رمز موفقیت در تبلیغ

نویسنده: محمد کرتی

عوامل مؤثر در تبلیغ

«الذین یبلغون رسالات الله ویخشونه ولا یخشون احدا الا الله وکفی بالله حسیبا» .
مقدمه:
عوامل مؤثر در تبلیغ، به دو دسته‏ی زیر تقسیم می‏شوند:
1- عوامل و شرایط درونی که از سه منبع پیام، پیام گیر، پیام رسان سرچشمه می‏گیرد.
2- شرایط و عوامل برونی و خارجی تبلیغ که از موارد متعددی، مانند راه، روش، وسایل، ریشه می‏گیرد.
با هماهنگی و یک سو شدن این دو دسته، راه موفقیت تبلیغ، پیموده خواهد شد.
اینک، به‏ترتیب، به توضیح و تشریح هر یک از موارد مذکور می‏پردازیم.
شرایط درونی:
الف: پیام
نخستین رکن موفقیت در تبلیغ، وجود ویژه‏گی‏های برتر در خود پیام است. اگر محتوا و ماهیت پیام، ویژه‏گی‏های لازم را نداشته باشد، هر چند بقیه‏ی عوامل هم موجود باشد، باز تبلیغ یک تلاش کور و بی‏حاصل خواهد بود.
ویژه‏ی‏گی‏هایی که به یک پیام، قدرت و نفوذ می‏بخشد، از این قرار است:
یکم – قابل اثبات و استدلال باشد; یعنی، از ناحیه‏ی عقل و منطق حمایت‏شود و الا تنها، برای مدت کمی دوام پیدا خواهد کرد ولذا قرآن کریم، دائما، روی تعقل و تفکر تاکید کرده است.
دوم – با احساسات عالی و دقیق بشر، هماهنگ و آرمان ساز و شوق انگیز و آرزو خیز و تعهدآور و مسئولیت‏ساز باشد.
سوم – با نیازها و انگیزه‏های زندگی بشر انطباق داشته باشد. به همین دلیل است که احکام و دستورهای قرآن و سنت، این انگیزه‏ها را می‏پذیرد و به آن‏ها اقرار می‏کند و در حدودی که مشخص کرده، خواهان اشباع آن‏ها است.
پیام اسلام، این ویژه‏گی‏ها را دارد و به همین دلیل بود که سران شرک، در مکه، علی رغم توافق‏های قبلی، شبانه، به طور مخفی، به پشت دیوار خانه‏ی پیامبر صلی الله علیه و آله می‏آمدند تا آوای دل‏نشین و پر جاذبه‏ی قرآن را بشنوند، و بلال، با تحمل انواع شکنجه‏ها، باز هم فریاد «احد، احد» بر می‏آورد. ماجرای شنیدنی جعفر بن ابی طالب علیه السلام و دیگر مهاجران به حبشه، نمونه‏ی زیبایی از تاثیر معنوی پیام است. وقتی جناب جعفر، آیات آغازین سوره‏ی مریم را می‏خواند، نجاشی، به گریه می‏افتاد، به طوری که محاسن او خیس می‏شود، و رو به مشرکان قریش کرده، می‏گوید: «نه; به خدا سوگند: آن‏ها را به شما باز نخواهم گرداند.. .» .
ب – پیام‏گیر (مخاطب)
چنان‏چه زمینه‏ی آماده نباشد، تبلیغ، چیزی جز سنگ بر سندان کوفتن و بذر در زمین شوره زار پاشیدن نیست. قرآن کریم، به پیامبر صلی الله علیه و آله می‏فرماید:
همانا، تو، نتوانی که مردگان، (و مرده دلان کافر) را سخن بشنوائی و یا کران (باطن) را که به (گمراهی) از گفتارت روی می‏گردانند، به حقیقت، شنوا کنی (1) .
و در جای دیگری فرماید:
جز این نیست که تو، تنها، کسی را که از روز رستاخیز می‏ترسد، می‏توانی بیم و انذار کنی (2) .
کار تبلیغ، از نظر پرورشی و تربیتی، بی شباهت‏به عمل یک باغبان نیست. همان‏طور که باغبان، علاوه بر دقت در بذر و…به رفع موانع می‏پردازد، مبلغ نیز با کنار زدن موانع، از سویی، و تهیه‏ی زمینه‏ی سالم در مخاطب، از سوی دیگر، باید مقدمه‏ی تاثیر پیام و هدایت پیام‏گر را فراهم کند.
مبلغ، پس از شناخت دقیق ویژه‏گی‏های فکری و روانی پیام‏گیر، از یک طرف، باید موانعی که تاثیر پیام را از بین برده و یا آن را کاهش می‏دهد، رفع کند، و از طرف دیگر، عوامل مؤثر در نشر پیام را به استخدام گیرد و سرانجام با مراقبت مستمر، تلاش‏های انجام شده در مراحل گذشته را تضمین کرده، از تحلیل رفتن نیروها جلوگیری کند.
در این‏جا به مهم‏ترین عوامل که در زمینه سازی مخاطب سهیم هستند و نادیده گرفتن آن‏ها، بسا، به عقیم ماندن تلاش‏های تبلیغی بینجامد، اشاره می‏کنیم:
ب / 1- درجه‏ی ایمان و آگاهی
باید توجه داشت که همه‏ی مخاطبان از چنان ایمانی و آگاهی برخوردار نیستند که در نخستین مرحله‏ی دعوت، همه‏ی آنان پاسخ مثبت دهند. عدم توجه به این نکته، از یک رو، ممکن است‏باعث نومیدی و دل‏سردی مبلغ، و از سوی دیگر، موجب موضع گیری مخاطب گردد.
ب / 2- ظرفیت
از نکات قابل توجه در تبلیغ و تربیت، توجه به این مسئله است که افراد، مانند معدن‏ها، دارای ظرفیت‏ها و استعدادهای متفاوت‏اند.
رهبری و رهنمایی افراد، یک نسخه مشخص ندارد، بلکه برای هر یک باید نسخه‏ای پیچید.
به عبارت دیگر، تبلیغ، باید از خاصیت انعطاف پذیری برخوردار باشد تا مبادا بالا بودن سطح مطالب، کسی را که توان علمی کافی ندارد، ملول سازد و یا پایین بودن سطح مطالب، کسی او که از علم خوبی برخوردار است، خسته کند.
ب / 3- پایگاه اجتماعی
در این‏که دعوت اسلام، محدود به طبقه و پایگاه اجتماعی و یا نژاد وقومیت‏خاصی نیست، تردید وجود ندارد، ولی راه و روش و ابزار تبلیغ برای همه‏ی گروه‏ها، یک‏سان نیست و هر یک، شیوه و روش و برخورد متناسب با خود را لازم دارد.
ب / 4- جایگاه مذهبی
پیروزی در رساندن یک پیام، آن‏گاه حاصل خواهد شد که جایگاه مذهبی طرف مقابل، مد نظر قرار گیرد. گاه، تبلیغ، تنها، نیاز به یک جرقه دارد و گاه، ایجاد یک موج و تلاطم شدید را می‏طلبد، و گاهی اوقات نیز مسیر تبلیغ ناهموار است و ضرورت دارد که در آغاز، سنگلاخ‏ها را برطرف و زمینه را مساعد کرد. در این‏جا، تبلیغ، باید با رنگ عاطفی بیش‏تری تجلی کند.
اسلام، با مشرکان، از موضع فکر و خرد مبتنی بر حقیقت کلی هستی سخن می‏گوید و در برخورد با ملحدان و بی‏دینان، به صورت آرام‏تری با تفکر آن‏ها برخورد کرده است. قرآن، ابتدا، آن‏ها را به تفکر در کل هستی و پدیده‏های آن فرا خوانده و از او می‏خواهد به فطرت پاک و آرامش فکری خویش برگردد (3) .
نیز، برخورد با منکران معاد یا برخورد با منکران نبوت و…فرق می‏کند.
ب / 5- موقعیت روانی
سیر تبلیغ، آن‏گاه در مجرای طبیعی خود قرار خواهد گرفت که وضع نفسانی و روانی مخاطب، دقیقا، ارزیابی شود، قرآن کریم، پس از این که می‏گوید: نیاز گرسنگی و نیاز امنیت‏شما را برطرف کردیم، رفع دو نیاز آدمی (رفع گرسنگی و امنیت: نیاز روانی) امر به پرستش خدا می‏کند.
«فلیعبدوا رب هذا البیت الذی اطعمهم من جوع وءامنهم من خوف‏» (4) پس آن‏جا که روح آدمی، دست‏خوش کسالت و بی‏میلی و خسته‏گی می‏گردد، او، در بسته‏ای است که راه رخنه و نفوذی در آن وجود ندارد.
برای رفع ملامت، می‏توان از حکمت‏های شیرین استفاده کرد.
ج – پیام‏رسانی
ویژه‏گی‏های مبلغ را در دو بخش بررسی خواهیم کرد:
الف – ویژه‏گی‏هایی که مبلغ باید خود را به آن آراسته کند، عبارت است از:
1- آگاهی
مبلغی که می‏خواهد پیامی را برساند و نشر دهد، قبل از هر چیز، باید پیام و زوایای آن را بخوبی بشناسد.
2- ایمان به هدف
آن‏چه به آگاهی جهت می‏دهد و مانند پشتوانه‏ای محکم، در تمام مراحل تبلیغ، مدد کار مبلغ است، باور قلبی‏اش به هدف است.
اگر پیام، در ژرفای جان پیام رسان ریشه دوانده باشد و با ایمانی راسخ به نشر آن همت گمارد، از یک سو، خواهد توانشت نهان‏خانه‏ی دل پیام‏گیر را به تلالؤ دعوت، خیره سازد، و از سوی دیگر، در مقابل تند بادها، مانند سدی سترگ، قد برافرازد، فریفته‏ی دام‏های تنیده و دانه‏های پاشیده نشود و تهمت و تکفیر و تطمیع و تهدید و استهزا و آزار و شکنجه، او را از پای در نیاورد.
قرآن کریم، صبر و پایداری و ایمان و یقین را، به عنوان دو مشخصه‏ی اساسی پیشوایان هدایت و پیامبران الهی ذکر کرده است:
«وجعلنا منهم ائمة یهدون بامرنا لما صبروا وکانوا بآیاتنا یوقنون‏» (5) .
برخی از بنی اسرائیل را، به دلیل این که شکیبایی کردند و آیات ما را باور داشتند، امامان و پیشوایانی قرار دادیم که به سوی امر ما هدایت می‏کنند.
مظاهر استقامت و استواری در سیره‏ی انبیا و پیشوایان حق، همه، به خاطر ایمان به هدف است.
3- عمل
مبلغ، نه تنها در مقام تبلیغ و رساندن، بلکه در عمل نیز باید خود نخستین عمل کننده پیام و محتوای آن باشد تا از سویی، اطمینان و اعتماد مخاطب را جلب کند و از سوی دیگر، به او ثابت کند که پیاده کردن محتوای پیام، کار مشکلی نیست.
واقعیت این است که اگر پیام، از دل و درون پیام رسان برآید، بی‏شک، به سراپرده‏ی جان مخاطب جای خواهد کرد. از این رو امام صادق علیه السلام می‏فرماید:
به‏غیر زبان‏هایتان – یعنی با کردارتان – دعوت کننده‏ی مردم باشید تا ورع وسعی و تلاش و نماز و خیر و نیکی را، عملا، در شما بیابند; چرا که تبلیغ، همین است. (6)
4- نرم‏خویی داشتن
از آن‏جا که تبلیغ، یک فعالیت اجتماعی است و مبلغ، در ارتباط مستقیم با افراد قرار دارد، دقت در نحوه‏ی بیان و ارائه‏ی مطالب، از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است. اگر مبلغ، دارای رفتاری تند و خشن و انعطاف ناپذیر باشد، دیری نخواهد پایید که افراد، از گرد او پراکنده خواهند شد.
قرآن مجید، خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‏فرماید:
«فبما رحمة من الله لنت لهم ولو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک..» . (7)
به لطف الهی، تو، نسبت‏به آن‏ها نرم و لین شدی و اگر خشن و سخت دل بودی، همه، از گرد تو پراکنده می‏شدند.
5- ناصح بودن
از هر گونه دورویی و خیانت و فریب، احتراز می‏جوید و تبلیغ را از روی خیر خواهی بر خاسته از صداقت و اخلاص به انجام می‏رساند او، باید مانند پدری دل سوز و مهربان، مخاطبان را فرزند خویش به حساب آورده، و در نهایت محبت و الفت، به رشد دادن آن‏ها همت گمارد.
اصولا، در سیره‏ی پیامبران الهی، «نصح‏» به عنوان یکی از عناصر اساسی تبلیغ و ویژگی‏های اجتناب ناپذیر مبلغ مطرح بوده است. قرآن، در رابطه با دعوت هود علیه السلام می‏فرماید:
«ابلغکم رسالات ربی وانا لکم ناصح امین‏» (8) .
پیام پروردگارم را به شما می‏رسانم و من برای شما، ناصح و خیرخواهی مشفق و امین‏ام.
6- تواضع
مبلغ باید در برابر مردم، در نهایت فروتنی باشد و اظهار انانیت و منیت نکند. ایزد، به پیامبر صلی الله علیه و آله فرمان می‏دهد که: «قل انما انا بشر مثلکم..» . (9)
شرط آغازین پیام رسانی ایجاد ارتباطی سالم و عمیق و عاطفی و داشتن جاذبه‏ای برخاسته از فروتنی و تواضع است.
در حدیث است که حضرت عیسی بن مریم به حواریون گفت: «خواهشی از شما دارم; آیا می‏توانید آن را برآورید؟» .
گفتند: «خواست‏شما پذیرفته است ای‏روح الله!» . پس برخاست و پای یکایک آنان بشست. عرض کردند: «ای‏روح الله، ما به این کار سزاورتر بودیم!» . گفت: «شایسته‏ترین مردم در انجام خدمت، شخص عالم است. من نیز چنین تواضع کردم تا شما هم پس از من در برابر مردم فروتنی پیشه کنید.» . سپس گفت: «حکمت در زمین تواضع، شکوفا می‏شود، نه تکبر، چنان‏که گیاه، در دشت و زمین حاصل‏خیز می‏روید، نه در کوه و سنگ (10) » .
7- طرح و تدبیر
چنان‏چه مبلغ، بخواهد تمام مطالب را در نخستین برخورد با مخاطب، در میان بگذارد، و مسائل ومسئولیت‏های بزرگ را، از همان آغاز، از او توقع داشته باشد، خویش را خسته کرده است. چنین شخصی به سواره‏ای می‏ماند که با شتاب و تندی حرکت کند، ولی طولی نخواهد کشید که پس از طی چند منزل، خویشتن را خسته و مرکب را زخمی و رنجور خواهد کرد. بنابراین، باید همت عالی و نقشه‏ای بزرگ داشت، ولی کار را از نقطه کوچک آغاز کرد.
8- اراده و پشت‏کار
پس از آن‏که مبلغ، با دقت و تشخیص سود و زیان‏ها، عوامل و موانع را ارزیابی کرد، باید با قاطعیت، هدف را تعقیب کند و با اراده‏ای استوار، مشکلات را از سر راه بردارد. تردید، آفت موفقیت و نشانه‏ی بارز ضعف اخلاق است.
حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله از هیچ فرصتی برای هدایت نمی‏گذشت و روح پر تلاش و سخت‏کوش او، لحظه‏ای آرام و قرار نداشت! سخت گیری‏های دشمنان‏اش و موانع و مزاحمت‏های طبیعی، او را از کارش باز نمی‏ایستاند، بلکه هرچه بیش‏تر سختی می‏دید، سخت‏تر می‏ایستاد!
زندگی مردان بزرگ، نشان می‏دهد که همه، مرد تلاش و کوشش و همت‏بلند و پشت‏کاری عمیق بوده‏اند. درباره‏ی شیخ مفید، رحمة الله علیه، می‏گویند:
ما کان المفید ینام من اللیل الا هجعة ثم یقوم یصلی او یطالع او یدرس او یتلو القرءان (11) ; مفید، جز اندکی از شب را نمی‏خوابید و بقیه‏ی شب را با نماز می‏گزارد یا مطالعه می‏کرد یا به تدریس می‏پرداخت و یا قرآن تلاوت می‏کرد.
9- بی‏نیازی
مبلغ، باید این مطلب را مورد توجه قرار دهد که تبلیغ، یک وظیفه و مسئولیت است، نه یک پست و مقام، لذا هیچ‏گاه نباید این وظیفه‏ی خطیر را یک امتیاز و کسب و کار تلقی کند که مزد و اجرت به دنبال دارد.
این مطلب، در قرآن کریم، از زبان پیامبران الهی چنین گفته شده است:
«وما اسالکم علیه من اجر ان اجری الا علی رب العالمین‏» (12) من، بر این پیام‏آوری، از شما اجری نمی‏خواهم.پاداش من، جز بر بروردگار جهانیان نیست.
10- سعه‏ی صدر
پیام رسان چه بسا در مسیر تبلیغ، با جبهه گیری‏ها و کار شکنی‏ها و سنگ اندازی مخالفان رو به رو می‏گردد، فرد موفق، کسی است که تمام این‏ها را بر خود هموار سازد و با روحی بلند و فکری وسیع و حوصله‏ای سرشار، به پیش‏باز سختی رود و تمام تهمت‏ها، و ناسزاها و…را به راحتی تحمل کند و از میدان به‏در نرود.
نمونه‏ی زیبای چنین روحیه‏ای، در سیره‏ی انبیا علیهم السلام مشاهده می‏شود: «قال الملا الذین کفروا من قومه انا لنراک فی سفاهة وانا لنظنک من الکاذبین. قال یا قوم لیس بی سفاهة ولکنی رسول من رب العالمین‏» (13) «گروهی از سران قوم هود که کافر شدند، گفتند: به‏راستی که ما تو را سفیه و سبک مغز می‏بینیم و فکر می‏کنیم که از دروغ گویان هستی!» . هود علیه السلام گفت: «ای قوم من! مرا سفاهتی نیست، بلکه من فرستاده‏ی پروردکار جهانیان‏ام.» .
چنان‏که می‏بینم حضرت هود علیه السلام در یک برخورد انفعالی به آن‏ها نگفت: «سفیه، شما هستید که بت می‏پرستید و معبودانی جز ایزد را به ربوبیت گرفته‏اید!» ، بلکه با کمال متانت و نزاکت و حوصله پاسخ داد.
یونس بن عبدالرحمن، گوید:
حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام گفت: «ای یونس! با آن‏ها نرمی و مدارا کن، زیرا سخن تو بر آنان سخت و گران است.» . یونس عرض کرد: «آنان، به من تهمت‏بی‏دینی و زندقه می‏زنند!» . حضرت گفت: «تو را چه زیان اگر مروارید به کف داشته باشی و گویند سنگ است؟ ! و تورا چه سود اگر سنگ به کف داشته باشی و گویند مروارید است؟ ! (14)
11- صبر
صبر و استقامت، در هر زمینه‏ای، از لوازم جدا ناشدنی پیروزی است. با توجه به این واقعیت است که ایزد، رسول خویش را از ترفندهای بیمار دلان و کژسیرتان هشدار داده و به صبر و امید می‏خواند:
«فاصبر ان وعد الله حق ولا یستخفنک الذین لا یوقنون‏» (15) .
ای پیامبر! صبر پیشه کن که وعده‏ی ایزد، البته حق [حتمی ] است و مراقب باش که مردم بی‏یقین، مقام حلم و وقارت را به خفت و سبکی نکشانند!
ب – خصوصیاتی که مبلغ باید خود را از آن‏ها پیراسته سازد عبارت است از:
1- تکلف
تکلف، چند گونه است:
کاری که انسان از روی تصنع و ظاهر سازی، بدان اقدام کند; یعنی، انسان، از خود، اعتقادی خودجوش نداشته باشد، ولی آن را بر خود ببندد و بخواهد با زور، در دل مردم جای دهد.
– دنبال کردن چیزی با دشواری و مشقت، در حالی که عقل، اقتضای آن را ندارد.
– گفتاری که مستند به علم و آگاهی نباشد، بلکه بافته‏ی تخیلات بی پشتوانه باشد.
به هر حال، تکلف، به هر یک از معانی فوق که باشد، زیبنده‏ی پیام رسان نبوده و باید در مقام تبلیغ، سه رکن آگاهی و ایمان و عمل را تکیه گاه قرار داد و از هر گونه تکلف احتراز جست.
2- عوام ‏فریبی
عوام فریبی، یعنی هر گونه بهره گیری از غفلت و جهل و دیگر نقاط ضعف پیام‏گیر، به قصد تسریع در روند نشر پیام. به طور مثال، هیچ‏گاه نمی‏توان برای جذب افراد، به حیله و فریب و دروغ متوسل شد و حدیثی را جعل کرد.
چنین تاکتیکی، ممکن است که در کوتاه مدت، برای نشر پیام، مؤثر واقع شود، ولی یقینا، در دراز مدت، تیشه به ریشه‏ی پیام خواهد زد. حضرت علی علیه السلام می‏فرماید: «ما هدم الدین مثل البدع‏» (16) «هیچ چیز مانند بدعت، موجب ویرانی دین نمی‏شود» .
اگر به دقت در سیره‏ی نبوی صلی الله علیه و آله و پیشوایان معصوم علیهم السلام بنگریم در می‏یابیم که در هیچ موقعیتی، از جهل و نا آگاهی مردم، پلی برای رسیدن به مقاصد خویش نساخته‏اند ولو این‏که از این راه بتوان به یک پیروزی سطحی نایل آمد. یک گروه از قبیله‏ی ثقیف، پیش پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: «با سه شرط، مسلمان می‏شویم: اول این‏که اجازه دهید تا سه سال دیگر لات را پرستش کنیم، دوم این‏که نماز بر ما خیلی ناگوار است، بگذار آن را انجام ندهیم; سوم این‏که نگویید ت‏بزرگ را خودتان بشکنید» . پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شرط یکم و دوم آن‏ها را – که مغایر با دین اسلام بود – نپذیرفتند گفتند: «تنها، سومی را می‏پذیرم‏» . (17)
3- شتاب‏زدگی
تجربه، ثابت کرده است که هر گاه، کاری، بدون طرح و نقشه قبلی و ارزیابی درست از روند آن صورت گیرد، نتیجه‏ای به دست نخواهد داد. سیره‏ی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نشان می‏دهد که آن حضرت، هیچ گاه، بی‏گدار به آب نمی‏زد، بلکه با دقت و ژرف نگری، موقعیت و امکانات را سنجیده، آن‏گاه به آن کار اقدام می‏کرد.
شرایط برونی
الف – راه
منظور ما از «راه تبلیغ‏» ، نوع تبلیغی است که به فرا خور روحیه‏ی پیام‏گیر ارائه می‏گردد. به‏خاطر این‏که روحیه‏ها، از تنوع و گوناگونی برخورداراند و بعضی، سرکش و برخی، مقاوم و بعضی دیگر، روحیه‏ای خفته دارند. بدیهی است که تبلیغ نمی‏تواند در یک شکل و قالب معین برای تمام افراد ارائه شود، لذا باید به تناسب هر یک از افراد مذکور، تبلیغی مشخص انجام گیرد.
روش‏های تبلیغی
الف / 1- حکمت
برخی افراد، دارای روحیه‏ای منطقی هستند و مسائل را جز از راه برهان و استدلال و فکر نمی‏پذیرند و تا مطلب، رنگ عقلی به خود نگیرد، بدان گردن نمی‏نهند. اینان را نمی‏توان با انگیزش و یا احساسات به‏راه آورد، بلکه ضرورت دارد با تکیه بر اندیشه و استدلال، پیام را شکل منطقی داده و به آنان ارائه کرد.
الف / 2- موعظه
افرادی نیز هستند که دارای روحیه‏ای سرکش و بی‏قرارند و خواست‏ها و گرایش‏ها و کشش‏هایی طوفانی و احساسات و عواطفی جوشان دارند. این افراد، تاب شنیدن مطالب خشک و استدلالی را ندارند و باید از رهگذری به آنان نزدیک شد که این زبانه‏های سرکش، فروکش کرده و با آرامی به تفکرشان وا دارد. این رهگذر، همانا موعظه است.
موعظه، مانند صیقلی است‏برای انسانی که در زیر غبار میل‏ها و هواها و احساسات، روح خویش را تیره و آلوده ساخته است. موعظه، زنگ بیدار باشی است‏برای وجدان‏های غافل و تجدید حیاتی است‏برای انسان‏های خفته و مدفون.
امیر بیان حضرت علی علیه السلام می‏گوید (18) :
المواعظ صقال النفوس وجلاء القلوب; «موعظه‏ها، صیقل دل‏ها و باعث روشنی قلوب‏اند.» بالمواعظ تنجلی الفظة بوسیله‏ی موعظه، غفلت‏ها و تاریکی‏ها زدوده می‏شوند. ثمرة الوعظ الانتباه نتیجه و میوه‏ی وعظ، بیداری است.
قرآن کریم، موعظه را مقید به «حسنه‏» کرده است‏یعنی، در موعظه، از خشونت‏باید پرهیز، و با نرمی رفتار کرد.
علامه‏ی طباطبایی، رحمة الله علیه، گوید:
حسن موعظه، از جهت‏حسن اثر آن در احیای حق مورد نظر است و حسن اثر، وقتی است که واعظ، خودش، به آن‏چه وعظ می‏کند، متعظ باشد، و از آن گذشته، در وعظ خود، آن‏قدر حسن خلق نشان دهد که کلام‏اش در قلب شنونده، مورد قبول بیفتد و قلب، با مشاهده‏ی آن خلق و خوی، رقت‏یابد و پوست‏بدن‏اش جمع شود و گوش‏اش آن را گرفته، چشم در برابرش خاضع شود… (19)
نوع مسائلی که در مواعظ مطرح است، عبارت است از: تقوا، زهد، دنیا، طول امل، هوای نفس، عبرت از گذشته‏گان، اهوال مرگ و قیامت…
الف / 3- مجادله
مبلغ، ممکن است‏با افرادی رو به رو شود که در مقابل پیام، از خود سر سختی نشان دهند و در برابر مطالب برهانی و استدلالی و یا مطالب موعظه‏ای و نرم کننده، مقاومت کنند، لذا مبلغ، در این مرحله، باید از راه جدل وارد شود.
جدل، بحثی است که بین دو نفر رد و بدل می‏شود تا یکی دیگری را از موضعی که دارد، منصرف کند و زمینه را برای اثر گذاری پیام فراهم سازد. شاید بتوان گفت که سخت‏ترین مرحله تبلیغ، تغییر و تصرف در عقیده‏ی مخاطب است; چرا که ارزشمندترین دارایی هر فرد، باورهای درونی او است و دست‏بردن در چنین دارایی، کار ساده‏ای نیست. بنابراین، اگر مبلغ بخواهد رسوبات فکری مخاطب را بزداید، باید دقت کرده و بهترین طریق ممکن را تخاذ کند.
نکاتی که در جدال احسن، باید مراعات کرد، به این شرح است:
1- آزادی
از آن‏جا که باور و عقیده را نمی‏توان با زور و اکراه، تغییر داد، ضرورت دارد که تبلیغ، در جوی آرام و آزاد صورت پذیرد و مخاطب، فرصت اظهار عقیده را بیابد. اگر شخص مخاطب احساس کند که پیام رسان در صدد تحمیل عقیده خود به او نیست، بلکه با دلایل منطقی تلاش دارد تا حقیقت را ارائه کند، انگیزه‏ی بیش‏تری برای قبول پیام دروی به وجود می‏آید.
2- شخصیت
در مقام مجادله، باید از هر گونه مشاجره و کوچک شمردن مخاطب، احتراز جسته و شخصیت او را محترم شمرد. مبلغ، نباید به مخاطب خود بگوید: «الآن اثبات می‏کنم که شما اشتباه می‏کنید!» .
چنان‏چه مبلغ بخواهد با بی‏حوصله‏گی و رفتار انفعالی، در نخستین برخورد، عقیده و باور مخاطب را به باد استهزا و تمسخر بگیرد، عملا، امکان برقراری هر گونه ارتباط را از میان برده و او را به دفاع از عقاید خود وادار خواهد کرد و از سوی دیگر، کینه و نفرت وی را شعله‏ور خواهد ساخت. امیر المؤمنین علیه السلام می‏فرماید:
الافراط فی الملامة یسب نار اللجاجة (20) ; افراط و زیاده روی در سرزنش و ملامت، باعث‏شعله‏ور شدن آتش لجاجت و عناد می‏گردد.
3- تفاهم
پیام رسان، آگاه، باید بحث را از مطالبی که مورد پذیرش طرف مقابل است، آغاز کند و از این راه وی را مجاب سازد.
پی‏نوشت‏ها:
1. نمل (27) : 80.
2. نازعات (79) : 45.
3. بقره (2) : 164.
4. قریش (104) : 3- 4.
5. سجده (32) : 24.
6. اصول کافی، ج 2، ص 78.
7. آل عمران (3) : 159.
8. اعراف (7) : 68.
9. کهف (18) : 110.
10. اصول کافی، ج 1، ص 37.
11. لسان المیزان ج 5، ص 368.
12. شعراء (26) : 109- 127- 145- 164- 180.
13. اعراف (7) : 66- 67.
14. رجال کشی، ص 488.
15. روم (30) : 60.
16. بحار الانوار: ج 78، ص 92.
17. السیرة النبویة (لابن هشام)، ج 4، ص 184- 185.
18. غرر الحکم و درر الکلم، ج 7، ص 408.
19. المیزان، ج 12، ص 372.
20. غرر الحکم، ج 7، ص 359.
*لینک: http://www.hawzah.netid=28358