ارزيابی اثرات شيفت‌های كاری برعملكرد سازمان

به‌طور كلي از منظر مديريت منابع انساني اين تحقيق به ارزيابي كاركنان در طي شيفت‌هاي ساعات كاري پرداخته است و در نظر دارد به بررسي اثرات آن بر روي زندگي كاركنان و عملکرد آنان بپردازد.

تعريف مسئله
هر سيستم يا سازماني داراي اهداف مشخص و از قبل تعيين شده‌اي مي‌باشد. مديريت سيستم يا سازمان با استفاده از منابع و امكانات در صدد دستيابي به اهداف هستند. سنجش ميزان دستيابي به اهداف و نحوه استفاده از منابع و امكانات نقش بسيار مهمي را در اين راستا ايفا مي‌نمايد. در واقع ارزيابي به عنوان هسته اصلي فعاليتها و اقدامات مديريت مطرح مي‌شود چرا كه مديريت جهت هدايت مجموعه تحت امر خود نياز به آگاهي از نحوه عملكرد مجموعه خود دارد كه بتواند بر اساس اين اطلاعات به اتخاذ استراتژي بپردازد. هر چند كه امروزه بهبود عملكرد بطور وسيعي در سازمانها مورد توجه است ولي بدون وجود يك نظام ارزيابي كارآمد، هر گونه اقدامي جهت بهبود عملكرد بي‌فايده خواهد بود.
با توجه به نقش و اهميت ارزيابي و عدم وجود يك نظام ارزيابي عملكرد كاركنان بر اساس شيفت‌هاي كاري و جنسيت از منظر مديريت منابع انساني. اين تحقيق در صدد سنجش ميزان رضايت كاركنان از كارشان در شيفت‌هاي متفاوت است و همچنين يافتن راه‌حلي براي مشكلات كه با آن روبرو هستند زيرا رضايت كاركنان در هنگام كار باعث افزايش كارايي كل مجموعه مي‌گردد.

دلايل استرسهاي کاري
الف)شيفت‌هاي کاري
يکي ازعوامل عصبيت و اضطراب در محيط کار افزايش شيفت هاي کاري است . قبل از جنگ جهاني دوم فقط 15 درصدازکارگران شب کار بودند اما اخيرًا تمايل به دستيابي به توليد بالا باعث شده که اکثر کارخانجات 24 ساعته و در سه شيفت کار کنند .شيفت‌هاي کاري باعث به هم زدن ساعت بيولوژيک کارکنان شده که پيامد آن بروز خستگي، کج خلقي، بي‌خوابي، بي‌اشتهايي، عدم تمرکز و ضعف حافظه است.کارکناني که به شکلي کم خوابي دارند و توليد هورمون سروتونين بدنشان به ميزان20 درصد کاهش پيدا مي‌کند که خود عاملي جهت بروز افسردگي مي شود.
کارگران شب کار دو برابربيشتر نسبت به روز کارها تمايل به کشيدن سيگار دارند و احتمال حمله قلبي بعداز پنج سال در آنها دوبرابر مي شود.
ب)ساعت کار زياد
مطالعات نشان داده که شرايط کاري در اکثر کارخانجات نسبت به گذشته مضرتر شده است. فشار به پرسنل جهت کار بيشتر و اضافه کار براي کسب بهره‌وري بيشتر باعث شده که کارکنان کمتر به مسائل خانوادگي بپردازند و احساس مي‌کنند بين کار و روابط خانوادگي مي‌بايست يکي را انتخاب کنند که اين مسئله باعث عدم رضايت آنها مي‌شود .
ج)فناوري
کارکنان از اينکه توسط ابزارهاي کنترلي زيرنظر گرفته شوند واين‌که برده فناوري شده‌اند و همين فناوري عاملي شده که کارشان را از دست بدهند و احساس عدم اطمينان درکار مي کنند
د)اذيت و آزارهاي شغلي
عدم رسيدگي به شکايات و پرداخت غرامت به کارکنان، کارهاي تکراري، رقابت غير معمول بين پرسنل و ناديده گرفتن خواسته ها باعث کاهش روحيه پرسنل، افزايش حملات رواني و خشونتهاي شغلي مي گردد .
ه)حقوق کم
عدم پرداخت حقوق و امکانات مناسب و اختلاف بين نتايج کار و ارزيابي عملکرد انجام گرفته؛ خصوصًا هنگامي که اين اختلاف ناشي از تعصبات نژادي و مسائل جنسيتي باشد باعث نااميدي در بخش پرسنل ميشود .
و)کوچک شدن سازمانها
عدم امنيت شغلي به دليل کوچک شدن سازمانها در اثر تجديد ساختار و مهندسي مجدد که راهکارهايي براي مقابله با کم شدن حاشيه سود و سهم بازار و بهره وري است، عاملي جهت بروز پرخاشگري است .
ي)سبک مديريت
تکنيک هاي سنتي مديريت درجهت جلوگيري از نااميدي و عصبيت در کار بي اثر است و اين مسئله خصوصًا در يک مديريت سلسله مراتبي و استبدادي بيشتر نمايان مي شود .شرکتها به دليل کمبود متخصصاني در امر اضطراب و افسردگي و همچنين عدم توجه پرسنل به بيماريهاي مغزي و رواني خود به علت جايگاه بد اجتماعي آن و اولويت قرارندادن اين مشکل توسط سازمانها باعث کاهش قابليت پرسنل و به وجود آمدن افسردگي شده اند .

اثرات اضطراب در محيط کار
الف)رفتارهاي تهاجمي انفعالي
کارکنان گاهًا جهت تخليه عصبانيت خود در محيط کارشان به رفتارهاي غيرخشونت آميز دست مي‌زنند. امروزه اين رفتارهاي کارکنان پرهزينه‌تر، زيرکانه و پيچيده‌تر شده است که از اين جمله مي‌توان به خرابکاري‌ها، کارشکني، دزدي و ويروس‌هاي کامپيوتري اشاره کرد که همه ساله ميلياردها دلار به اقتصاد جهاني ضرر مي رساند .
ب)جريانات منفي
عصبانيت در محيط کارباعث شکاف بين کارکنان و ايجاد محيطي خصمانه مي‌گردد. نارضايتي کارکنان باعث کاهش رضايت شغلي ديگر کارکنان خواهد شد که اين مسئله باعث گسترش ناخرسندي در سازمان مي شود. اولين گام در ايجاد يک محيط سالم ارائه سبکي از مديريت است که بر پايه اصول انساني استوار باشد. درک نيازهاي پرسنل و آشنايي به مديريت استرس باعث رضايت بيشتر و افزايش سلامت پرسنل مي شود.
همچنين شرکتهايي که فرهنگ حمايت مثبت همراه با احترام و قدرداني از کارکنان در آنجا جريان دارد کارمندانشان کمتر آسيب ديده و خشونت در آنجا کاهش مي‌يابد .
استراتژي مديريت مشارکتي و کار تيمي به دليل مشارکت دادن افراد در تصميم گيري‌هاي مرتبط با خويش و سازمان خود باعث افزايش سعي و تلاش و درنتيجه افزايش بهره وري مي‌گردد. قدرت و اختيار نيز اثر مثبت در کارکنان مي گذارد .
فرضيات تحقيق
فرضيه تحقيق بر اين اساس است كه پرسشنامه‌هاي طراحي شده در كمال دقت و صحت پر شده است و حاوي اطلاعات و آمار صحيح از كاركنان در شيفت‌هاي كاري متفاوت با جنسيت‌هاي متفاوت مي‌باشد. پژوهش بر روي كاركنان خانم و آقاي كارخانه گل کنسرو انجام گرفت، فعاليت اين كارخانه در خصوص ساخت وبسته‌بندي کره حيواني و مارگارين و ساير مواد غذايي از جمله انواع ترشيجات و خيارشور مي‌باشد. در اين کارخانه شيفت‌هاي کاري درسه نوبت  فعاليت مي‌کنند به قرار زير:
• ساعت 7 صبح الي 15 بعد از ظهر
• ساعت 15 بعر از ظهر الي 23 شب
• ساعت 23 شب الي 7 صبح
در اين تحقيق از پرسشنامه‌اي كه در پيوست ارائه مي‌شود استفاده گرديد.

نتايج
گرچه نوبتهاي کاري به دلايل مختلف ضروري است اما برنامه ريزي نوبت هاي کاري مناسب نيستند و همچنين به اثرات آن در سلامت فرد و حيات خانواده توجه نمي‌شود . کارکردن در ساعات غير از ساعات استاندارد کاري مي تواند مشکلات زيادي از جمله اختلال درسلامت، اختلال در ارتباط فرد با خانواده و جامعه ايجاد کند. يکي از مهم ترين مشکلات فرد اختلال درعملکرد جنسي مي باشد. افرادي که در شيفت هاي عصر و شب کار مي کنند داراي مشکلات بيشتري هستند، زيرا زمان استراحت آنها با زمان استراحت و فراغت خانواده تداخل دارد. اثرات نوبت کاري مي‌تواند بر خانواده اثر بگذارد.
شيفت کاري متفاوت روي روابط فرد در خانوداه وظايف همسري و والدي وارتباطات جنسي فرد تاثير دارد. فردي که داراي نوبت‌هاي کاري مختلف است، وضعيت روحي ثابتي ندارد، تحريک پذير است واين مي تواند برروي روند طبيعي فعاليت وي در منزل اثر بگذاريد. به علاوه وي خسته است ونياز به خواب دارد واين باعث مي شود ساعات حضور مفيد وي درمنزل کاهش يابد.  بعد از يک نوبت کاري در غير از ساعات استاندارد فرد زمان کمي براي بودن با همسرش دارد، ارتباط صميمانة کمتري با همسرش برقرار مي کند، خسته است و تحريک پذير و زمان کمتري براي روابط جنسي دارد. اين موارد سبب اختلالات جنسي بيشماري از جمله اختلالات اريکشن، انزال زودرس در مردان، کاهش ليبيد وآنگور گاسيما در زنان مي شود. پژوهشگران بيان مي‌کنند نوبت کاري در روابط خانواده اثر دارد و باعث نتايج خطرناکي در زندگي زناشويي مي‌شود وهمچنين در اين شرايط کمترين رضايت از زندگي زناشويي وجود دارد. همچنين شيوع طلاق در مرداني که درنوبت شب کار مي کنند و کمتر از پنج سال است که ازدواج کرده‌اند شش برابر بيشتر از ديگر نوبت‌هاي کاري است واين ميزان در زنان داراي نوبت هاي کاري سه برابر مي باشد. افرادي که نوبت کاري ثابت در روز دارند از سلامت رواني مطلوبي برخوردارند و بيشترين رضايت از برنامة کاري ، زندگي زناشويي، پيوستگي خانواده و شرکت در فعاليت هاي اجتماعي را نسبت به نوبت هاي کاري ثابت در عصر وشب ونوبت کاري درگردش دارا مي باشند. افرادي که نوبت کاري ثابت شب کار دارند نسبت به ديگر گروه ها از عملکرد جنسي مطلوبي برخوردار نيستند. نوبت هاي کاري غير استاندار در عملکرد جنسي افراد تاثير نامطلوبي مي گذارد . درمطالعه اي ديگر هم مشخص شده که خستگي حاصل ازنوبت کاري سبب اختلال در عملکرد جنسي مي شود. حال افرادي که شيفت کاري دارند بايد فراگيرند که چگونه اثرات نوبت هاي کاري را بر سلامتي خانواده کاهش دهند . دارا بودن سلامت رواني در برقراري رابطه ي جنسي رضايت بخش موثر است. ورزش وتغذيه ي مناسب درکاهش استرس وحفظ سلامت رواني بسيار تاثير دارد . دارا بودن ساعات خواب واستراحت منظم در فواصل نوبت هاي کاري ، مديريت مناسب امور منزل واستفاده ازروش هاي تن آرامي مي تواند فرد را آماده ي داشتن يک فعاليت جنسي رضايت بخش کند.
احساس تسلط نداشتن بر زندگي يا به اصطلاح اختيار دار خود نبودن، در بين مردان شاغل درشغل هاي شبانه بيشتر است. اين احساس منفي باعث گرايش به عادت هاي بد هم مي شود. مثلا در کانادا 46 درصد از مردان شب کار سيگار مي کشند، در حالي که در روزکارها اين رقم تنها 27 درصد است.
در مورد خا نمها، وضع قدري پيچيده تر مي شود، زيرا انجام کارهاي خانه و رسيدگي به وضع بچه ها و شوهرمعمولا با مديريت آنها انجام مي گيرد.
نتيجه تحقيقات محققين دانمارکي نشان مي دهد که خانم هايي که کار شيفتي مي کنند، بيشتر ازهمکاران مردشان دچار مشکلات سلامتي مي شوند و تقاضاي باز نشستگي پيش از موعد مي کنند.
دکتر فين تاچسن محقق ارشد مرکز ملي طب کار کپنهاگ مي گويد:
“اين عجيب نيست که افراد شاغل در شيفت کاري شبانه زودتر دچار از کار افتادگي شوند، اما مسئله اين است که چرا خانمها نسبت به اين پديده آسيب پذيري بيشتري دارند.”
اين موضوع مي تواند به خاطر وظايف دوگانه خانم ها باشد. خانم هايي که از کار بر مي گردند، تازه با کارهاي خانه بايد دست و پنجه نرم کنند که همين مسئوليت هاي سنگين ممکن است باعث ايجاد فشارهاي جسمي و روحي زيادي شود.
در گذشتة نه چندان دور کمتر کسي مي توانست باور کند که شيفت کاري با سرطان ارتباط دارد، اما تحقيقات جديد به تدريج دانشمندان را به اين نتيجه ميرساند که کار شيفتي مي‌تواند يک عامل سرطا نزا باشد يا حداقل با سرطان ارتباط داشته باشد.
خانم هاي شاغل در شيفت شب5 برابر بيشتر از خانم هاي شاغل در روز به سرطان سينه مبتلا مي شوند.
همچنين آقاياني که شيفت کاري چرخشي دارند، نسبت به آنهايي که شيفت ثابت روزانه دارند، 4 برابر بيشتر به سرطان پروستات مبتلا مي شوند.
علت اين امر مشخص نيست، ولي به نظر مي رسد که با ترشح هورمون ملاتونين مربوط باشد.
ترشح ملاتونين در شب افزايش پيدا مي کند و باعث تنظيم خواب مي شود. اين هورمون اثرات ضد سرطاني هم دارد و کساني که شبها کار مي کنند، به دليل کار کردن زير نور مصنوعي ترشح هورمون ملاتونين در آنها کاهش يافته و همين اتفاق دانشمندان را به اين فکر انداخته که شايد علت افزايش سرطان در کارهاي شيفتي همين باشد.
اگر ارتباط سرطان با کاهش هورمون ملاتونين صحيح باشد، در اين صورت چرخشي بودن شيفت کاري بدتر از شبکاري مداوم است.
زيرا در شبکاري مداوم بدن خودش را تا حدودي با شرايط منطبق مي کند در حالي که کساني که شيفت کاريشان تغيير مي کند در حقيقت به طور مرتب بدنشان را در برابر شرايط جديد قرار مي دهند و اين کار تنظيم هورموني بدن را دچار مشکل مي کند.
نتيجه پژوهشي که در نشريه European Journal Of Cancer به چاپ رسيده  است که به اثرات شيفت کاري درازمدت روي سلامتي انسان مي پردازند.امروزه بسياري از مراکز تلفن، مغازه ها و رستورانها و مراکزتفريحي به صورت شبانه روزي فعاليت مي کنند. پژوهش هاي قبلي نشان داده است که کار کردن در شب موجب افزايش خطر بيماري قلبي، افسردگي و انواع سرطان مي‌شود. يک تحقيق در مورد تعداد مرگ و مير نشان داده است که ضرر شب کاري مداوم از ضرر کشيدن 20 سيگار درروز بيشتر است. هورمون ملاتونين Melatonin)  )هورمون در طول شب ترشح مي‌شود و در کنار وظايف ديگر، موجب تنظيم فعاليت بدن هنگام خواب مي شود. زناني که هنگام صبح ملاتونين بيشتري در بدن داشته باشند در معرض خطر کمتري براي ابتلا به سرطان پستان هستند.وقتي که دوره هاي ترشح ملاتونين- احتمالا به دليل وجود نورمصنوعي- مختل شود، ترشح هورمون زنانه ي استروژن ازتخمدانها بيشتر مي شود. که موجب افزايش خطر سرطان پستان مي شود.
طبق نظر پژوهشگران دانشگاه هاروارد، کار کردن مستمر درشيفت شب خطرابتلا به سرطان پستان را به مقدار50درصد افزايش مي دهد. هر چه زنان بيشتر در شيفت شبانه به کار مشغول باشند، به همان ميزان خطر بيماري بيشتراست و اين پژوهش نور مصنوعي محل کار را عامل اصلي مي‌داند. پزشکان دانشگاه‌‌هاي هاروارد و بيرمنگام و بيمارستان زنان وابسته به هاروارد، اطلاعات مربوط به ده هزار زن و از جمله چند صد ميهماندار هواپيما را بررسي کرده اند و نتايج اين بررسي نشان مي دهد تعداد مبتلايان به سرطان در زنان شب کار يک ونيم برابر بيشتر از زنان روز کار است.يک تئوري پژوهشگران اين است که نور مصنوعي در محل کارموجب ترشح بيشتر هورمون زنانه ي استروژن مي‌شود.تحقيقات قبلي نشان داده است که خوابيدن بطور مداوم درمحلي با چراغ هاي روشن ميتواند موجب ابتلا به سرطان پستان در زنان بشود.
يافته‌هاي يک پژوهش در يک صنعت شيميايي در تهران در سال 72  نشان داد که مواجهه توام با صدا و نوبت کاري ميتواند به عنوان ريسک فاکتور بيماري‌هاي قلبي عروقي تلقي شود، زيرا باعث افزايش فشار خون در کارگران در معرض ميشود.
بايد ياد آور شد بيشترين آمار حوادث برحسب درصد مربوط به شيفت روز است که البته به علت تعداد بيشترکارگران در شيفت روز نسبت به شيفت شب است و همچنين بالا بودن ميزان توليد درشيفت روز نسبت به شيفت شب نيز دليل ديگري است .

ارائه راهكار
تا اينجا به امور مربوط به كاركنان وعلت(وضع موجود و علت) آن پرداختيم. حال راه‌كارهايي جهت بهبود عملكرد سيستم ارائه مي‌كنيم(راهکارهايي براي رسيدن به وضع مطلوب)
براي اينکه از اثرات زيان بار کارهاي شيفتي پرهيز کنيم، بايد رفتارهاي اشتبا‌همان را در شيفت کاري تغييردهيم و عادت هاي درست کسب کنيم.
اول از همه، صاحبان کار تلاش کنند که تا آنجا که مقدور باشد، از شيفت هاي چرخشي يا شبانه پرهيز کنند. اما اگر از کار شيفتي گريزي نبود يک کار شيفتي در ساعت هاي ثابت شب بهتر از کار شيفتي چرخشي است.
همچنين اگر مجبوريد که کار شيفتي چرخشي داشته باشيد، بهتر است که اين چرخش به صورت معقول انجام شود که بدن فرصت هماهنگي با آن را داشته باشد، يعني شيفت صبح به شيفت عصر تغيير کند و سپس شيفت عصر، شب کار شود.
بنابراين بديهي است که شيفتهاي شبانه پشت سر هم و سپس چند روز استراحت بسيار مضر هستند. متخصصان مي‌گويند برنامه ريزي براي خواب کافي و مناسب، بايد مقدم بر هر چيزي باشد.
خوب است که بعضي از برنامه هاي روزمره خودتان را تعديل کنيد و آنها را مختصر و مفيد انجام بدهيد.
عادت کنيد که هميشه در يک زمان مشخص از روز بخوابيد. بهترين کار اين است که زمان خوابيدن تان ساعت هاي قبل از کار باشد، نه اول صبح. با اين حال اگر اين کار مقدور نيست، بهتر است قبل از روانه شدن براي کار، يک چرت کوتاه بزنيد. چر تهاي کوچک در شيفت کاري مي تواند بسيار نيرو بخش باشد.
و توصيه ديگر اين است که مرخصي‌ها را جمع نکنيد، بلکه از آنها در بين شيفت ها استفاده کنيد. در اين صورت هم به کارهاي عقب افتاده تان مي رسيد و هم ميتوانيد روابط اجتماعي و خانوادگي‌تان را به طور خوبي حفظ کنيد.

منابع و مراجع:
1.اثرات توام صدا و نوبت کاري روي پارامترهاي فيزيولوژيکي کارگران در صنعت ، مجله علمي دانشگاه علوم پزشکي همدان. 1382مجيد معتمدزاده صمد قضايي
2.زنان شب كار بيشتر در خطر سرطان هستند،سايت زنان ايران(منبع: The New Zealand Herald)

.3Evaluation of an 8 hour versus a 12 hour shift roster on employees at a power station, Rebecca J. Mitchell!,*, Ann M. Williamson”Received 27 January 1997; accepted 2 January 1999
4.Analysis: Time shift: working with Generation Y, Conference & Incentive Travel 03-Mar-08
5.EMPLOYEE BENEFITS SUMMARY, PLAN YEAR JANUARY-DECEMBER 2008
6.Department of Labour, Basic Conditions of Employment Act, CODE OF GOOD PRACTICE ON THE ARRANGEMENT OF WORKING TIME
7.City of Allen Employment Benefits, European industrial relations dictionary – Working time
8.CvTips.com,The advantages of shift work

پيوست
پرسشنامه ارزيابي اثرات شيفت کاري روز در مقايسه با شيفت کاري شب بر کارکنان
1.مشخصات شخصي:
جنسيت:    زن□       مرد□
وضعيت تاهل:   مجرد □            متاهل□
سن: ………..
شيفت کاري:  روز□           شب□
تعداد فرزندان و سن آنها: ……………………………………………………………………………….
2.ارزيابي شرايط روحي:
در حين انجام کار چگونه احساسي مي کنيد؟
1.بشاش□                   يا        افسرده□
2.حواس جمع□             يا        فراموش کار□
3.هوشيار□                 يا        خواب آلود□
4.آسوده و بي خيال□       يا        مضطرب□
3.ارزيابي وضعيت خواب:
دريک شبانه روز در کدام يک از مواقع زير مي خوابيد ؟چه مدت؟
صبح□   مدت:………….
بعداز ظهر□   مدت:………….
شب□ مدت:………….
باقي ساعات□   مدت…………….
تعداد دفعات از خواب بيدار شدن  در هر بار خوابيدن:……………………..
4.ارزيابي وضعيت جسمي:
از چه مشکل جسمي جسمي  رنج مي بريد؟
آرتروز□            سردرد □                   افسردگي □              مشکلات قلبي□
علائم ريوي□        سرطان□                  دردکمر مزمن □
تعداد مرخصي ها در 6ماه کاري به علت بيماري:……….
5.ارزيابي وضعيت کارکنان و پيشنهادات آنها:
آيا به عنوان اضافه کار در کارخانه کار ميکنيد؟چند ساعت در ماه؟………………….
علت اضافه کار کارکردن شما در کارخانه چيست؟…………………………………
آيا شغل دوم داريد؟ چه شغلي ؟…………………………………………………..
در ماه چند ساعت به شغل دوم خود مي پردازيد؟…………………………………..
علت انتخاب شغل دوم شما چيست؟……………………………………………….
مزاياي شيفت کاري خود (روز يا شب)رابا علت بيان کنيد…………………………..
آيا براي غلبه بر مشکلات شيفت کاري خود با تغيير آنها موافقيد؟……………………
چه نوع شيفتي را ترجيح مي دهيد و به چه علت ؟………………………………….