نویسنده: مهدي ياراحمدي خراسانی
اشاره
عنوان ” اصلاح الگوي مصرف ” برای سال جاری و ركورد داري كشور ما – به نسبت جمعيت – در بسياري از زمينه هاي مصرفي از قبيل؛ انرژي، غذا، دارو، پوشاك، حمل و نقل، مسكن، آب و… دلايل كافي فراهم مي آورد
كه از نگاه اجتماعي، اقتصادي، روانشناسي، جامعه شناسي و … چگونگي مصرف و الگوهاي آن در جامعه از ديدگاه صاحب نظران، نويسندگان و محققان مورد كند و كاو و بازنگري قرار گيرد. اين موضوع وقتي اهميتي دو چندان مي يابد كه توجه خود ر ا به دستورات مؤكد دين مبين اسلام در ارتباط با چگونگي مصرف صحيح، بهره مندي از نعمت هاي خداوندي و پرهيز از اسراف معطوف نمائيم.
مقدمه
اين واقعيت كه چرا علي رغم آموزه هاي ديني ما مسلمانان، مقوله ي مصرف صحيح، مناسب و به دور از اسراف در كشور همواره مورد بي مهري قرار گرفته، سئوالي است كه در مقام پاسخ دهنده نمي توان توجيه مناسبي براي آن بيان نمود. ليكن مسلماً اين موضوعِ تلخ و آزار دهنده، آيندگان و نسل هاي بعدي ما را در پاسخگويي به نيازهاي طبيعي خود دچار مشكل مي نمايد. چرا كه بخش عظيمي از سرمايه هاي طبيعي و غير طبيعي كه امروزه در كشور موجود است و با مصرف بي رويه و بعضاً غير لازم و غير ضروري حيف و ميل مي شود متعلق به سهمي است كه ما از حساب آيندگان خود برداشت مي نماييم. با عنايت به اين كه بحران هاي ناشي از كمبود مواد غذايي در جهان و پيامدهاي زيان بار آن دست كم يك ميليارد انسان را تهديد به مرگ و گرسنگي مي كند، بازخواني مسأله اسراف و آثار و پيامدهاي آن در حوزه مادي و معنوي مهم و اساسي است.
تعریف و ريشه يابي مصرف
مصرف کردن در معنای عادی آن یعنی استفاده درست و به اندازه از منابع طبیعی برای زنده ماندن و زندگی کردن. مصرف كردن محصول، انرژي، خدمت و يا هرچيز ديگري ناشي از احساس نيازي است كه در انسان پديدار مي گردد. به بيان ديگر مصرف مي كنيم تا نيازي از نيازهاي دروني خود را ارضاء نمائيم. در واقع وقتي انسان به سمت مصرف چيزي روي مي آورد كه احساس نيازي در ارتباط با آن چيز در او برانگيخته شود. و الگوي مصرف در واقع همان ليست نيازهاي ماست كه در افراد و جوامع مختلف متفاوت است. از لحاظ مسائل انگيزشي و روانشناسي وقتي انسان به چيزي احساس نياز كرد براي بدست آوردن آن برانگيخته مي شود. و اين مسئله در نهايت منجر به مصرف مي گردد. حال اگر بخواهيم مسئله مصرف و الگوهاي آن را اصلاح نماييم مي بايست ابتدا نسبت به نيازهاي خود دقت كنيم. در بسياري از مواقع احساس نياز ما با واقعيت همراه نيست. به بيان ساده تر خيلي از انسان ها به چيزهائي احساس نياز مي كنند كه در واقع به آن نيازي ندارند و اين احساس بيشتر نشأت گرفته از مسائل جانبي از قبيل تبليغات است. بدين ترتيب يكي از مهمترين راه هاي اصلاح الگوي مصرف، دقت نظر در مواجهه با تبليغات مي باشد. اریک فروم اندیشمند بزرگ این مساله را به گونه ای شفاف و تکان دهنده بیان می کند. عقیده کلی وی در این زمینه بر این اساس قرار دارد که جامعه صنعتی امروز و غول های اقتصادی و شرکت های بزرگ برای رسیدن به مقاصد خود از انسان این عصر یک مصرف کننده تمام عیار می سازند و با قدرت عظیم تبلیغات مسخ کننده خود در انسان نیازهای غیرواقعی و زاید بوجود می آورند و به موازات آن با عرضه محصولات به ظاهر متفاوت و در اصل یکسان که قسمت اعظم آنها واقعا به درد انسان نمی خورد ، مردم را به خرید این محصولات وا می دارند.
مفهوم صرفه جويي
صرفه جويي ازنظر اقتصاددانان به معناي استفاده درست و مناسب از كالاي اقتصادي و بهره وري و آگاهي نسبت به نيازهاي واقعي است. اقتصاددانان درباره نحوه مصرف به اين نكته توجه مي دهند كه مراد از صرفه جويي، كم مصرف كردن نيست. همان طور كه مصرف بي رويه و بي جا امري غير عقلايي است عدم مصرف و يا كم مصرف كردن در عين نياز هم صحيح به نظر نمي رسد. در واقع آنچه در ارتباط با مصرف صحيح مطرح مي گردد كم مصرف كردن نيست. بلكه مراد از اصلاح الگوي مصرف و به تبع آن صرفه جويي بهره مندي مناسب از نعمات خداوندي و استفاده از تمامي قابليت هاي هر چيزي است. همان امري كه در اقتصاد از آن به عنوان بهره وري ياد مي شود.
محورهای اساسي نادرست در الگوي مصرف اقتصاد ایران
اگر بخواهيم از نگاه جامعه شناسي اقتصادي محورهاي اساسي نادرست در الگوي مصرف و اسراف در اقتصاد ايران را دسته بندي نمائيم مي توانيم به محورهاي زير اشاره داشته باشيم: اول: نفت و منابع نفتی و انرژي، دوم: منابع ارزي كشور، سوم: منابع مالي، چهارم: منابع كمياب و پنجم: مواد غذايي و داروئي. برای اصلاح الگوی مصرف ابتدای باید از محورهای مهم شروع کرد. اهم این محور ها به شرح زیراست: آب، انرژی (شامل؛ نفت و گاز، برق و …)، خوردنی ها و آشامیدنی ها، نان (مزه آب، مزه زندگی است و مزه نان مزه زیستن است. امام رضا (ع)- بحار ج49، ص99)، بیت المال، زمان (به عمر خود بخیل تر باش تا به درهم و دینارت – رسول اکرم.ص.) ، مجالس، هزینه های ازدواج، لباس، مسکن، مرکب، وسایل زندگی و انفاق.
الگوهاي ناصحيح مصرف
مهمترین روش ها (الگوهای) نادرست مصرف عبارتند از:
1- اتراف و رفاه زدگي: مترف به کسي گفته مي شود که از نعمت بسيار برخوردار بوده و متنعم به آن باشد و در تصرفات خويش هيچ گونه منعي را نپذيرد و زير بار هيچ حد و مرزي نرود.
2- ريخت و پاش(تبذير): تبذير يعني فرد در اموال به گونه اي تصرف نمايد که پخش شود بي آن که به شکل درست و مناسبي مصرف شود. در قرآن كريم به صراحت اين شيوه مصرف كردن تقبيح گرديده و ضد اخلاقي شمرده شده است.( وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَلاَ تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُواْ إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُورًا؛ (سوره مباركه اسراء؛ 26-27)
3- اسراف (خروج از اعتدال): ” اسراف ” يعني؛ زياده روي و تجاوز از حد و مرزهاي قانوني و طبيعي در هر كاري. مهمترین عوامل و ریشه های اسراف عبارتند از؛ خود نمايي، تربيت خانوادگي، فساد اخلاقي، تقليد، وسواس، ثروت اضافي، استکبار و استعمار.
سخن پایانی:
اخلاق مصرف يکي از بخش هاي مهم زندگي بشر است که آموزه هاي اخلاق کاربردي ناظر به آن است. اين بخش خود زير مجموعه بخش کلي تر و عمومي تري به نام اخلاق معيشت است ولي از آن جايي که شيوه درست مصرف تاثير شگرفي در کليت زندگي به جا مي گذارد ، توجه خاصي به اين بخش مبذول مي شود. اسراف و قناعت از مفاهیم و گزاره های مهمي است كه دین مبین اسلام بدان توجه داشته است. اين مسأله امروز در كشور به دليل بروز و ظهور فراوان آن در عرصه هاي مختلف فردي و اجتماعي بيش از گذشته نمايان گرديده است. تا جائي كه تمامي كارگزاران برنامه ريزي و عملياتي كشور موظف گرديده اند در سال جاري رويكرد پرهيز از اسراف و اصلاح الگوي مصرف را در فعاليت هاي خود مورد توجه قرار دهند. موضوع صرفه جویی به قدری در اسلام اهمیت دارد که علمای اخلاق تأکید می کنند سزاوار است مؤمن در امور مباح هم سعی بر عدم اسراف داشته باشد. اموري مثل؛ خواب ، بیداری ، حرف زدن و خوردن. چنانکه در حدیث آمده خدا پر خوري و پرخوابی را دشمن می دارد. با مديريت اقتصادي و مالي بر درآمدهاي خانوار، همراه با صرفه جويي و پيشه كردن قناعت و فرهنگ سازي در زمينه «به آن چه داريم، راضي باشيم»، آرامش، شادابي و نشاط در خانواده و به دنبال آن جامعه حاكم مي شود.
