه است، اما اجازه دهید موضوع را از زاویه دیگری هم ارزیابی كنیم، یعنی استانداردهای اقتصادی جوامع توسعه یافته غیراسلامی تا چه اندازه با مبانی اخلاق و مفاهیم اسلامی تطابق دارند
تحقیقی دانشگاهی انجام گرفته در سال ۷۲(تربیت مدرس) با عنوان مبانی نظری كنترل كیفیت ژاپنی در مقایسه با ارزش های تفكر اسلامی در ۲۱۶ صفحه نشان داد كه ژاپنی ها در رعایت موازین اخلاق اسلامی و توجه به مفاهیمی همچون اسراف و تبذیر و… بسیار جدی تر از ما هستند . در فصل دوم این تحقیق، مفاهیم اساسی كنترل كیفیت ژاپنی تشریح شده و مطرح می شود كه كنترل كیفیت ژاپنی بردو محور احترام به انسان و دوری از اسراف قرارگرفته است. همه این مفاهیم را می توان باتوجه به این دو محور یا به تعبیر خود متن چتر كایزن روشن ساخت. در فصل سوم مفاهیم اساسی تفكر ژاپنی بیان شده و نشان داده می شود كه این مفاهیم چگونه انسان ژاپنی را شیفته سرنوشت ملی، سازگار با تغییر سریع و سختكوش و صبور، گروه آئین و اهل مشاركت ساخته است.
یكی از فصل های جذاب این پژوهش، فصل پنجم است كه در آن به صورت بندی تفكر جدید غربی اشاره می شود و نشان می دهد كه مفاهیم اقتصادغربی در ریشه خود اخلاق گریز است. اگرچه شاید در ظاهر تمامی استانداردها با موازین اخلاق دینی مطابقت داشته باشد، اما به عكس اقتصاد ژاپن تنزل مقام انسان را بنیاد و اساس كار خود قرار نمی دهد، همچنان كه انسان اسلامی همواره باید به تعادل میان دنیا و آخرت و ملك و ملكوت بیندیشد.
بنابراین نتیجه تمامی آمارها، نمودارها، جداول و تصاویر ارائه شده در تحقیق موصوف آن است كه اقتصاد ژاپن بیش از هر اقتصاد دیگری در جهان غیراسلامی به اقتصاد اسلام نزدیك بوده و به همین میزان می تواند آینه ای برای تعریف مجدد روابط كاری، استانداردهای كیفیت در تولید، تجارت و صنعت، سرمایه گذاری و بانكداری و گردش كار در ادارات ایران باشد.
● اخلاق حرفه ای
تأثیر و اهمیت اخلاق فردی، ویژگیهای شخصی، صداقت و اعتماد به طور عام و اخلاق كسب و كار به طور خاص، بر افزایش كارایی اقتصادی و جلوگیری از فساد و رسوایی های اقتصادی و نیز تأثیر منفی ارتشا و فساد اداری بر روابط كاری، تصمیم گیری فردی و همه اقتصاد، غیرقابل انكار است، اما به صورت علمی ملاحظه و بررسی نشده است. اكنون نزدیك به سه دهه است كه، اقتصاددان ها و فیلسوفان اخلاق، گفتمانهایی را كه به گفته هوسمن در دوران شكوفایی متدولوژی اثباتگرایی متوقف شده بود، احیا كرده اند.
