نظام آموزشي در جهت تقويت زمينه‌هاي بالقوة خلاقيت نقش مهمي ايفا مي‌كند و يكي از مسيرهاي ساخت اين فضا به كارگيري روش‌هاي تدريس خلاق و خلاقيت زاست. در فرايند خلاقيت سه محور اصلي وجود دارد:
1 ـ دانش و مهارت‌ها :
بديهي است كه براي بروز خلاقيت و نوآوري، فراگيرندگان بايد اطلاعات زمينه‌اي مناسبي در مورد موضوع داشته باشند. براي مثال،افراد در حوزة تحصصي علم خود، به نوآوري دست مي‌زنند؛ مانند: پزشكان در حوزة پزشكي، صنعت‌گران در حوزة فن‌آوري و صنعت و … بنابراين يكي از شرايط ايجاد خلاقيت و نوآوري، كسب اطلاعات و مهارت‌هاي تخصصي است.
2 ـ انگيزة دروني:
يكي ديگر از شرايط به وجود آمدن تفكر خلاق، وجود انگيزه‌هاي قوي در افراد است تحقيقات متعدد ارتباط مستقيم ومؤثر انگيزة دروني وفعاليتهاي خلاقانه را تأييد كرده است. بنابراين فراگيرنده‌اي كه براساس ميل خودموضوعي انتخاب كند و به تكميل آن بپردازد در مسير خلاقيت، موفق‌تر از ديگران خواهد بود.
3 ـ دارا بودن تفكر خلاق:
بدونش ك افرايد كه از توانايي تفكر خلاق برخودارند نسبت به ديگران در رفتارهايشان خلاقيت بيشتري ملاحظه مي‌شود يكي از روش‌هاي تقويت روحية خلاق در فراگيرندگان بارش فكري يا مغزي است. اين روش فعال و خلاق را مي‌توان به صورت راهبردي براي تدريس ارائه داد ومراحل منظم اجرايي بعضي موضوعات درسي را از طريق آن تدريس كرد.
تعريف بارش مغزي:
«اجراي فن و گردهمايي كه از طريق آن عده‌اي مي‌كوشند براي يك مسئله بخصوص با انباشتن تمام افكارو انديشه‌هايي كه همان‌جا به وسيلة اعضا ارائه مي‌گردد، راه حلي بيابند».
در اين تعريف چند نكتة اساسي وجود دارد:
1 ـ بارش فكري روش و فني گروهي است.
2 ـ تلاش فكري و ذهني به طور گروهي صورت مي‌گيرد تا راه حلي به دست آيد.
3 ـ راه‌هايي براي حل يك مسئله ياموضوع پيشنهاد مي‌شود.
4 ـ بارش فكري، نوعي حملةذهني به موضوع است كه طي آن، شرايطي ايجاد مي‌شود تا شركت كنندگان، في البداهه نظر خود را ابراز دارند.
قوانين روش بارش فكري:
رعايت قوانين زير براي اجراي روش الزامي است:
1 ـ انتقاد ممنوع است:
با توجه به اين كه در جريان بارش فكري، افراد انديشه‌هاي غلط يا صحيح خود را ارائه مي‌دهند، هر گونه انتقاد يا اعتراض روند فعاليت راكند مي‌كند و فكر افراد را به جاي تفكر در مورد موضوع، به سوي انتقاد سوق مي‌دهد. بنابراين، انتقاد مغاير با اصل بارش فكري است.
2 ـ قضاوت وارزش‌يابي در مورد انديشه وفكر اعضا ممنوع است:
در مراحل بارش فكري، هر گونه ارزشيابي و قضاوت درمورد انديشه و نظر ديگر اعضا وقت جلسه را تلف و فكر شخص را منحرف مي‌كند و بخش مهمي از ذهن فرد متوجه عملكرد مي‌شود در نتيجه فرصت تفكر خلاق و بارش فكري كاهش مي‌يابد.
3 ـ كميت انديشه‌ها و نظريات مطلوب است:
هر چه نظريات و انديشه‌هاي توليد شده بيشتر باشد، احتمال وجود انديشه‌هاي خلاق افزايش مي‌يابد. بنابراين، تعداد طرح‌ها نبايد كم باشد زيرا اين حالت نوعي ايست فكري به وجود مي‌آورد.
4 ـ تركيب، تلقين و تغيير دادن انديشه ديگران آزاد است:
افراد عضو در اجراي روش بارش فكري، مي‌توانند انديشه‌ها ونظريات ديگر اعضا را تغيير دهند، مشابه‌سازي كنند و با ادغام آن‌ها نظريات جديدي به وجود آورند. اين اقدام زمينه را براي بازنگري و دگر بيني نظريات فراهم مي‌آورد.
5 ـ به نظريات غير معقول و غير منطقي و دور از ذهن بايد توجه شود:
اصولاً فكرهاي جديد و تازه تا زماني كه ايجاد و توليد نشدهاند، وجود ندارند. پس هر موضوع جديد و بديع، در اولين نگاه غيرعادي و متعارف نيست و مجموعهاي از نظريات و طرحهايي كه دور از ذهن و نامناسباند، به احتمال قوي بديع و تازه هستند.
6 ـ حضور افراد داوطلبانه و اختياري است:
با توجه به اين كه انگيزة دروني در خلاقيت شخصي و‌آزاد انديشي اهميت بسيار دارد، حضور كمي و كيفي افراد تحت هيچ فشاري نيست و كاملاً از روي ميل و علاقه صورت مي‌گيرد. حتي در جريان جلسه نيز اگر عضوي نخواهد بعضي نظريات را اعلام كند، اجباري ندارد.
7 ـ مشابه سازي نظريات آزاد است:
از آن جا كه هيچ گونه محدوديتي در مورد ذهن افراد وجود ندارد، اگر نظريات نزديك به هم، در بعضي قسمتها مشابه باشد، اشكالاتي به وجود نميآيد و شايد از همين مشابهسازيها انديشه‌هاي تازه و بكري به دست آيد.
نتايج تحقيقات «پارس و ميدو» در خصوص روش بارش فكري، به طور خلاصه، به شرح زير است:
1) آموزش از طريق بارش فكري، توانايي حل مسئله را در افراد بالا ميبرد.
2) روش بارش فكري بيشتر از روش‌هاي مرسوم آموزشي، به ايجاد عقايد و انديشه‌هاي آفريننده منجر مي‌شود.
3) كوشش براي جهت دادن هر چه بيشتر پاسخ سؤالات طرح شده، به افزايش پاسخهاي آفريننده منجر مي‌شود.
4) دانشآموزاني كه دورههاي مربوط به حل مسايل به روش بارش فكري را ميگذرانند، از كساني كه اين دوره را نميگذارنند، در آزمونهاي آفرينندگي گيلوفرد نمرههاي بيشتري ميگيرند.
مراحل روش بارش مغزي:
الف) خلاقيت و توليد انديشه:
فعاليت افراد گروه در جلسة بارش فكري، با هدايت و راهنمايي مقدماتي مسئول جلسه شروع مي‌شود. با اين نوع سازمان دهي، افراد انديشه‌ها و نظريات خود را بيان ميدارند و منشيها تمام نظريات را ثبت ميكنند، رعايت قوانين هفتگانه در اجراي اين قسمت ضروري است. در حقيقت فعالترين بخش اين روش، اجرا و كنترل همين جلسة خلاقيت است كه شخص انديشهاي توليد مي‌كند و توليدات خود را ضمن يك تفكر خلاق بيان ميدارد.
راهبردهاي مرحلة اول:
1 ـ بيان و تفهيم موضوع جلسه، به وسيلة رئيس جلسه
2 ـ اعلام وظايف اعضاء، منشيها و مشاهدهكنندكان به وسيلة رئيس جلسه.
3 ـ بيان قوانين جلسه به وسيلة رئيس جلسه
4 ـ شروع جلسه بارش مغزي و ارائه نظريات به صورت چرخشي و نوبتي
5 ـ ثبت نظريات و آراي بيان شده در حين اجراي جلسه به وسيلة منشي
ب) قصاوت و ارزشيابي:
پس از اين كه مرحلة توليد انديشه‌ها در مدت معين صورت گرفت طبيعي است كه تعداد زيادي نظريه و طرح به دست ميآيد. در مرحلة دوم، اين مجموعه پالايش و نظريات مشابه و نامناسب حذف مي‌شود و مشاهدهگران و اعضاي اصلي جلسة بارش مغري، اين نظريات را مورد بررسي و ارزشيابي قرار مي‌دهند و در نهايت، تعدادي نظريه يا طرح به صورت پيشنهاد و دستاورد اصلي جلسه، اعلام مي‌گردد.
تشكيلات جلسة بارش فكري:
رئيس گروه:
رئيس گروه برنامهريز و هدايت كننده گروه است و در ابتداي جلسه آموزشهاي مقدماتي در خصوص اجرا را به اعضا مي‌دهد و كنترل جلسه را بعهده دارد.
يك يا چند نفر منشي:
منشي بايد تمام نظريات و انديشه‌هاي جديد را ثبت كند تا در پايان جلسه، فهرست كاملي به نام افراد ارائه دهنده تكميل گردد. بهتر است منشيها خارج يا در كنار جلسه حضور داشته باشند و وظيفه خود را با آرامش كامل انجام دهند.
اعضاي شركت كننده:
عدة افراد شركت كننده در جلسه بارش مغزي، متفاوت و از 10 تا 400 نفر متغير است. به نظر ميرسد كه عدة افراد براساس دايرة اطلاعات آنان از موضوع تعيين مي‌شود.
مشاهده كنندگان
گاه عده‌اي در مقام مشاهدهگر، بر جلسه نظارت ميكنند. برداشتهاي خود را مينويسند و در صورت لزوم، (در مرحلة دوم) كه مرحلة ارزشيابي است، عقايد خود را بيان ميدارند، معمولاً در جلسات بزرگ، عدة اين افراد زياد است.
زمان و طول جلسة بارش مغزي:
نظريات متفاوتي در مورد زمان و طول جلسات ارائه شده است. دكتر «سيدني.جي. پارنز»، استاد دانشگاه بوفالو، كه تبحر خاصي در مديريت جلسة بارش مغزي دارد، زمان را بين 20 تا 45 دقيقه اعلام كرده است.
محيط خلاقيت و راهبرد آزاد انديشي
خلاقيت چگونه، تا چه اندازه و در كدام محيط در افراد بروز مي‌كند؟
6% در جلسات طاقت فرسا 10% در جلسات حوصله سربرنده 11% در مسافرتها، رفت و آمد و گفتگوهاي اداري و آموزشي
3% در وقت استراحت بين جلسات و كارها 4% در محل كار 13% در ايام تعطيلات و خارج از محل كار
4% در بازيها وسرگرميها 4% در هنگام صرف غذا 5% هنگام مشاهدة تلويزيون
1% در حمام 5% در هنگام ورزش 4% در مجامع اجتماعي، باشگاهها و نشستهاي خاص
1% در ساير جاها 28% در طبيعت 1% فنون و راهبردهاي خلاقيت
همان طور كه مشاهده مي‌شود، كمترين ميزان بروز خلاقيت، با فنون و راهبردهاي خاص خلاقانه امكان پذير مي‌گردد. ولي از آن جا كه اين فنون ساماندهي و نظم خاصي ندارند، گاه بهرهوري حاصل از فنون خلاقيت، از ساير بخشها بيشتر است. حال اگر محيطهاي ديگر بروز خلاقيت را با فنون ويژة اين امر تلفيق كنيم، قطعاً اثر بخشي بيشتر خواهد شد. يكي از اين فنون، برپايي جلسه آزاد انديشي است كه از آن تحت عناوين بارش فكري، بمباران ذهني، طوفان انديشه‌ها جريان سيال سازي ذهن و … نيز ياد شده است اين جلسه شامل دو بخش است، خلاقيت و قضاوت. جلسة خلاقيت مشخصات خاصي دارد. كه قبل از اين معرفي گرديدند
