مقاله حاضر تلاش میکند راههايی را برای پيشگيری از اتلاف پول در هر دو طرف عرضه و تقاضا پيشنهاد نمايد. يکی از راههايی که میتواند مانع اتلاف پول گردد ارائه پول الکترونيکی است. پول الکترونيکی نياز به جابجايی پول کاغذی، محافظت از آن و هزينههای دريافت و پرداخت را کاهش می دهد.
واژه های کليدی: پول، عرضه پول، تقاضای پول، پول الکترونيکی، اتلاف
مقدمه
علت پيدايش علم اقتصاد را محدوديت امکانات دردسترس بشر و نامحدود بودن نيازها و خواسته های بشر ذکر میکنند. علم اقتصاد نيازها را اولويت بندی میکند و امکانات محدود را طوری تخصيص می دهد تا حداکثر نيازها با قيد محدوديت امکانات برآورده شود.
يکی از منابع محدود پول است. پول هم در سطح خرد برای خانوارها و بنگاهها و هم در سطح کلان برای دولت و نهادهای ملّی محدود است. در مقاله حاضر از پول به عنوان يکی از عوامل اقتصادی استفاده می شود. يکی از مهمترين دلايل اتلاف پول در سطح خرد و کلان عدم اطمينان از وقايع آتی است. مقاله حاضر به صورت زير سازماندهی شده است. در بخش دوم تعريف مفاهيم و اصطلاحات ارائه می شود. در بخش سوم وظايف پول مورد بررسی قرار میگيرد. بخش چهارم عرضه پول تبيين می شود. در بخش پنجم تقاضای پول ارائه می شود. در بخش ششم به اتلاف پول و روشهای پيشگيری از آن در سطح خرد اشاره می شود. بخش هفتم به اتلاف پول و روشهای پيشگيری از آن در سطح کلان می پردازد. بخش هشتم به نتيجه گيری نهايی مربوط میشود.
تعريف مفاهيم و اصطلاحات
اصطلاحات و واژههاي تخصصی که در اين مقاله مورد استفاده قرار ميگيرد صرفاً به مفهوم زير است:
1- پول: منظور از پول عبارت از هر چيزی است که وسيله مبادله و يا معياری برای سنجش ارزش بوده و علاوه برآن از نقدينگی زيادی نيز برخوردار باشد.(مجتهد،1380).
2- حجم پول: مجموع اسکناسها، مسکوکات و مانده حسابهای جاری بخش خصوصی نزد بانکها حجم پول درگردش را تشکيل میدهند و در اقتصاد با 1 Mنشان داده میشود.
3- حجم نقدينگی : حجم پول درگردش به اضافه شبه پول(مانده حسابهای مدتدار بخش خصوصی نزد بانکها) که با 2M نشان داده میشود.
4- اتلاف پول : استفاده ناصحيح از منابع پولی در دسترس.
5- سرعت گردش پول: نرخ گردش پول يا تعداد دفعاتی که در فاصله زمانی معين يک واحد پول برای مبادله کالا مورد استفاده قرار میگيرد.(تقوی،1381)
6- بهره : هزينه وام يا قيمتی که بابت اجاره پول پرداخت میشود بهره ناميده میشود. (ميشکين، 1378)
7- پايه پولی : مجموع اسکناسها و مسکوکات نگه داری شده به سويله مردم به علاوه ذاير بانکها پايه پولی ناميده میشود. (تقوی،1381)
وظايف پول
پول همانند هر کالای اقتصادی ديگر به دو عامل زمان و مکان بستگی دارد. در حال حاضر پول معنای وسيعی دارد و شامل اسکناسها، مسکوکات، مانده حسابهای جاری بخش خصوصی نزد بانکها، چکهای مسافرتی، کارتهای اعتباری و پول الکترونيکی میشود. پول در هريک از شکلهای آن سه وظيفه مهم را برعهده دارد :
1- وظيفه مبادلاتی : پول به عنوان وسيله مبادله عمل میکند. خانوارها و بنگاههای توليدی کالاها و خدمات توليدی خود را می فروشند و در مقابل آن پول دريافت میکنند و سپس کالاها و خدمات مورد نياز خود را با پول خريداری میکنند.
2- وظيفه ذخيره ارزش : پول نقش وسيله ذخيره ارزش را بازی میکند ، افراد میتوانند مقداری از پول خود را برای خريد کالاها و خدمات در آينده پس انداز کنند.
3- واحدحساب : قيمتها بر حسب پول سنجيده میشوند علاوه برآن بدهيها برحسب پول سنجيده میشوند.
عرضه پول
تقوی (1381)عرضه پول را شامل آن گروه از داراييهای مالی می داند که سه وظيفه فوق را انجام می دهند. عرضه پول به وسيله مقامات پولی صورت میگيرد. ولی نهادهای مالی و مردم نيز نقش بالقوهای در تعيين عرضه پول دارند. توتونچيان(1375) عرضه پول را ترکيبی از مجموع مقادير اسکناس و مسکوک در گردش به علاوه حجم سپرده های ديداری مردم نزد بانکها ذکر می کند. افزايش در عرضه پول را سياست پولی انبساطی و کاهش آن را سياست پولی انقباضی میگويند. مقامات پولی برای اتخاذ سياستهای پولی از ابزارهای ذخيره قانونی، نرخ تنزيل مجدد و عمليات بازار باز استفاده میکنند. افزايش در عرضه پول بدون توجه به حجم توليدات جامعه آثار تورمی دارد. لذا توصيه میشود که دولت ترکيبی از سياست مالی و پولی را به طور همزمان اتخاذ نمايد تا از آثار تورمی آن جلوگيری کند.
عوامل مؤثر بر عرضه پول
عرضه پول تحت تأثير ضريب افزايش پول و پايه پولی قرار می گيرد پايه پولی خود از دو جزء اسکناسها و مسکوکات مردم و ذخاير بانکها تشکيل شده است بنابراين عرضه پول به طور کامل در اختيار بانک مرکزی نيست.
تقاضا برای پول
در موردتقاضا برای پول نظريه های زيادی وجود دارد در اين بخش به دو نظريه مهم تقاضای پول اشاره میکنيم ابتدا به نظريه اقتصاددانان کلاسيک در مورد تقاضای پول می پردازيم و سپس نظريه کينز در مورد تقاضای پول را بررسی میکنيم.
نظريه تقاضای پول کلاسيکها
کلاسيکها اعتقاد داشتند که حجم پول تقاضای کل و در نتيجه سطح عمومی قيمتها را تعيين می کند.(تقوی،1381) نظريه تقاضای پول کلاسيکها به نظريه مقداری پول موسوم است
کلاسيکها فرض میکنند سرعت گردش پول و حجم مبادلات در يک دوره ثابت است زيرا سرعت گردش پول تابع تکنولوژی پرداخت و عادات مصرفی مردم است که اين دو در کوتاه مدت تغيير نمی کنند. حجم مبادلات نيز به توليد بستگی دارد که توليد نيز در کوتاه مدت ثابت است. بنابراين هرگونه تغيير در حجم پول در گردش منتهی به تغيير در سطح عمومی قيمتها در همان جهت و به همان نسبت می شود لذا پول خنثی است و تغيير آن متغيرهای حقيقی مثل اشتغال و توليد را تحت تأثير قرار نمی دهد و فقط موجب تغيير در نرخهای تورم می شود.
نظريه تقاضای پول کينزی
کينز تقاضا برای پول را به سه انگيزه مرتبط میکند و معتقد است افراد به سه دليل پول نزد خود نگه می دارند در زير به بررسی آن سه انگيزه می پردازيم:
1- انگيزه معاملاتی : چون زمان دريافتها و پرداختها متفاوت است افراد مقداری پول برای انجام معاملات خود نگه میدارند اين انگيزه تابع مستقيمی از سطح درآمد است.
2- انگيزه احتياطی : برای مقابله با هزينههای پيشبينی نشده و حوادث غيرمترقبه افراد مقداری پول نزد خود نگه میدارند اين انگيزه به درجه نااطمينانی اقتصاد و درجه احتياط افراد بستگی دارد و از نظر کينز مهمترين متغيری که آن را تحت تأثير قرار میدهد درآمد است. اين انگيزه نيز تابع مستقيمی از سطح درآمد است.
3- انگيزه سوداگری : افراد علاوه بر پولی که برای انجام معاملات و احتياط نزد خود نگه می دارند مقداری هم پول برای سوداگری نگه می دارند تا با انجام معاملات(خريد و فروش کالاها) سود کسب نمايند. به نظر کينز اين انگيزه با نرخ بهره رابطه معکوس دارد. زيرا اگر نرخ بهره بالا باشد افراد پول خود را پس انداز میکنند ولی اگر نرخ بهره پايين باشد ترجيح میدهند مقداری پول برای استفاده از فرصتهای بازار نگه دارند تا سود کسب کنند.
اتلاف پول و روشهای پيشگيری از آن در سطح خرد
اتلاف پول در سطح خرد
در سطح خرد خانوارها از منابع مختلف مثل دستمزد ، بهره مالکانه، اجاره و سود کسب درآمد می کنند، درآمد هر خانوارها محدود است و نيازهای خانوارها معمولاً متناسب با درآمد آنها نيست. بنابراين بايد برای برطرف کردن نيازهای خود علاوه بر درآمد جاری از پس انداز گذشته که به ثروت تبديل شده استفاده کند يا قرض بگيرد، ثروت افراد محدود است، اعتبار افراد برای استقراض نيز محدود است. بنگاههای کوچک اقتصادی نيز منابع محدودی دارند و برای تأمين مالی خود وام می گيرند اعتبار بنگاهها برای استقراض نيز محدود است.
علل اتلاف پول در سطح خرد
اتلاف پول در سطح خرد دلايل درونزا و قابل کنترل توسط افراد و بنگاهها و دلايل برونزا و غير قابل کنترل دارد. دلايل برونزا مربوط به جامعه میشود که در بخش بعد به آن می پردازيم. اما دلايل درونزا عباتند از:
1- نداشتن برنامهريزی دقيق، 2- عدم تطبيق نيازها و منابع پولی، 3- اتلاف ساير منابع که با پول تهيه می شود.
روشهای پيشگيری از اتلاف پول در سطح خرد
چون متغيرهای برونزا بر اتلاف پول افراد مؤثرند برای پيشگيری در اتلاف پول افراد در زندگی شخصی يا اجتماعی، هم جامعه بايد برنامهريزی نمايد هم خود افراد سعی کنند پول خود را تلف نکنند. در اين بخش به چند روش پيشگيری از اتلاف پول در سطح خرد که توسط خود افراد امکانپذير است اشاره میکنيم در بخش بعدی به روشهای پيشگيری از اتلاف پول در سطح کلان اشاره میکنيم که میتواند پول افراد و جامعه را در سطح وسيعی ذخيره نمايد.
برای جلوگيری از اتلاف پول پيشنهاد می شود :
1- افراد و بنگاهها نيازهای خود را اولويت بندی کنند ، جمع منابع پولی خود را محاسبه کنند و با توجه به نيازهای موجود منابع پولی خود را طوری اختصاص دهند تا ابتدا نيازهای ضروری آنها بر طرف شود و برای نيازهای غير ضروری برنامه ريزی کنند و با کاهش مصرف و افزايش پس انداز آنها را در دوره بعدی برآورده نمايند.
2- خانوارها و نظام آموزشی از سنين اوليه استفاده صحيح از منابع در دسترس از جمله پول را به کودکان آموزش دهند. برای اين کار لازم است از سنين پايين به کودکان پول توجيبی بدهيم تا بعضی از نيازهای کوچک خود را برآورده سازند و از ابتدای کودکی با کمبود منابع و زياد بودن نيازها مواجه شوند. همچنين آنها را با مفهوم پس انداز آشنا نماييم و برای آنها حساب پس انداز افتتاح نماييم.
اتلاف پول و روشهای پيشگيری از آن در سطح کلان
اتلاف پول در سطح کلان
اتلاف پول افراد در زندگی اجتماعی ناشی از متغيرهای درونزا و برونزا است متغيرهای درونزا فردی است و در سطح خرد بررسی شد متغيرهای برونزا برای فرد در سطح کلان درونزا است و جامعه بر آنان کنترل دارد و می تواند از اتلاف پول جلوگيری نمايد يا لااقل آن را کاهش دهد. اتلاف پولی را که مسؤولان کشور چه در برنامه ريزی چه در اجرا موجب آن می شوند اتلاف پول در سطح کلان می ناميم نمونه هايی از اتلاف پول در سطح کلان عبارت است از:
1- تشريفات زايد در افتتاح پروژههای عمرانی
2- برگزاری مراسم افطاری و ضيافتهای شام و ناهار به صورت اسراف آميز
3- کندی انجام امور اداری و اتلاف منابع متعدد از جمله منابع پولی افراد
علل اتلاف پول در سطح کلان
اتلاف پول درسطح کلان علل مختلفی دارد که برخی از آنها ساختاری است و ريشه تاريخی- فرهنگی دارد و در عرف جامعه ما نهادينه شده است. برخی از آنها ناشی از شيوه اداره کشور است. دراين بخش بدون تفکيک آنها به علل اتلاف پول در سطح کلان اشاره می کنيم.
1- عدم شفافيت بازارهای کالا، خدمات، ارز، سرمايه، کار و پول موجب اتلاف پول می شود.
2- نامشخص بودن بسياری از برنامه های دولت از جمله نامشخص بودن اينکه اتومبيل خارجی وارد خواهد شد يا نه؟ سربازی خريداری می شود يا نه؟ پاداش پايان خدمت پرداخت خواهد شد يا نه ؟ و بسيار بلی يا خير ديگر.
3- بالا بردن قيمت بسياری از خدمات دولت به صورت خودسرانه توسط مؤسسات دولتی خارج از ضوابط و قوانين مصوب
4- کارايی نسبتاً پايين سيستم بانکی در دريافت و پرداختها
5- عدم تعهد کارخانه های سازنده لوازم خانگی و ماشين آلات به خدمات پس از فروش
6- عدم تعهد شرکتهای بيمه انجام تعدات قانونی خود در حدی که قانون مشخص نموده است.
روشهای پيشگيری از اتلاف پول در سطح کلان
پيشگيری از اتلاف پول در سطح کلان نياز به برنامه ريزی و نظارت دقيق دارد به اين منظور پيشنهادات سياستی زير ارائه می شود:
1- گسترش استفاده از کارتهای اعتباری؛ اين امر نرخ بهره را کاهش میدهد و تقاضای سرمايه گذاری را افزايش میدهد.
2- استفاده از پول الکترونيکی؛ که موجب کاهش هزينههای مبادله و عدم جابجايی پول کاغذی و صرفه جويی در وقت و محاسبات بانکی می شود.
3- تثبيت دستمزدها و قيمتها؛ که نياز روانی استفاده از پول بيشتر را کاهش میدهد بنابراين تقاضای پول را کاهش میدهد.
4- ايجاد فرصتهای متنوع پس انداز و سرمايه گذاری؛ که موجب میشود پولهای سرگردان در بخشهای اقتصادی به گردش درآيد و از اتلاف آنها جلوگيری شود.
5- تسهيل در امر توليد؛ که موجب پيشگيری از اتلاف منابع پولی می شود.
6- تسهيل در اموری مانند ثبت نام کنکور، دريافت کوپن، پرداخت قبوض آب ، برق، تلفن ، گاز و موارد مشابه آن تا حد زيادی منابع پولی را ذخيره می نمايد.
نتيجه گيری
پول يکی از منابع مهم اقتصادی است. اتلاف آن موجب افزايش هزينه فرصت منابع اقتصادی ديگرمی شود. اتلاف پول يک پديده چند بعدی است هم در سطح خرد توسط افراد و هم در سطح کلان توسط مسؤولان جامعه وجود دارد. پيشگيری از آن نياز به برنامه ريزی فردی و اجتماعی دارد. در سطح خرد خانوارها بايد به فرزندان خود از دوران کودکی آموزش دهند تا در استفاده از همه منابع از جمله پول صرفه جويی کنند. در سطح کلان مقامات پولی بايد تلاش کنند سطح عرضه پول را متناسب با حجم توليدات جامعه تنظيم کنند و برای جلوگيری از هزينه های اضافی برای انتقال وجوه استفاده از کارتهای اعتباری و پول الکترونيکی را گسترش دهند.
منابع
1- بوردو، مايکل دی و احسان چودری،1382،” جانشينی پول و تقاضا برای پول: شواهدی از کانادا “، ترجمه محمد لشکری و اسداله فرزينوش؛ منتشر نشده.
2. پژويان، جمشيد،1374، اقتصاد خرد، انتشارات دانشگاه پيام نور.
3. پژويان، جمشيد،1374،پول، ارز و بانکداری، انتشارات دانشگاه پيام نور.
4. تقوی ،مهدی،1381، اصول علم اقتصاد(2)، انتشارات دانشگاه پيام نور.
5. توتونچيان،ايرج،1375، اقتصاد پول و بانکداری، مؤسسه تحقيقات پولی بانک مرکزی ج.ا.ا.
6. جلالي نائينی،1373، سياست پولی ،انتظارات، تورم و عرضه کل، طرح تحقيقاتی، پژوهشکده پولی بانک مرکزی ج.ا.ا.قديری اصلی، باقر،1368، پول، انتشارات دانشگاه تهران .
7- فرجی، يوسف،1380،پول، ارز و بانکداری، چاپ و ويرايش پنجم، شرکت چاپ و نشر بازرگانی.
8. فرزين وش، اسداله و محمدلشکری،1382،”جانشينی پول و تقاضابرای پول: شواهدی از ايران“، پژوهشنامه بازرگانی، شماره29، صص1-51 .
9. لشکری ، محمد ،1383، ” روشهای پيشگيری از اتلاف وقت“، مجموعه مقالات روشهای پيشگيری از اتلاف منابع ملّی، فرهنگستان علوم .ج.ا.ا، ص363-373.
10- لشکری، محمد و اسداله فرزينوش،1382،” تخمين حجم دلارهای در گردش و اندازهگيری درجه جانشينی پول “؛ مجله تحقيقات اقتصادی ؛ ويژه نامه.
11- مجتهد، احمد و علی حسن زاده،1380،پول و بانکداری، پژوهشکده پولی بانک مرکزی ج.ا.ا.
12- ميشکين، فردريک،1378، پول، ارز و بانکداری، ترجمه علی جهانخانی و علی پارسايان، سمت.
14-Hicks, J. R(1946);Value and capital; 2nd ed; Oxford: Clarendon.
15-Mundell, R(1963);Inflation and real interest;Journal of Political Economy;Vol.71; (June);pp.280–83.
16-Patinkin, D(1965);Money, interest,and prices;2nd ed; New York:Harper & Row.
17(1989); Money, interest, and prices; 2nd ed;abridged; Cambridge, Mass;The MIT Press.
18- Steindl , Frank G (2000);” Credit Cards, Economization of Money, and Interest Rates”; Journal of Economic Education;pp.271-279.
19 (1986);General equilibrium models of inflation and interest rates:Specification considerations;Credit and Capital 19 (Heft 2);pp.252–70.
