مدیریت بحران و نقش آفرینی حضرت زینب(س) در واقعه کربلا

نویسنده: مریم هادیزاده بزاز

چکیده: یکی از زنان بسیار با فضیلتی که در تاریخ اهل بیت بعد از حضرت زهرا سلام الله علیها به عنوان تندیس زنده فضایل شناخته شده است، دختر حضرت علی علیه السلام زینب کبری علیها سلام است. وی از جمله زنان نادری است که بیشترین بخش از فروغ جاودان نور امامت را دریافت نمود و توانست خود را در کمالات و صفات حمیده همسان و همانند مادرش زهرای اطهر علیها سلام بسازد. اشتهار اوبه نقش آفریني در کربلا و در کاروان اسراء و تأثير حضورش در مغلوب کردن آثار جنگ، موجب غفلت از ديگر ابعاد شخصيّتي وي شده است و مدیریت بحران بي نظيري که وي در ماجراي کربلا از خود به ثبت و ظهور رسانيد، جميع صفات حميدة وي را تحت الشعاع قرار داده است. خطبه هاي حضرت زينب (س) در حضور مردم کوفه،‌ سليس،‌ شيوا و در اوج فصاحت و بلاغت ايراد شده و بيانگر کمال سخنوري ايشان و نشان دهنده تدبیر و مدیریت تمام و کمال ایشان در واقعه کربلا می باشد. بي ترديد، تاثير شگرف حضور حضرت زينب (سلام الله عليها) در کربلا و کاروان اسرا و نقش وي در مدیریت وقایع بعد از جنگ، منظور نظر بسياري به طور خاص و عام بوده و مورد بررسی قرار گرفته است. پژوهش فوقمدیریت بحران حضرت زينب (سلام الله عليها) در واقعه کربلا، جايگاه و نقش ایشان را بررسی کند.

مقدمه:
زينب، دختر اميرالمؤمنين، علي بن ابي طالب (عبد مناف) بن عبدالمطّلب بن بني هاشم قرشي، مادرش فاطمه زهرا(عليها السلام)، دخت گرامي رسول خدا(صلي الله عليه و آله) است. در زمان حيات پيامبر به دنيا آمد. کنيه هايش امّ کلثوم، امّ عبدالله و ام الحسن است. برايش کنيه هاي مخصوصي همچون امّ المصائب، امّ الرزايا، امّ النوائب ذکر کرده اند. هاشميان در تاريخ، او را «عقيله»ي خود معرفي مي کنند و اين لقب منحصراً به حضرت زينب (سلام الله عليها) تعلّق دارد. لقب ديگري را نيز به وي اختصاص داده اند که بازگو کننده علم و فضل فراوان است:«ليبه».
ولادت آن حضرت به حسب اختلافی که در نقل وجود دارد در سال پنجم و یا ششم هجرت نبوی (ص) واقع شد و علی المعروف نامگذاری آن حضرت را به جد بزرگوارش پیامبر اکرم (ص) واگذار نمودند و آن حضرت او را زینب نامیدند که به معنی درخت خوش منظر یا مرکب از زین و آب است به معنی زینت پدر. (جبل عاملی، محسن؛ ص 327) نام مبارکش به وسيلة جبرئيل بر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) عرضه شد و پيامبر فرمود: وصيّت مي کنم حاضران و غایبان را که حرمت اين دختر را پاس داريد؛ همانا وي به خديجة کبري مانند است.
در خانة وحي، در دامان فاطمه (عليها السلام) و علي (عليه السلام) دوران زندگی را سپري کرد تا آنکه پدر، بنا به صلاح امّت، در کوفه رحل اقامت گزيد. آن گاه بود که کوفيان متوجّه مرواريدي در صدف بيت علي (عليه السلام) گشتند. زنهاي کوفه توسط شوهرانشان، از اميرالمؤمنين (عليه السلام) خواهش کردند اجازه فرمايند که آنان به حضور حضرت زينب (سلام الله عليها) شرفياب شوند و از علم او بهره مند گردند. اميرالمؤمنين(عليه السلام) اذن فرمود و زنها مي آمدند و تفسير قرآن مجيد را از حضرت زينب (سلام الله عليها) فرا مي گرفتند. اين اوّلين تجلّي دانش حضرت زينب(سلام الله عليها) در جامعة آن روز مسلمانان بود. اجازة اميرالمؤمنين (عليه السلام) به دانش آموز مکتبش براي تفسير قرآن به زنان کوفه، خود بالاترين سند براي بيان جايگاه والاي علم اين بانوست.
پس از آن بهترين، سند در بيان جايگاه رفيع علمي وي، کلام معصوم معاصر او، امام علي بن الحسين (عليه السلام) است. امام سجاد (عليه السلام) پس از خطبة عمّة بزرگوارش در شهر کوفه مي فرمايد: «…أنتِ بِحَمدِ الله عالِمهٌ غيرُ مُعَلَّمِهٍ وَ فَهِمَهٌ غَيرُ مُفَهَّمَهٍ. تو بحمدالله، عالم آموزگار نديده و خردمند نياموخته هستي!
با تکيه بر اين کلام معصوم، بي ترديد، مي توان گفت حضرت زينب (سلام الله عليها) متعلّم به علوم اکتسابي نبوده، بلکه بدون واسطه، علم را دريافت کرده است و اين عجيب نيست؛ چرا که اين خاندان خزان علم و معادن حکمت اند. (زيارت جامعه کبيره). شايد به دليل همين ويژگي است که برخي معتقدند عقيلة بني هاشم داراي علم منايا و بلايا بوده است.
زینب از مکتب مادر داغدارش درس صبر و استقامت، مبارزه و ظلم ستیزی، حرکت و قیام، دفاع از حریم اسلام، دفاع از اصل اصیل امامت و ولایت، حمایت از مکتب و شجاعت و شهامت، ایثار و فداکاری و فصاحت و بلاغت آموخت. او این درس را از مادر رنجدیده خود آموخت که آنجا که حیات اسلام و مسلمانی در خطر است باید همه هستی را فدا کرد.
نکتة ديگر در بيان مقام علمي حضرت زينب (سلام الله عليها) اين است که به نظر مي رسد، کلام او با يزيد در مورد تعداد کشته شدگان سپاه کوفه تکيه بر مقام علمي وي دارد؛ آنجا که يزيد گفت:« حسين با يارانش به کوفه آمد و مابه آنها تاختيم. آنها درحالي که به يکديگر پناهنده شده بودند ماهمه را کشتيم.» حضرت زينب (سلام الله عليها) بي درنگ فرمود:« اي دروغگو! شمشير برادرم خانه اي را در کوفه نگذاشت، مگر اينکه اهل آن گريان اند.»
با عنايت به اينکه غلوّ و زياده گويي در کلام خاندان نبوّت جايي ندارد و دقّت به اين موضوع که حضرت زينب (سلام الله عليها) تمامي خانه هاي کوفه را در سخنان خويش، بدون استثنا، عزادار شمشير امام حسين بن علي (عليه السلام) دانسته و تذکّر اين نکته که در آخرين وداع سيّد الشهدا(عليه السلام) با اهل بيت، آنان از جانب او مأمور به استقرار در خيام شدند و پس از کشته شدند از خيمه بيرون آمدند، مي توان گفت اين اطّلاع دقيق و آگاهي از حجم عظيم کشته شدگان سپاه کوفه، تکيه بر علم غير طبيعي آن مخدّره دارد.(محلاتی، ذبیح ا…، ص 57)
اما نکتة دیگر اینکه در کتاب کمال الدين و تمام النعمه، درباب توقعيات، مرحوم شيخ صدوق (اعلي الله مقامه) حديثي از حکيمه خاتون دختر امام جواد (عليه السلام) و عمّة بزرگوار امام عصر (عج) نقل مي کند و ضمن آن يادآور مي شود: «حسين (عليه السلام) خود را در ظاهر به خواهرش حضرت زينب (سلام الله عليها) سپرد؛ براي پنهان کردن امامت پسرش علي بن الحسين (عليه السلام) (و در امان ماندن جان او).» اين را نيز دليل ديگري براي تبيين جايگاه علم رفيع عقيلة بني هاشم مي توان شمرد؛ چرا که از سوي امام حسين بن علي(عليه السلام) محرم سرّ ولايت و پاسبان آن گشت. ( مؤمني، مهدي؛ فصلنامه تخصصی سفینه )
حضرت زینب علیها سلام تجسمی از علم و معرفت پیامبر صلی الله علیه و آله تبلوری از زهد و عبادت علی علیه السلام تمثیلی از جانبازی مادر تشکلی از صبر و حلم امام حسن علیه السلام است. وی بدون آنکه تسلیم شرایط سخت و طاقت فرسای پس از شهادت امام حسین علیه السلام و اصحابش بشود با انجام به موقع رسالت خود توانست تبلیغات گسترده دشمن را خنثی کند.زینب علیها سلام و حضور جاودانه در لحظه لحظه تاریخ کربلا و آوارگی عصر عاشورا چه در تلخی جانکاه وداع قتلگاه و چه در دفاع از حق در حضور ظالم، الگویی بی همتا در همه اعصار و زمان هاست. گرچه در میدان مبارزه با طاغوت و یزیدیان و انجام ماموریت و رسالتی که به عهده داشت قهرمان است اما نباید فراموش کرد که وی در تمامی زمینه ها قهرمان و پیشتاز و نمونه کامل و والای یک بانوی تربیت شده درمکتب و دامان اهل بیت نبوت و ولایت به شمار می رود.علم ، عبادت ، عفت ، تقوی ، فصاحت و بلاغت، پایداری ، اراده فولادین ، امانتداری، دفاع خالصانه از حق، یتیم نوازی، شرافت، عطوفت، همسرداری، عزت نفس، وفاداری و … از جمله ارزنده ترین صفات و کمالات این شیرزن عاشورایی است.
زینب کبری علیه السلام شخصیت شایسته ای بود که درس ادب را در مکتب امامت آموخته بود و سیره و سخن پدر و مادر خود را از اعماق وجود خود پذیرفته بود . در گفتار و رفتار صمیمی مهربان صادق و مودب بود به گونه ای که زنان بسیاری در نخستین برخورد شیفته شیوه و مجذوب اخلاق روح پرور او می شدند.
از سخنان آن حضرت علیها سلام در طول مسافرت کربلا کوفه و شام خطبه ها و سخنرانی هایی که در فرصت های مختلف در برابر ستمکاران و طاغیان آن زمان و مردم دیگر ایراد فرمود به خوبی معلوم می شود که مراتب علم و دانش و کمال آن بانوی بزرگوار از راه تحصیل، تعلیم و اکتسابی نبوده است.
هم چنین در جنبه مقام علمی اش علاوه بر توانایی برای ایراد خطبه ها نکته ظریف و اساسی وجود دارد و آن تصمیم گیری ها و موضع گیریهای به جا در مناسبت های لازم و مدیریت بحران ایشان است؛ که خوب می دانست کجا باید نرم سخن گفت، در کجا باید برآشفت و حماسه آفرید و چه وقت باید عقل و منطق را به کار گرفت.(علامه مجلسی، 1385)

خطبه های حضرت زینب در مسجد کوفه
خطبه هاي حضرت زينب (س) در مجلس يزيد و در جمع مردم كوفه، در اوج فصاحت و بلاغت است. زينب كبري (س) قبل از حادثه كربلا، در هيچ اجتماعي كه مردان در آن حضور داشتند ، سخنراني نمي كردند و براي ايشان صحبت كردن در اجتماع نامحرمان، آسان نبود. از اين رو، سؤالي كه در اينجا مطرح مي شود، اين است كه به چه علت ايشان بعد از حادثه كربلا به سخنراني پرداختند؟ از سوي ديگر، با علم به اين مسئله كه حضرت سجاد از نظر علمي، از ايشان برتر بودند، پرسش ديگري پيش مي آيد كه چرا در مجالس مهم عمومي ، حضرت زينب سخنراني و توجه انظار عمومي را به خود جلب مي كردند؟
ضرورت يا حكمت اين گونه اقتضا مي كرد امام زين العابدين (ع) در طول سفر، به افشاي حقايق نپردازند تا بدين شيوه، توجه مردم و امرا به قدرت سخنوري ايشان جلب نشود و جان ايشان به عنوان امام ، حفظ گردد. شايد از دلايل ديگر سكوت امام سجاد (ع) اين باشد كه بعدها در اجتماع بيشتري، نظير مسجد جامع اموي ، بتوانند به راحتي و بدون مزاحمت به افشاگري جنايات يزيد بپردازند؛ چرا كه اگر امام سجاد (ع) قبلاً سخنراني مي فرمودند و كارگزاران حكومت اموي به ارزش سخنوري ايشان پي مي بردند، ديگر به ايشان مجال صحبت در آن اجتماع عظيم مردمي داده نمي شد و اين فرصت طلايي -كه تأثيرگذاري و افشاگري آن بيشتر بود- از ايشان سلب مي شد.

خطبه حضرت زينب (س) در كوفه
«بشيربن خزيم اسدي» روايت مي كند كه حضرت زينب (س) طوري در اجتماع كوفيان سخنراني كردند كه يادآور فصاحت و بلاغت حضرت علي (ع) شدند. گويي فصاحت و شيوايي بيان علي بن ابي طالب بر زبان زينب (س) جاري مي شد. ايشان با اشاره دست به مردم آنان را ساكت كردند و سپس فرمودند :
الحمدلله و الصلاة علي ابي محمد و آله الطيبين الاخيار. اما بعد، يا اهل الكوفه، يا اهل الختل و الغدر! أتبكون؟ فلا رقاب الدمعه، و لا هدات الرنه.
انما مثلكم كمثل التي نقضت غزلها من بعد قوه انكاثا، تتخذون ايمانكم دخلا بينكم.
الا و هل فيكم الا الطيف النطف؟ والصدر الشنف؟ و ملق الاماء؟ و غمز العداء؟
او كمر علي دمنه؟ اوكفضه علي ملحوده؟
الا ساء ما قدمت لكم انفسكم ان سخط الله عليكم و في العذاب انتم خالدون. اتبكون ؟ و تنتحبون؟ اي و الله، فابكوا كثيراً و اضحكوا قليلاً. فلقد ذهبتم بعارها و شنارها، و لن ترحضوها بغسل بعدها ابداً.
و اني ترحضون قتل سليل خاتم النبوه و معدن الرساله، و سيد شباب اهل الجنه، و ملاذ خيرتكم و مفزع نازلتكم، و منار حجتكم، و مدره سنتكم؟ الا ساء ما تزرون. و بعدا لكم و سحقاً، فلقد خاب السعي و تبت الايدي و خسرت الصفقه و بوتم بغضب من الله و ضربت عليكم الذله و المسكنه.
ويلكم يا اهل كوفه!
اتدرون اي كبد لرسول الله فريتم؟!
و اي كريمه له ابرزتم؟!
و اي دم له سفكتم؟!
و اي حرمه له هتكتم؟!
لقد جئتم بها صلعاء عنقاء سودا فقماء خرقاء شوهاء كطلاع الرض و ملء السماء.
افعجبتم ان مطرت السماء دما؟ و لعذاب الاخره اخزي و انتم لا تنصرون. فلا يستخفنكم المهل، فانه لا يحفزه البدار، و لا يخاف فوت الثار و ان ربكم لباالمرصاد.(مجلسي، 1404 ق: ص108-109؛ 14: 146-147؛ 18:ص304:ص86 و شيخ صدوق، ‌1362ش).

نقش حضرت زینب در ماجرای کربلا
گویند هنگام ازدواج زینب (س) با عبدا… بن جعفر با توجه به علاقه و صمیمیت شدیدی که میان زینب (س) و حسین (ع) بود، مولا علی (ع) به صورت شرط ضمن عقد مقرر نمود هرگاه مسافرت طولانی برای امام حسین پیش آمد و قصد سفر کرد، زینب (س) بتواند با برادرش مسافرت نماید و عبدا… این شرط را پذیرفت. این مطلب گویای بعد عاطفی قضیه است ولی آنچه بسیار مهم است قیام و حرکت امام (ع) با آن اهمیت بدون زینب و نقش وی نتیجه نمی داد اگر کاروان سالار اسیران صفحه دیگر حادثه عاشورا را به عهده نمی گرفت:
موج وسیع تبلیغات دشمن؛
فرهنگ ضد ارزشی مردم آن زمان که ساخته و پرداخته نیم قرن برنامه ریزی دشمن بود؛
فاصله شهرها و اینکه هر خبری مدتی طول می کشید تا منتشر شود؛
حاکمیت دشمن و منزوی بودن اهل بیت (ع) (محلاتی، ذبیح ا… ، ص54).

ویژگیهای حضرت زینب (س)
ایمان راسخ
بی تردید هرکسی نظر کوتاهی به برخورد زینب (س) و قضیه عاشورا نماید، در مقابل ایمان این بانوی بزرگ سر تعظیم فرو می آورد آن قدر ایمان و اعتقاد به خدا که همه مصائب را برای او در را خدا قابل تحمل کرده است و همه اینها را زیبا می بیند بطوریکه وقتی در کوفه ابن زیاد از او سوال می کند: کار خداوند با برادرت را چگونه دیدی؟ می فرماید: چیزی جز زیبایی ندیدم. (محلاتی، ذبیح ا…، ص 54)

عبادت
آنچه عامل تقویت ایمان به خداست، عبادت و پرستش است. نوشته اند هیچگاه تهجد و نماز شب این بانوی بزرگ ترک نشد. (همان) از امام سجاد (ع) نقل شده است: عمه ام زینب در مسیر اسارت از کوفه به شام همه فرائض و نوافل خود را بجا می آورد. (مهاجرانی، عطاا…، 1370، ص 288)

صبر و بردباری
صبر و بردباری در پیشگاه او شرمنده است. در تاریخ بشر زنی به صبر و بردباری زینب (س) نیامده است. (المقرم، عبدالرزاق، 1394، ص 406) اگر چنین صبری در ایشان نبود، خون ریخته شده امام حسین (ع) و یارانش به ثمر نمی رسید.

داشتن علم کامل
تسلط علمی زینب (س) از خطبه های خودش در اسارت مشخص می شود و ادبای بزرگ عرب از جمله احمدبن ابی طاهر آن را نقل کرده اند. (همان) ایشان در مکتب رسول خدا (ص) و حضرت علی (ع) و مادر بزرگوارشان فاطمه زهرا (س) علم آموختند.

فصاحت و بلاغت
خطبه آن حضرت در بازار کوفه، سخنان آن حضرت در مجلس ابن زیاد، فرمایشات وی در مجلس یزید مظهر علم و فصاحت و بلاغت است. محدث قمی، 1440، ص 396)

بصیرت و تیزبینی
ایمان و استقامت، هوش و تیزبینی و بصیرت زینب (س) کاملاً مشخص و روشن است. در دیدگاه زینب (س) در مفهوم پیروزی و شکست باید دو عنصر حق و باطل در طول زمان را استخدام کرد و به حساب آورد تا بتوانیم تشخیص دهیم پیروز کیست و مغلوب چه کسی است.( همان، ص 444)

مديريت بحران:
در علم سیاستگذاری[4]، چرخه ای بسیار مهم برای حیات حاکمیت ها ارائه می گردد که به نام چرخه حیاتی حاکمیت نامیده می شود. در این چرخه، فلسفه حاکمیتی یک نظام، اساس حیات حاکمیت را تشکیل می دهد. به عبارتی دیگر، این فلسفه و ایدئولوژی حاکم بر حکومت است که شاکله همه امور حکومت را پایه‌ریزی می کند. اگر فلسفه حاکم بر نظام حکومتی، الهی باشد مطمئناً همه اصول حاکم، سیاستها، راهبردها، پروژه های عملیاتی و حتی نوع آمایش سرزمین در تمام عرصه های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و امنیتی، الهی خواهند بود. و اگر فلسفه و ایدئولوژی حاکم بر نظام حکومتی، اومانیستی و یا ماتریالیستی باشد، همین روند طی خواهد شد. به همین دلیل است که می توان ردپای فلسفه غالب هر دوره زمانی تمدن بشری را در عرصه های عملیاتی فرهنگی مانند تئاتر و سینما، و یا در کتب و حتی نوع آموزشها و مدیریتهای همان دوره مشاهده نمود.
مدیریت جامع بحران به عنوان یکی از کلیدی ترین زیر بناهای حاکمیتی از این امر مستثنی نیست. با توجه به اینکه توسعه پایدار در هر کشوری وابستگی مطلق به نحوه مدیریت بحران در آن کشور دارد، بنابراین می توان ادعا نمود که توسعه بدون برنامه‌ریزی جامع برای مدیریت بحران، توسعه پایداری نخواهد بود که مثال‌های زیادی از آن را در کشور و در جهان داریم. در سخنان مقام عظمای ولایت فقیه آیت ا.. خامنه‌ای نیز چنین مطلبی را می‌توان دریافت نمود:
اگر پدافند غیر عامل نباشد تمامی دستاوردهای فرهنگی، اقتصادی، علمی و سیاسی در یک نصف روز هدر می‌رود.
مدیریت جامع بحران عبارت است از اقداماتی که برای اداره انواع مختلف تهدیدات (طبیعی، تکنولوژیک، جنگی و تروریستی)، و با در نظر گرفتن همه ابعاد تهدیدات (ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، امنیتی) در همه فازهای یک بحران (پیشگیری، کاهش مخاطرات، آمادگی، مقابله، بازتوانی، بازسازی) و با توجه جدی به چرخه حیاتی حاکمیت (فلسفه و ایدئولوژی حاکم، دکترین و اصول، سیاست‌ها، آمایش سرزمین، راهبردها، پروژه ها) انجام می شود.
در اینجا به برخی از شاخصهای مدیریت بحران می پردازیم که در گفتار و سیره حضرت زینب (س) در واقعه کربلا به وضوح نمایان بوده است.

شاخصهای مدیریت بحران:
شاخص یکپارچه سازی (ولایت مداری)
شاخص هماهنگی و هدایتگری
شاخص هدف محوری
شاخص شفافیت
شاخص آینده نگری
شاخص واقعیت‌گرایی (علمداری،  شهرام؛ 1387، ص12و13)

شاخص یکپارچه سازی (ولایت مداری)
وقتی اسیران را به مجلس ابن زیاد آوردند، ابن زیاد ملعون از ایشان پرسیدند: کار خدا را چگونه دیدی؟ فرمودند: خدا شهادت بر آنها نوشت و به شهادتگاه خود رفتند و به زودی با تو محاجه خواهند نمود. پس توجه کن که شکست با کیست. در آن روز مادرت به عزایت تو بنشیند فرزند مرجانه! و ادامه دادند شکر خدای را که شما را رسوا ساخت و شما را کشت و آنچه گفتید دروغ شد و شکر خدای را که ما را به پیامبرش کرامت بخشید و از هرگونه پلیدی تطهیرمان نمود و فاسق را رسوا ساخت و فاجر را تکذیب نمود و او غیر ماست. در این برخورد شخصیت، بزرگواری، شکست ناپذیری، کوچک بودن دنیا و مقام ریاست آن در دید زینب (س) متجلی است (محدث قمی، 1440، ص 408). ایشان با این جملات کوبنده باز هم بر این اصل تأکید می کند که ولایت مسلمین از آن خاندان اهل بیت (ع) می باشد و یکپارچگی و سعادت مسلمین در پیروی از این خاندان است.

شاخص هدایتگری
حضرت زینب علیهاالسلام حرکت و هدایت انسان ها را بدون امام علیه السلام سکون و هلاکت می دانست و زمام داری زیان آلود نااهلان را باعث دور ماندن توده ها از صراط مستقیم می دید. بدین علت دفاع و حمایت از مقام امامت و ولایت را سرلوحه مسئولیت های خویش قرار داده بود و با تمام توان بعد از حادثه عاشورا به ارائه رهنمودهای شایسته و مبارزه با زر مداران و زور محوران در قالب خطایه می پرداخت . وی چون دست پرورده زهرای اطهر علیها السلام بود درس ولایت مداری را از مادر فرا گرفته بود. از یک سو در جهت معرفی و شناساندن ولایت از طریق نفی اتهامات و یادآوری حقوق فراموش شده اهل بیت تلاش کرد و از سوی دیگر سر تا پا تسلیم امامت بود چه در دوران امامت امام حسین علیه السلام و چه در دوران امام سجاد علیه السلام که حتی در چند مورد از جان امام سجاد علیه السلام دفاع کرد و تا پای جان از او حمایت نمود(نساجی جامخانه، اسماعیل؛ماهنامه مبلغان) و (محلاتی، ذبیح ا… ، ص57).

شاخص هدف محوری
شاخص هدف محوری در واقعه کربلا به خونهای ریخته شده شهیدان اشاره دارد. خونی که در راه خدا ریخته می شود بی مقدمه و بی هدف نیست، هدف و پیام دارد، خونش ایثار شهید است و پیامش مربوط به بازماندگان، و آنچنان پیام آوران کربلا رسالت خود را به انجام رساندند که قلبهای خفته را بیدار و دلهای مرده را زنده ساختند و فرصت تحریف و دگرگون کردن قضایا را از دست دشمن گرفتند. حتی کوچکترین حادثه که در کربلا واقع شد در تاریخ منعکس گردید. که در رأس پیام آوران زینب (س) و امام چهارم (ع) بودند. طبیعی است چون مصلحت بود که امام چهارم (ع) از خطرات مصون ماند ریاست این کاروان بر عهده زینب (س) بود و او سازماندهی اسیران و هدف مند کردن این اسارت را بعهده داشتند(همان، ص54).

شاخص شفافیت (فصاحت و بلاغت)
علم و آگاهی همراه با فصاحت از ویژگی هایی است که بندرت در کسی جمع می شود ولی این خصوصیات در حضرت زینب جمع بود. (همان، ص 52) ایشان با علم و بیان فصیحی که داشتند، بطور شفاف ظلم و عداوت یزید و حکومت یزیدیان را برملا ساختند و باعث آگاهی مسلمین از واقعیت کربلا گشتند.حضرت زینب (س) رسالت داشتند که پیام خون شهیدان را برسانند و اهداف بلند عاشورا را ذکر کنند. ایشان با گفتار شفاف خود دشمن را رسوا ساختند و سعی داشتند که با توبیخ شدید مردم آنها را از کرده خود پشیمان نمایند. آنچنان سخن گفتند که تار و پود حکومت از هم گسست و کاملاً صحنه را به نفع نهضت و بر علیه تبهکاران حاکم عوض کرد. (محدث قمی، 1440، ص 396)

شاخص آینده نگری و واقعیت‌گرایی
آنچه پس از شهادت امام حسین (ع) نگذاشت خون آن حضرت از جوشش بیفتد، برنامه ای بود که اسیران اجرا کردند که پیشوای این حرکت بانوی بزرگ کربلا حضرت زینب (س) بودند که رسالت های متعددی را بعهده داشتند که این امر نشان دهنده آینده نگری آن بانوی بزرگ می باشد. بزرگترین رسالت ایشان، رساندن خون شهیدان خصوصاً برادر بزرگوارش و افشای حقایق کربلا بود. برخی از رسالتهای ایشان در ذیل آمده است:
رساندن پیام خون امام (ع) و اهل بیت و اصحابش به توده های مردم؛
تبیین امامت و خلافت رسول خدا (ص) و معرفی امام برای مردم؛
معرفی چهره واقعی بنی امیه و ذکر جنایات آنها؛
پیشگیری از تحریف حادثه کربلا بوسیله دشمن با بیان اهداف و انگیزه های آن؛
بهره گیری از جوشش خون امام حسین (ع) و شهدای کربلا برای ریشه کردن بنی امیه؛
محو آثار تبلیغات پنجاه ساله بنی امیه علیه حضرت علی (ع) و اهل بیت(محلاتی، ذبیح ا… ، ص 54).

مدل مفهومی تحقیق:
شاخصهای مدیریت بحران بر مبنای ویژگیهای حضرت زینب (س)
حضرت زینب(س)
یکپارچه سازی
(ولایت مداری)
هماهنگی و هدایتگری
هدف محوری
شفافیت
آینده نگری
واقعیت گرایی
ایمان راسخ
عبادت
صبر
علم و آگاهی
فصاحت
بصیرت

نتيجه گيري:‌
خطبه حضرت زينب (س) در حضور مردم کوفه،‌ سليس،‌ شيوا و در اوج فصاحت و بلاغت ايراد شده و بيانگر کمال سخنوري ايشان است. از ويژگيهاي بارز اين خطبه، ‌اقتباسات زيبا و فروان آن از آيات، ضرب المثلها و تمثيلات قرآني است که زيبايي و تأثير آن را در اذهان مخاطبان و شنوندگان،‌ دو چندان کرده است. به باور ما ايراد اين خطبه، ‌نتايج حکمت آميز ذيل را نيز به همراه دارد:
سخنان حضرت زینب از شفافیت کامل برخوردار بوده و اعمال حکام ظالم وقت را بطور کامل افشا کردند.
ایشان به بیانات خود در مسجد کوفه باعث یکپارچگی مجدد شیعیان شدند که همچنان این یکپارچگی پابرجاست.
زمانی که حضرت زینب (س) گفتند جز زیبایی ندیدم، صراحت بیانات ایشان، حقایق طاغوت زمان را آشکار ساخت و از نوعی آینده نگری برخوردار بودند تا مسیر حق رابه شیعیان نشان دهند.
سخنان بانوی کربلا، از هدف خاصی برخوردار بوده است و آن هم ولایت مداری و پیروی از امام معصوم بعد از حضرت رسول (ص) و نفی حکومت طاغوت می باشد.
سکوت بعضي از مردم کوفه از يک سو و هم دستگي بعضي ديگر با اين جنايت از سوي ديگر، محکوم گرديده و تأکيد شده است که کوفيان با سکوت در برابر ظلم، عذاب جاودانه را براي خود خريدند.
کوفيان با ترک مسير حق و گزينش دولت باطل،‌ خواري و بيچارگي را براي خود رقم زدند.
مصيبت کربلا و حوادث طاقت فرساي آن فراموش نشدني و شروع يک سلسله از بحرانهايي است که شر آن دامنگير همة مردم کوفه و ساير ظالمان خواهد شد و آنان را از هر نوع خير و برکت محروم خواهد کرد.

پیشنهادات:
الگوی مدیریت بحران حضرت زینب(س) با در نظر گرفتن تمام ابعاد شخصیتی ایشان، بصورت جامع، برای استفاده رهبران و مدیران تدوین گردد.
سیره علمی و عملی حضرت زینب(س) مورد تحقیق و پژوهش قرار گیرد تا قطره ای از دریای بیکران فضائل ایشان استخراج و مورد استفاده قرار گیرد.
نقش حضرت زینب (س) در گسترش و احیای اسلام مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
شیوه های تبلیغی بی نظیر و ماندگار حضرت زینب(س) مورد پژوهش قرار گیرد تا چارچوبی مدون و رهنمودی برای مبلغان و سایرین قرار گیرد.

منابع:
المقرم، عبدالرزاق، مقتل الحسین، قم: بصیرتی، 1394
جبل عاملی، محسن؛ اعیان الشیعه، ج 1، بیروت: دارالتعارف
شيخ صدوق،  الامالي،تهران: کتابخانه اسلاميه ،‌1362ش
علامه مجلسی، سفینه البحار، ج1، نمازی، حسین بن علی و نمازی شاهرودی، علی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1385
علمداری،  شهرام؛ ماهنامه ایمن و راهبرد، شماره اول، دی ماه 1387
مهاجرانی، عطاا…، پیام آور عاشورا، تهران: اطلاعات، 1370
مجلسي، بحارالانوار، ج 45. بيروت:مؤسسةالوفاء 1404 ق
محلاتی، ذبیح ا…؛ ریاحین الشریعه، ج 3،تهران: دارالکتب الاسلامیه،
مؤمني، مهدي؛ جايگاه علمي و مقام روايي بانو حضرت زينب (سلام الله عليها)؛ فصلنامه تخصصی سفینه
نساجی جامخانه، اسماعیل؛ ماهنامه مبلغان ، شماره 31
[1]- عضو هیأت علمی و رئیس دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی دانشگاه پیام نور
[2]دستیار علمی دانشگاه پیام نور
[3]-کارشناس ارشد MBAو کارشناس اداره نظارت و ارزیابی سازمان مرکزی دانشگاه پیام نور
[4]. policy making