مقدمه
هر انساني به تناسب موقعيت و شرايط زندگي ، يك تجربه ذهني از خود و ديگران دارد كه كيفيت ، استواري و ثبات اين تجربه ذهني كه از آن به« عزت نفس» تعبير مي شود و شالوده و زيربناي شخصيتي هر انساني است ،
اگر تجربه ذهني خدشه دار شود اثرات ناگواري بر عملكرد زندگي فردي مي گذارد .
تحقيقات روانشناسي در زمينه عزت نفس بيانگر اين است كه همراه با كاهش عزت نفس افسردگي ، اضطراب ، كاهش سلامت عمومي بدن بي تفاوتي و احساس تنهايي ، عدم رضايت شغلي ، كاهش عملكرد و عدم موفقيت تحصيلي و … بوجود مي آيد. (كوپراسميت ) . همچنين ميد ( 1934 ) معتقد بود كه عزت نفس به طور وسيعي ناشي از ارزيابي ديگران است .
هافمن نيز تاكيد داشت كه نحوه ارتباط مادر با كودك در ايجاد تصور مثبت از خود وعزت نفس موثر است و ارتباط تنگاتنگي ميان پدر و عزت نفس نوجوان مشاهده نمود .
با توجه به تحقيقات انجام شده ، ضروري است كه در مورد رابطه عوامل مختلف با عزت نفس به خصوص والدين توجه كافي بشود زيرا محيط خانواده اولين و بادوام ترين عاملي است كه در رشد شخصيت افراد تاثير مي گذارد.
خانواده يكي از عوامل اساسي شكل گيري شخصيت كودك و اولين بذر تكوين رشد فردي و به اساس بناء شخصيت آدمي است . زيرا كودك در بيشتر حالات خود مقلد پدرو مادر در خويها و رفتارهاي آنهاست .
ترديدي نيست كه خانواده اثري عميق و پايدار در پي ريزي رفتار فردي كودك و برانگيختن روح زندگي و آرامش دروني دارد و كودك در خانواده زبان مي آموزد ، برخي از ا رزشهاي اخلاقي را كسب مي كند و به خصلتهاي گوناگون متصف مي شود . خانواده سهم بسزايي در بناي تمدن انساني و بر پاداشتن روابط همكاري بين مردم دارد. هنر آموختن اصول اجتماع و قواعد ادب و اخلاق به انسانها به عهده خانواده است.
به اعتقاد ما ، اگر چه همه كودكان دنيا داراي والدين هستند ولي مي توان گفت كه تنها عده محدودي از اين والدين صلاحيت تربيت كردن و مربي بودن را دارا هستند . همچنين والديني هستند كه اظهار مي دارند با وجود اينكه آنها از كوچكترين خواسته هاي كودكشان فرو گذار ننموده اند اما فرزندشان در كارهاي خود آنچانكه بايد وشايد موفق نمي شود ، جسارت كافي براي انجام امور را ندارد واغلب اولياي مدرسه از او شكايت دارند.
البته قضاوت در مورد اينكه چه عاملي يا عواملي عدم موفقيت چنين كودكي را سبب شده است تا حدي مشكل و مستلزم تامل جدي است . ولي چيزي كه به وضوح روشن است حمايتهاي بيدريغ و توجهات افراطي والدين مي باشد كه اين خود از جمله عواملي است كه كودك را متكي و وابسته بار مي آورد.
اشكال اصلي والدين اين كودك در اين بوده است كه آنها فرصتي به كودك نداده اند تا به توانائيها و استعدادهاي خود پي ببرند و بتوانند خود واقعي خويش را در بحبوحه ملايمات و ناملايمات زندگي بيابد . گفتني است كه والدين خوب آنهايي نيستند كه تمامي اميال و خواسته هاي كودك را جامعه عمل بپوشانند . در مقابل ، كساني كه هيچ توجهي به خواسته ها و علائق كودك نداشته باشند صرفا نظرات و عقايد خود را بر كرسي بنشانند نيز والدين خوب تلقي نمي شوند.
اما رويهم رفته والديني خوب هستند كه سعي در شناخت نيازهاي جسماني و عاطفي ، اجتماعي ، عقلاني و اقتصادي فرزندانشان داشته باشند و با در نظر گرفتن شرايط و نيز جوانب و عواقب به رفع آن نياز ها بپردازند و با مراجعه به متخصصان و نيز با مطالعه آثار دانشمندان در زمينه هاي مربوط به تربيت كودكان بهترين روشها را براي تربيت فرزندانشان برگزينند و در پرورش شخصيت آنان تلاش نمايند.
بنابراين به منظور پرورش شخصيت بايد به بحث در مورد جنبه هاي شخصيت پرداخت كه در روانشناسي نيز اساسي ترين موضوع است و مباحثي مانند يادگيري ، انگيزه تفكر و ادراك عواطف و احساسات را به طور عمده هسته وجودي شخصيت آدمي يعني خود و به بياني واضح تر و مشخص تر عزت نفس را در بر مي گيرد .
روانشناسان و جامعه شناسان عزت نفس مثبت را به عنوان هسته مركزي سازگاري اجتماعي قلمداد مي كنند. صاحب نظران مسائل رواني و اجتماعي مانند ويليام جيمز ، جرج هربرت ميد و پارلز هرتون كولي مباحث اساسي پيرامون عزت نفس داشته اند. سالهاي بعد افرادي تنها مانند: آدلر ، ساليوان ، مددناي بحث خودپنداري را در بيان تئوريهاي شخصيت عنوان نموده اند . همينطور انسان گراياني چون راجرز و مازلو به طور عمده و اساسي به آن پرداخته اند و در نهايت كوپر اسميت به تكميل نظرات ديگران در اين خصوص پرداخته اند.
دين مبين اسلام نيز بر عزت نفس تاكيد نموده و ذلت نفس رامزمت مي كند و ملكيت اسلام بانگرش مثبت به انسان در واقع احساس عزت نفس را در انسان ايجاد مي كند و روشهايي را براي افزايش آن بيان مي نمايد.
بر اساس شواهد به نظر مي رسد عزت نفس از اهميت ويژه اي برخوردار است وگستردگي و نفوذ آن بر ابعاد گوناگون زندگي قابل تبيين مي باشد.
عزت نفس به تعبير واضح تر عبارتند از احساس ارزشمند بودن . اساسا حس عزت نفس نوجوانان تا اندازه اي متغير است به اين معني كه او در زمانهاي مختلف ، تا حدي بر حسب رويدادها ، افراد و تجربياتي كه در آن هنگام او را تحت تاثير قرار مي دهند . نشانه هاي عزت نفس كم يا زياد از خود نشان مي دهند.
احساس ارزشمند بودن از مجموع افكار و احساسها ، عواطف وتجربياتمان در طول زندگي ناشي مي شود. ميانديشيم كه فردي باهوش يا كودن هستيم ، احساس مي كنيم كه شخصي منظور يا دوست داشتني هستيم ، خود را دوست داريم يا نداريم ، مجموعه هزاران برداشت ، ارزيابي و تجربه اي كه ازخويش داريم باعث مي شود كه نسبت به خود احساس خوشايند ارزشمند بودن و يا بر عكس احساس ناخوشايند بي كفايتي داشته باشيم.
يكي از عوامل بسيار مهم در پيشرفت زندگي و شكوفايي فرد اعتماد به نفس مي باشد بزرگي گفته است هيچ چيز بيش از نيروي دروني ، بيشتر از اعتماد به نفس شخصي را قوي و نيرومند نگه نمي دارد وقتي اين نيروي باطن متزلزل شود يكباره قواي بدني شخصي فرو مي ريزد و او را از پاي در مي آورد.
عزت نفس مي تواند به عنوان چگونگي احساس مردم در باره خودشان تعريف شود. سطوح عزت نفس بچه ها در رفتار و نگرش آن ها قابل مشاهده است . اگر بچه ها درباره خود احساس خوبي داشته باشند ، اين احساس خوب در چگونگي ا رتباط آنان با دوستان ، معلمان ، والدين ، برادران و خواهران و ديگران تاثير خواهد گذاشت .
عزت نفس عاملي تاثير گذار در زندگي افراد است . بنابراين براي والدين خيلي مهم است كه به فرزندان خود در افزايش سطوح مناسبي از عزت نفس كمك كنند.
كارهاي زيادي وجود دارد كه والدين مي توانند از زمان خردسالي فرزندانشان انجام دهند تا آن ها يادبگيرند كه دوست داشتني ، توانا و لايق هستند.
متاسفانه گسترش عزت نفس پايين نيز از دوران كودكي شروع مي شود والدين بايد بسيار دقت كنند كه تخم هاي عزت نفس پايين را ندانسته در بچه هاي خود كفارند بچه ها اولين درس خود را درباره عزت نفس از والدين ياد مي گيرند .
حقايقي درباره عزت نفس :
شكل گيري باور كودكان در مورد خودشان خيلي زود آغاز مي شود بچه ها براي درك اين مطلب كه دوست داشتني ، باهوش ، توانا و … هستند به چگونگي رفتار والدين و بزرگسالاني كه براي آن ها مهم اند نگاه مي كنند.
اگر بچه ها شواهدي دال بر موارد فوق را مشاهده نكنند عزت نفس پايين آنها توسعه مي يابد.
عزت نفس بر موفقيت هاي مدرسه اي موثر است بچه هايي كه احساس خوبي درباره توانايي هاي خود دارند به احتمال قوي د ر مدرسه بهتر از بچه هايي عمل مي كنند كه اغلب فكر مي كنند نمي توانند كارها را به درستي انجام دهند.
موقعيتهاي مدرسه اي هم متقابلا در عزت نفس بچه ها اثر مي گذارد. عزت نفس در نحوه ارتباط بچه ها با ديگران موثر است بچه هايي كه در مورد خود احساس خوبي دارند تمايل دارند كه رابطه اي مثبت با ديگر افراد داشته باشند . به بيان ديگر بچه هايي كه خود را دوست ندارند ،اغلب در ارتباط با ديگران نيز مشكل دارند.
عزت نفس در خلاقيت بچه ها موثر است بچه هاي با عزت نفس پايين كمتر از بچه هايي كه داراي عزت نفس مناسب ا ند ، براي انجام كارهاي خلاق ريسك مي كنند.
والدين در عزت نفس فرزندان خود موثرند تحقيقات نشان مي دهد كه بچه هاي داراي عزت نفس بالا به داشتن والديني گرايش دارند كه به بچه هاي خود محبت مي كنند و احاسس مقبوليت به آنان مي دهد.
در حاليكه بچه هاي با عزت نفس پايين به داشتن والديني نقاد و دقيق تمايل دارند . و بچه هاي داراي عزت نفس پايين گرايش بيشتري به كشمكش و ستيز با والدين نشان مي دهند و الدين چه كارهايي جهت افزايش عزت نفس مناسب فرندان خود مي توانند انجام دهند :
1. فرزندان خود را تحسين كنيد ؟
تشويق باعث بالندگي بچه ها مي شود و هيچ چيز به اندازه آن موثر نيست ، تحسين بايد با احترام ومشخص باشد تاتاثير مثبت به جا بگذارد . لاز م نيست كه والدين منتظر باشند بچه هاي آنان كارهيا فوق العاده خوب انجام دهند تا مورد تحسين قرار گيرند رويدادهاي روزانه مانند به موقع آمده شدن براي رفتن به مدرسه نيز كافي است .
والديني كه به طور مكرر نسبت به فرزندان خود منتقد و از آن ها ناراضي اند بچه هايي با عزت نفس پايين به بار خواهند آورد.
2. محبت و عشق زيادي نسبت به فرزندان خود نشان د هيد .
بچه ها نياز مند عشق و محبت هم به صورت كلامي و هم به صورت فيزيكي اند. والدين بايد همواره به بچه هاي خود بگويند كه آن ها را دوست دارند والدين مي تواند با در آغوش كشيدن ، بوسيدن ،نوازش كردن محبت و علاقه خود را به فرزندانشان نشان دهند.
3. با فرزندان خود با احترام رفتار كنيد .
والدين بايد با بچه هاي خود با احترام مشابهي كه براي يكد وست يا فرد ديگري در خيابان قائل اند ، رفتاركنند . يكي از راه هايي مهمي كه والدين مي تواند براي نشان دادن احترام به بچه ها از آن استفاده كنند ، توجه به گفته هاي آنان است . بعضي از والدين با بچه هاي خود طوري صحبت مي كنند كه با ديگران هرگز اين گونه صحبت نمي كنند بعضي از والدين وقتي كه عصباني مي شوند ، بچه هاي خود را با نام هاي تحقير آميز و بي اهميت صدا مي زنند اين گونه روش ها مي توانند تاثير منفي روي عزت نفس آن ها داشته باشند . والدين مي توانند با گفتن لطفا و متشكرم احترام خود را به بچه ها نشان دهند ، هم چنين بايد از بچه ها در خواست كند كه آنان نيز مشابه والدين خودعمل كنند.
4. در آموزش هاي خود جدي باشيد .
بچه ها به چيزهاي قابل پيش بيني در زندگي خود نياز دارند . آن ها نياز دارند كه بدانند والدينشان چه ا نتظاري از آنان دارند . همچنين مي خواهند بدانند كه چه انتظاراتي بايد از والدينشان داشته باشند . قوانين خانوادگي بايد براي بچه ها روشن و همواره لازم الاجرا باشند . از ا ين طريق بچه ها ياد مي گيرند كه چه رفتاري قابل قبول و چه رفتاري غير قابل قبول ا ست.
5. انتظار نداشته باشيد بچه هايتان كامل باشند .
هيچ كسي كامل نيست ، و لذا والدين نبايد چنين انتظاري از فرزندان خود داشته باشند ، بچه ها نياز دارند بداند كه والدينشان آن ها را همان طور كه هستند قبول دارند و چنين مقبوليتي باعث مي شود كه آن ها احساس امنيتي كنند ، و نتيجه اين امر افزايش عزت نفس است . بعضي از والدين فكر مي كنند كه بايستي بچه ها ي خود راتحت فشار بگذارند تا كارها را بهتر انجام دهند . در واقع عكس اين عمل درست است .
بچه هايي كه والدينشان آن ها را همان طور كه هستند ، قبول مي كنند با اعتماد به نفس و اطمينان خاطر ، تلاش لازم را براي موفقيت انجام مي دهند . اما بچه هايي كه تحت فشار والدين قرار مي گيرند تا كارها را بهتر ا نجام دهند ، ضمن ناراحتي عليه والدين خود طغيان مي كنند.
6. به رفتار ها ونگرش هاي خود ا هميت دهيد .
والدين الگوي بچه ها در نحوه رفتار و نگرش محسوب مي شوند آنها نمي تواند انتظار داشته باشند كه بچه هايشان نگرش مثبت و مناسب را بدون داشتن الگويي درست ، رشد دهند اگر والدين درباره خود شان احساس خوبي نداشسته باشند ، قادر نخواهند بود به فرزندانشان نشان دهند چگونه درباره خود احساس خوبي داشته باشند.
7. به سخنان فرزندان خود گوش كرده به آنها پاسخ دهيد.
والدين بايد در گفت وگو با فرزندانشان ، مطمئن باشند كه به آنها توجه كامل دارند والدين مي تواند با نشستن در كنار آنان ، نگاه كردن در چشمانشان و از طريق نوازش اين كار را انجام دهند . والدين بايد به وسيله تربيت كردن توام با احترام اين اجاره را به فرزندانشان بدهند كه بدانند سوالات و سخنان آنان مهم است.
اگر والدين به آن چه بچه ها مي گويند اهميتي ندهند احتمالا موجب تقويت اين فكر در بچه ها خواهند شد كه افراد مهمي نيستنددو گفته هايشان نيز چندان اهميتي ندارند.
والدين بايد بچه ها را به پرسيدن تشويق كنند و با صداقت به سوالات انان پاسخ دهند و وقتي جواب سوالي را نمي دانند به راحتي بگويند كه نمي دانند و از پاسخ غلط خودداري كنند زيرا فرزندان انتظار ندارند كه والدينشان همه چيز را بدانند اما از آنان انتظار دارند كه صادق باشند.
8.به قول ها يي كه به فرزندان خود داده ايد عمل كنيد :
وقتي والدين به فرزندان خود قول مي دهند كه كاري را انجام دهند بايستي تمام تلاش خود را براي پاي بندي به آن قول به عمل آورند. عمل به قول نشان دهنده آن است كه والدين فرزندانشان را دوست دارند و با آن ها با صداقت و درستي رفتار مي كنند . به بيان ديگر عمل نكردن به قول بچه ها را دچار سر درگمي كرده با اين فكر را در آنان تقويت مي كند كه والدينشان آن ها را به حد كافي دوست ندارند تا به قول خود عمل نمايند. اين عمل به شدت به عزت نفس بچه ها صدمه مي زند.
9. براي فرزندان خود وقت بگذاريد
والدين بايد وقت خاصي را در نظر بگيرند كه با فرزندان خود بگذرانند . اين وقت بايد هم باري والدين و هم براي فرزندان شاد و حسرت آميز باشد . مقدار وقتي كه با فرزندتان مي گذرانيد ، مهم نيست . مهم اين است كه دقايقي را با هم باشيد . اختصاص زمان خاصي ، مثلا 15 دقيقه در هر روز ، اين پيام را به فرزندان خواهد داد كه والدينشان براي آن ها اهميت و ارزش قائل اند و اين بسيار مهم است .
10.به فرزندانتان مثبت گويي در مورد خود را آموزش دهيد .
مثبت گويي در مورد خود ، ابزار نيرومندي براي بچه هاست هر قدر كه بچه ها چيزهاي خوبي را در مورد خود تكرار كنند به احتمال خيلي زياد آن را باور كرده و در خ ود حس خواهند كرد بهترين راه براي آموزش مثبت گويي به بچه ها ، انجام آن توسط والدين در مورد خودشان است.
11. بچه ها راتشويق كنيد كه تصميم هايي در مورد خود بگيرند .
قدرت تصميم گيري يكي از مهارتهاي مهم براي بچه هاست . داشتن چنين مهارتي خيلي مهم خواهد بود و الدين مي تواند قدرت تصميم گيري بچه هارا به روش هاي مختلف مورد تشويق قرار دهند . اين امر از خردسالي شروع مي شود و الدين مي تواند راههاي گوناگون را به فرزندان خود ارائه دهند و از آن ها بخواهند كه تصميم گيري كنند مثلا فهرستي از غذاها را بدهند و با نظر آن ها نسبت به تهيه غذاي شب اقدام كنند بازيهاي مانند شطرنج قدرت تصميم گيري در كودكان را افزاش دهند.
12. به بچه ها مسئوليت بدهيد .
وقتي به بچه ها مسئوليت هايي داده مي شود ، ان ها به خود مي بالند و رشد مي كنند مسئوليتهايي مانند كارهاي عادي و روز مره هفتگي و روزانه باعث مي شود كه والدين نسبت به توانايي فرزندانشان اعتماد كنند و آن ها نيز از عهده انجام كار ، به خوبي بر آيند و در اين بين تشويق براي گرفتن مسئوليت بسيار موثر است.
13. بچه ها را آزاد بگذاريد تا بعضي مواقع خطر كنند
براي بچه ها مهم است كه ياد بگيرند كه آن ها هم مانند بزرگتر ها در مواقعي شكست ميخورند بچه ها بدون تجربه شكست و ناكامي قادر به يادگيري و چگونگي مقابله با ان نيستند . بنابراين به جاي محافظ آن ها بودن وتلاش در پرهيز ا ز شكست آنان ، والدين بايد به بچه ها كمك كنند تا وقتي كه چنين اتفاقاتي برايشان افتاد بتوانند با روش هاي مثبت به مقابله با آن برخيزند . والديني كه نحوه مقابله با شكست و نا كامي را به فرزندان خود ياد مي دهند ، آن ها را در تمام عمر به اين وسيله مجهز مي كنند.
14. دوستي هاي فرزندان خود را تشويق كنيد .
نيازهاي اجتماعي بچه ها در رشد و عزت نفس آنان بسيار حائز اهميت است بچه ها نياز دارند كه اوقاتي را با دوستان خود براي يادگيري ارتباط با ساير افراد خارج از خانواده و با افرا همسن خود بگذرانند .چنين دوستي هايي به بچه ها ياد مي دهد كه چگونه با ديگران همكاري كنند و با ا فراد ديگر ارتباط داشته باشند.
15.به توانايي ها و علائق فرزندان خود اهميت دهيد.
16.كارهاي مدرسه اي هنري و پروژه هاي فرزندان خود را در معرض نمايش قرار دهيد.
17.در برخورد با نوجوان ملايم و منطقي باشيد.
18.اجازه ابراز وجود را به نوجوان خويش بدهيد و به نظريات آن احترام بگذاريد.
19.از مقايسه كردن نوجوانان با يكديگر جدا بپرهيزيد .
20.هيچ گاه نظريات خويش را به نوجوانان تحميل نكنيد.
21.همواره سعي كنيد توانمنديهاي كودكان و نوجوانان را مد نظر قرار دهيد نه ضعفها و ناتواناييهاي آنان را .
22.به نوحوانان خويش در حد لزوم اجازه فعاليت بدهيد.
23.تجارب موفقيت آميز نوجوانان را افزايش دهيد تا از اين طريق عزت نفس بالايي در آنان شكل گيرد.
24.مهارتهاي اجتماعي كودك و نوجوان كمرو و داراي عزت نفس پايين را تقويت كنيد.
25.هميشه در برخورد با نوجوان حالت پذيرندگي و نه طوكنندگي داشته باشيد.
26.با همسر خويش جبهه متعد تشكيل دهيد هرگز با فرزندان خود عليه همسرتان متحد نشويد اين عمل ممكن است در فرزند شما كشمكشهاي عاطفي ايجادكند چنين عملي موجب برانگيختگي احساسات مخرب چون گناه ، حقارت ، شرمندگي و نا امني خواهد شد.
27.از وابسته كردن بيش از حد نوجوان به خودتان پرهيز كنيد.
28.نوجوان خود را با الگوهاي رفتاري مطلوب آشنا كنيد.
29.نوجوان را هيچ گاه با موضوعات خرافي ( چون ديو ، پري ، جن و … ) نترسانيد .
30.هر چه را كه دل كوچك فرزند شما مي خواهد در اختيار او مگذاريد ( به او فرصت دهيد تا ارزش بدست آوردن و لذت استحقاق داشتن را درك كند .
31.هرگز به عواطف و احساسات نوجوان خود بي تفاوت نباشيد.
32.با نوجوان خود مثل يك دوست صميمي برخورد كنيد.
33.توجه د اشته باشيد كه مشاجرات لفظي در خانه ( ميان پدر و مادر ) در روحيه يا رفتار نوجوان منعكس مي شود.
34.به سرگرميها و تفريحات مناسب در زندگي نوجوان اهميت دهيد و بي تفاوت نباشيد .
35.در محبت كردن به نوجوان راه افراط و تفريط در پيش نگريد.
36.به فرزندتان احساس بدهيد كه بداند دوست داشتني و قابل احترام است اما هرگز با او نوزاد وار رفتار نكنيد.
37.توقعات فرزندتان را در حد معقول برآورده سازيد.
38.هيچ گاه فرزندتان را با القاب نامناسب صدا نزنيد و از مسخره كردن آنها جدا بپرهيزيد.
39.در پرورش استعدادهاي بالقوه كودكتان جديت به خرج دهيد.
40.براي آنكه كودكي باعزت نفس بالا پرورش دهيم بايد خود داراي عزت نفس شايان توجهي باشيم.
اگر تجربه ذهني خدشه دار شود اثرات ناگواري بر عملكرد زندگي فردي مي گذارد .
تحقيقات روانشناسي در زمينه عزت نفس بيانگر اين است كه همراه با كاهش عزت نفس افسردگي ، اضطراب ، كاهش سلامت عمومي بدن بي تفاوتي و احساس تنهايي ، عدم رضايت شغلي ، كاهش عملكرد و عدم موفقيت تحصيلي و … بوجود مي آيد. (كوپراسميت ) . همچنين ميد ( 1934 ) معتقد بود كه عزت نفس به طور وسيعي ناشي از ارزيابي ديگران است .
هافمن نيز تاكيد داشت كه نحوه ارتباط مادر با كودك در ايجاد تصور مثبت از خود وعزت نفس موثر است و ارتباط تنگاتنگي ميان پدر و عزت نفس نوجوان مشاهده نمود .
با توجه به تحقيقات انجام شده ، ضروري است كه در مورد رابطه عوامل مختلف با عزت نفس به خصوص والدين توجه كافي بشود زيرا محيط خانواده اولين و بادوام ترين عاملي است كه در رشد شخصيت افراد تاثير مي گذارد.
خانواده يكي از عوامل اساسي شكل گيري شخصيت كودك و اولين بذر تكوين رشد فردي و به اساس بناء شخصيت آدمي است . زيرا كودك در بيشتر حالات خود مقلد پدرو مادر در خويها و رفتارهاي آنهاست .
ترديدي نيست كه خانواده اثري عميق و پايدار در پي ريزي رفتار فردي كودك و برانگيختن روح زندگي و آرامش دروني دارد و كودك در خانواده زبان مي آموزد ، برخي از ا رزشهاي اخلاقي را كسب مي كند و به خصلتهاي گوناگون متصف مي شود . خانواده سهم بسزايي در بناي تمدن انساني و بر پاداشتن روابط همكاري بين مردم دارد. هنر آموختن اصول اجتماع و قواعد ادب و اخلاق به انسانها به عهده خانواده است.
به اعتقاد ما ، اگر چه همه كودكان دنيا داراي والدين هستند ولي مي توان گفت كه تنها عده محدودي از اين والدين صلاحيت تربيت كردن و مربي بودن را دارا هستند . همچنين والديني هستند كه اظهار مي دارند با وجود اينكه آنها از كوچكترين خواسته هاي كودكشان فرو گذار ننموده اند اما فرزندشان در كارهاي خود آنچانكه بايد وشايد موفق نمي شود ، جسارت كافي براي انجام امور را ندارد واغلب اولياي مدرسه از او شكايت دارند.
البته قضاوت در مورد اينكه چه عاملي يا عواملي عدم موفقيت چنين كودكي را سبب شده است تا حدي مشكل و مستلزم تامل جدي است . ولي چيزي كه به وضوح روشن است حمايتهاي بيدريغ و توجهات افراطي والدين مي باشد كه اين خود از جمله عواملي است كه كودك را متكي و وابسته بار مي آورد.
اشكال اصلي والدين اين كودك در اين بوده است كه آنها فرصتي به كودك نداده اند تا به توانائيها و استعدادهاي خود پي ببرند و بتوانند خود واقعي خويش را در بحبوحه ملايمات و ناملايمات زندگي بيابد . گفتني است كه والدين خوب آنهايي نيستند كه تمامي اميال و خواسته هاي كودك را جامعه عمل بپوشانند . در مقابل ، كساني كه هيچ توجهي به خواسته ها و علائق كودك نداشته باشند صرفا نظرات و عقايد خود را بر كرسي بنشانند نيز والدين خوب تلقي نمي شوند.
اما رويهم رفته والديني خوب هستند كه سعي در شناخت نيازهاي جسماني و عاطفي ، اجتماعي ، عقلاني و اقتصادي فرزندانشان داشته باشند و با در نظر گرفتن شرايط و نيز جوانب و عواقب به رفع آن نياز ها بپردازند و با مراجعه به متخصصان و نيز با مطالعه آثار دانشمندان در زمينه هاي مربوط به تربيت كودكان بهترين روشها را براي تربيت فرزندانشان برگزينند و در پرورش شخصيت آنان تلاش نمايند.
بنابراين به منظور پرورش شخصيت بايد به بحث در مورد جنبه هاي شخصيت پرداخت كه در روانشناسي نيز اساسي ترين موضوع است و مباحثي مانند يادگيري ، انگيزه تفكر و ادراك عواطف و احساسات را به طور عمده هسته وجودي شخصيت آدمي يعني خود و به بياني واضح تر و مشخص تر عزت نفس را در بر مي گيرد .
روانشناسان و جامعه شناسان عزت نفس مثبت را به عنوان هسته مركزي سازگاري اجتماعي قلمداد مي كنند. صاحب نظران مسائل رواني و اجتماعي مانند ويليام جيمز ، جرج هربرت ميد و پارلز هرتون كولي مباحث اساسي پيرامون عزت نفس داشته اند. سالهاي بعد افرادي تنها مانند: آدلر ، ساليوان ، مددناي بحث خودپنداري را در بيان تئوريهاي شخصيت عنوان نموده اند . همينطور انسان گراياني چون راجرز و مازلو به طور عمده و اساسي به آن پرداخته اند و در نهايت كوپر اسميت به تكميل نظرات ديگران در اين خصوص پرداخته اند.
دين مبين اسلام نيز بر عزت نفس تاكيد نموده و ذلت نفس رامزمت مي كند و ملكيت اسلام بانگرش مثبت به انسان در واقع احساس عزت نفس را در انسان ايجاد مي كند و روشهايي را براي افزايش آن بيان مي نمايد.
بر اساس شواهد به نظر مي رسد عزت نفس از اهميت ويژه اي برخوردار است وگستردگي و نفوذ آن بر ابعاد گوناگون زندگي قابل تبيين مي باشد.
عزت نفس به تعبير واضح تر عبارتند از احساس ارزشمند بودن . اساسا حس عزت نفس نوجوانان تا اندازه اي متغير است به اين معني كه او در زمانهاي مختلف ، تا حدي بر حسب رويدادها ، افراد و تجربياتي كه در آن هنگام او را تحت تاثير قرار مي دهند . نشانه هاي عزت نفس كم يا زياد از خود نشان مي دهند.
احساس ارزشمند بودن از مجموع افكار و احساسها ، عواطف وتجربياتمان در طول زندگي ناشي مي شود. ميانديشيم كه فردي باهوش يا كودن هستيم ، احساس مي كنيم كه شخصي منظور يا دوست داشتني هستيم ، خود را دوست داريم يا نداريم ، مجموعه هزاران برداشت ، ارزيابي و تجربه اي كه ازخويش داريم باعث مي شود كه نسبت به خود احساس خوشايند ارزشمند بودن و يا بر عكس احساس ناخوشايند بي كفايتي داشته باشيم.
يكي از عوامل بسيار مهم در پيشرفت زندگي و شكوفايي فرد اعتماد به نفس مي باشد بزرگي گفته است هيچ چيز بيش از نيروي دروني ، بيشتر از اعتماد به نفس شخصي را قوي و نيرومند نگه نمي دارد وقتي اين نيروي باطن متزلزل شود يكباره قواي بدني شخصي فرو مي ريزد و او را از پاي در مي آورد.
عزت نفس مي تواند به عنوان چگونگي احساس مردم در باره خودشان تعريف شود. سطوح عزت نفس بچه ها در رفتار و نگرش آن ها قابل مشاهده است . اگر بچه ها درباره خود احساس خوبي داشته باشند ، اين احساس خوب در چگونگي ا رتباط آنان با دوستان ، معلمان ، والدين ، برادران و خواهران و ديگران تاثير خواهد گذاشت .
عزت نفس عاملي تاثير گذار در زندگي افراد است . بنابراين براي والدين خيلي مهم است كه به فرزندان خود در افزايش سطوح مناسبي از عزت نفس كمك كنند.
كارهاي زيادي وجود دارد كه والدين مي توانند از زمان خردسالي فرزندانشان انجام دهند تا آن ها يادبگيرند كه دوست داشتني ، توانا و لايق هستند.
متاسفانه گسترش عزت نفس پايين نيز از دوران كودكي شروع مي شود والدين بايد بسيار دقت كنند كه تخم هاي عزت نفس پايين را ندانسته در بچه هاي خود كفارند بچه ها اولين درس خود را درباره عزت نفس از والدين ياد مي گيرند .
حقايقي درباره عزت نفس :
شكل گيري باور كودكان در مورد خودشان خيلي زود آغاز مي شود بچه ها براي درك اين مطلب كه دوست داشتني ، باهوش ، توانا و … هستند به چگونگي رفتار والدين و بزرگسالاني كه براي آن ها مهم اند نگاه مي كنند.
اگر بچه ها شواهدي دال بر موارد فوق را مشاهده نكنند عزت نفس پايين آنها توسعه مي يابد.
عزت نفس بر موفقيت هاي مدرسه اي موثر است بچه هايي كه احساس خوبي درباره توانايي هاي خود دارند به احتمال قوي د ر مدرسه بهتر از بچه هايي عمل مي كنند كه اغلب فكر مي كنند نمي توانند كارها را به درستي انجام دهند.
موقعيتهاي مدرسه اي هم متقابلا در عزت نفس بچه ها اثر مي گذارد. عزت نفس در نحوه ارتباط بچه ها با ديگران موثر است بچه هايي كه در مورد خود احساس خوبي دارند تمايل دارند كه رابطه اي مثبت با ديگر افراد داشته باشند . به بيان ديگر بچه هايي كه خود را دوست ندارند ،اغلب در ارتباط با ديگران نيز مشكل دارند.
عزت نفس در خلاقيت بچه ها موثر است بچه هاي با عزت نفس پايين كمتر از بچه هايي كه داراي عزت نفس مناسب ا ند ، براي انجام كارهاي خلاق ريسك مي كنند.
والدين در عزت نفس فرزندان خود موثرند تحقيقات نشان مي دهد كه بچه هاي داراي عزت نفس بالا به داشتن والديني گرايش دارند كه به بچه هاي خود محبت مي كنند و احاسس مقبوليت به آنان مي دهد.
در حاليكه بچه هاي با عزت نفس پايين به داشتن والديني نقاد و دقيق تمايل دارند . و بچه هاي داراي عزت نفس پايين گرايش بيشتري به كشمكش و ستيز با والدين نشان مي دهند و الدين چه كارهايي جهت افزايش عزت نفس مناسب فرندان خود مي توانند انجام دهند :
1. فرزندان خود را تحسين كنيد ؟
تشويق باعث بالندگي بچه ها مي شود و هيچ چيز به اندازه آن موثر نيست ، تحسين بايد با احترام ومشخص باشد تاتاثير مثبت به جا بگذارد . لاز م نيست كه والدين منتظر باشند بچه هاي آنان كارهيا فوق العاده خوب انجام دهند تا مورد تحسين قرار گيرند رويدادهاي روزانه مانند به موقع آمده شدن براي رفتن به مدرسه نيز كافي است .
والديني كه به طور مكرر نسبت به فرزندان خود منتقد و از آن ها ناراضي اند بچه هايي با عزت نفس پايين به بار خواهند آورد.
2. محبت و عشق زيادي نسبت به فرزندان خود نشان د هيد .
بچه ها نياز مند عشق و محبت هم به صورت كلامي و هم به صورت فيزيكي اند. والدين بايد همواره به بچه هاي خود بگويند كه آن ها را دوست دارند والدين مي تواند با در آغوش كشيدن ، بوسيدن ،نوازش كردن محبت و علاقه خود را به فرزندانشان نشان دهند.
3. با فرزندان خود با احترام رفتار كنيد .
والدين بايد با بچه هاي خود با احترام مشابهي كه براي يكد وست يا فرد ديگري در خيابان قائل اند ، رفتاركنند . يكي از راه هايي مهمي كه والدين مي تواند براي نشان دادن احترام به بچه ها از آن استفاده كنند ، توجه به گفته هاي آنان است . بعضي از والدين با بچه هاي خود طوري صحبت مي كنند كه با ديگران هرگز اين گونه صحبت نمي كنند بعضي از والدين وقتي كه عصباني مي شوند ، بچه هاي خود را با نام هاي تحقير آميز و بي اهميت صدا مي زنند اين گونه روش ها مي توانند تاثير منفي روي عزت نفس آن ها داشته باشند . والدين مي توانند با گفتن لطفا و متشكرم احترام خود را به بچه ها نشان دهند ، هم چنين بايد از بچه ها در خواست كند كه آنان نيز مشابه والدين خودعمل كنند.
4. در آموزش هاي خود جدي باشيد .
بچه ها به چيزهاي قابل پيش بيني در زندگي خود نياز دارند . آن ها نياز دارند كه بدانند والدينشان چه ا نتظاري از آنان دارند . همچنين مي خواهند بدانند كه چه انتظاراتي بايد از والدينشان داشته باشند . قوانين خانوادگي بايد براي بچه ها روشن و همواره لازم الاجرا باشند . از ا ين طريق بچه ها ياد مي گيرند كه چه رفتاري قابل قبول و چه رفتاري غير قابل قبول ا ست.
5. انتظار نداشته باشيد بچه هايتان كامل باشند .
هيچ كسي كامل نيست ، و لذا والدين نبايد چنين انتظاري از فرزندان خود داشته باشند ، بچه ها نياز دارند بداند كه والدينشان آن ها را همان طور كه هستند قبول دارند و چنين مقبوليتي باعث مي شود كه آن ها احساس امنيتي كنند ، و نتيجه اين امر افزايش عزت نفس است . بعضي از والدين فكر مي كنند كه بايستي بچه ها ي خود راتحت فشار بگذارند تا كارها را بهتر انجام دهند . در واقع عكس اين عمل درست است .
بچه هايي كه والدينشان آن ها را همان طور كه هستند ، قبول مي كنند با اعتماد به نفس و اطمينان خاطر ، تلاش لازم را براي موفقيت انجام مي دهند . اما بچه هايي كه تحت فشار والدين قرار مي گيرند تا كارها را بهتر ا نجام دهند ، ضمن ناراحتي عليه والدين خود طغيان مي كنند.
6. به رفتار ها ونگرش هاي خود ا هميت دهيد .
والدين الگوي بچه ها در نحوه رفتار و نگرش محسوب مي شوند آنها نمي تواند انتظار داشته باشند كه بچه هايشان نگرش مثبت و مناسب را بدون داشتن الگويي درست ، رشد دهند اگر والدين درباره خود شان احساس خوبي نداشسته باشند ، قادر نخواهند بود به فرزندانشان نشان دهند چگونه درباره خود احساس خوبي داشته باشند.
7. به سخنان فرزندان خود گوش كرده به آنها پاسخ دهيد.
والدين بايد در گفت وگو با فرزندانشان ، مطمئن باشند كه به آنها توجه كامل دارند والدين مي تواند با نشستن در كنار آنان ، نگاه كردن در چشمانشان و از طريق نوازش اين كار را انجام دهند . والدين بايد به وسيله تربيت كردن توام با احترام اين اجاره را به فرزندانشان بدهند كه بدانند سوالات و سخنان آنان مهم است.
اگر والدين به آن چه بچه ها مي گويند اهميتي ندهند احتمالا موجب تقويت اين فكر در بچه ها خواهند شد كه افراد مهمي نيستنددو گفته هايشان نيز چندان اهميتي ندارند.
والدين بايد بچه ها را به پرسيدن تشويق كنند و با صداقت به سوالات انان پاسخ دهند و وقتي جواب سوالي را نمي دانند به راحتي بگويند كه نمي دانند و از پاسخ غلط خودداري كنند زيرا فرزندان انتظار ندارند كه والدينشان همه چيز را بدانند اما از آنان انتظار دارند كه صادق باشند.
8.به قول ها يي كه به فرزندان خود داده ايد عمل كنيد :
وقتي والدين به فرزندان خود قول مي دهند كه كاري را انجام دهند بايستي تمام تلاش خود را براي پاي بندي به آن قول به عمل آورند. عمل به قول نشان دهنده آن است كه والدين فرزندانشان را دوست دارند و با آن ها با صداقت و درستي رفتار مي كنند . به بيان ديگر عمل نكردن به قول بچه ها را دچار سر درگمي كرده با اين فكر را در آنان تقويت مي كند كه والدينشان آن ها را به حد كافي دوست ندارند تا به قول خود عمل نمايند. اين عمل به شدت به عزت نفس بچه ها صدمه مي زند.
9. براي فرزندان خود وقت بگذاريد
والدين بايد وقت خاصي را در نظر بگيرند كه با فرزندان خود بگذرانند . اين وقت بايد هم باري والدين و هم براي فرزندان شاد و حسرت آميز باشد . مقدار وقتي كه با فرزندتان مي گذرانيد ، مهم نيست . مهم اين است كه دقايقي را با هم باشيد . اختصاص زمان خاصي ، مثلا 15 دقيقه در هر روز ، اين پيام را به فرزندان خواهد داد كه والدينشان براي آن ها اهميت و ارزش قائل اند و اين بسيار مهم است .
10.به فرزندانتان مثبت گويي در مورد خود را آموزش دهيد .
مثبت گويي در مورد خود ، ابزار نيرومندي براي بچه هاست هر قدر كه بچه ها چيزهاي خوبي را در مورد خود تكرار كنند به احتمال خيلي زياد آن را باور كرده و در خ ود حس خواهند كرد بهترين راه براي آموزش مثبت گويي به بچه ها ، انجام آن توسط والدين در مورد خودشان است.
11. بچه ها راتشويق كنيد كه تصميم هايي در مورد خود بگيرند .
قدرت تصميم گيري يكي از مهارتهاي مهم براي بچه هاست . داشتن چنين مهارتي خيلي مهم خواهد بود و الدين مي تواند قدرت تصميم گيري بچه هارا به روش هاي مختلف مورد تشويق قرار دهند . اين امر از خردسالي شروع مي شود و الدين مي تواند راههاي گوناگون را به فرزندان خود ارائه دهند و از آن ها بخواهند كه تصميم گيري كنند مثلا فهرستي از غذاها را بدهند و با نظر آن ها نسبت به تهيه غذاي شب اقدام كنند بازيهاي مانند شطرنج قدرت تصميم گيري در كودكان را افزاش دهند.
12. به بچه ها مسئوليت بدهيد .
وقتي به بچه ها مسئوليت هايي داده مي شود ، ان ها به خود مي بالند و رشد مي كنند مسئوليتهايي مانند كارهاي عادي و روز مره هفتگي و روزانه باعث مي شود كه والدين نسبت به توانايي فرزندانشان اعتماد كنند و آن ها نيز از عهده انجام كار ، به خوبي بر آيند و در اين بين تشويق براي گرفتن مسئوليت بسيار موثر است.
13. بچه ها را آزاد بگذاريد تا بعضي مواقع خطر كنند
براي بچه ها مهم است كه ياد بگيرند كه آن ها هم مانند بزرگتر ها در مواقعي شكست ميخورند بچه ها بدون تجربه شكست و ناكامي قادر به يادگيري و چگونگي مقابله با ان نيستند . بنابراين به جاي محافظ آن ها بودن وتلاش در پرهيز ا ز شكست آنان ، والدين بايد به بچه ها كمك كنند تا وقتي كه چنين اتفاقاتي برايشان افتاد بتوانند با روش هاي مثبت به مقابله با آن برخيزند . والديني كه نحوه مقابله با شكست و نا كامي را به فرزندان خود ياد مي دهند ، آن ها را در تمام عمر به اين وسيله مجهز مي كنند.
14. دوستي هاي فرزندان خود را تشويق كنيد .
نيازهاي اجتماعي بچه ها در رشد و عزت نفس آنان بسيار حائز اهميت است بچه ها نياز دارند كه اوقاتي را با دوستان خود براي يادگيري ارتباط با ساير افراد خارج از خانواده و با افرا همسن خود بگذرانند .چنين دوستي هايي به بچه ها ياد مي دهد كه چگونه با ديگران همكاري كنند و با ا فراد ديگر ارتباط داشته باشند.
15.به توانايي ها و علائق فرزندان خود اهميت دهيد.
16.كارهاي مدرسه اي هنري و پروژه هاي فرزندان خود را در معرض نمايش قرار دهيد.
17.در برخورد با نوجوان ملايم و منطقي باشيد.
18.اجازه ابراز وجود را به نوجوان خويش بدهيد و به نظريات آن احترام بگذاريد.
19.از مقايسه كردن نوجوانان با يكديگر جدا بپرهيزيد .
20.هيچ گاه نظريات خويش را به نوجوانان تحميل نكنيد.
21.همواره سعي كنيد توانمنديهاي كودكان و نوجوانان را مد نظر قرار دهيد نه ضعفها و ناتواناييهاي آنان را .
22.به نوحوانان خويش در حد لزوم اجازه فعاليت بدهيد.
23.تجارب موفقيت آميز نوجوانان را افزايش دهيد تا از اين طريق عزت نفس بالايي در آنان شكل گيرد.
24.مهارتهاي اجتماعي كودك و نوجوان كمرو و داراي عزت نفس پايين را تقويت كنيد.
25.هميشه در برخورد با نوجوان حالت پذيرندگي و نه طوكنندگي داشته باشيد.
26.با همسر خويش جبهه متعد تشكيل دهيد هرگز با فرزندان خود عليه همسرتان متحد نشويد اين عمل ممكن است در فرزند شما كشمكشهاي عاطفي ايجادكند چنين عملي موجب برانگيختگي احساسات مخرب چون گناه ، حقارت ، شرمندگي و نا امني خواهد شد.
27.از وابسته كردن بيش از حد نوجوان به خودتان پرهيز كنيد.
28.نوجوان خود را با الگوهاي رفتاري مطلوب آشنا كنيد.
29.نوجوان را هيچ گاه با موضوعات خرافي ( چون ديو ، پري ، جن و … ) نترسانيد .
30.هر چه را كه دل كوچك فرزند شما مي خواهد در اختيار او مگذاريد ( به او فرصت دهيد تا ارزش بدست آوردن و لذت استحقاق داشتن را درك كند .
31.هرگز به عواطف و احساسات نوجوان خود بي تفاوت نباشيد.
32.با نوجوان خود مثل يك دوست صميمي برخورد كنيد.
33.توجه د اشته باشيد كه مشاجرات لفظي در خانه ( ميان پدر و مادر ) در روحيه يا رفتار نوجوان منعكس مي شود.
34.به سرگرميها و تفريحات مناسب در زندگي نوجوان اهميت دهيد و بي تفاوت نباشيد .
35.در محبت كردن به نوجوان راه افراط و تفريط در پيش نگريد.
36.به فرزندتان احساس بدهيد كه بداند دوست داشتني و قابل احترام است اما هرگز با او نوزاد وار رفتار نكنيد.
37.توقعات فرزندتان را در حد معقول برآورده سازيد.
38.هيچ گاه فرزندتان را با القاب نامناسب صدا نزنيد و از مسخره كردن آنها جدا بپرهيزيد.
39.در پرورش استعدادهاي بالقوه كودكتان جديت به خرج دهيد.
40.براي آنكه كودكي باعزت نفس بالا پرورش دهيم بايد خود داراي عزت نفس شايان توجهي باشيم.
دو روش علمي برا ي افزايش اعتماد به نفس بر گرفته از مقاله منصور آرام فرد كارشناسي اثر روانشناسي
1.با خدا ارتباط برقرار كنيد.
2.به خودتان عشق بورزيد
3.ليستي از توانايي خود تهيه كنيد
4.خودتان را تشويق و ستايش كنيد .
5.با جسم نو د خوب رفتار كنيد
6.هميشه تبسمي بر لب داشته باشيد
7.حالت بگيريد
8.تنفس عميق را تمرين كنيد
9.خوب بخوابيد
10.همه را ببخشيد ( روح خود را آزاد كنيد ) اعتماد بهنفس روحي غني بزرگ
11.از خوبي ديگر تشكر و قدرداني كنيد
12.در همه حال شكر گزار باشيد
13.در باره اعتماد به نفس فكر كنيد.
14.تكرار عباراتتاكيدي مثبت را جدي بگيريد .
15.كگتابهاي مفيد و الهام بخش بخوانيد
16.به وضعيت ظاهر خود اهميت بدهيد .
17.به د يگران احترام بگذاريد.
18.خود را به ديگران معذي كنيد
19.سرعت راه رفتن خود را 25 درصد افزايش دهيد
20.تبريك و تسليت بگوييد و هديه بدهيد.
مشخصات نوجوان و جوان با
الف: عزت نفس زياد :
1.مستقل عمل مي كند
2.مسئوليت پذير است ( سريع و با اطمينان عمل مي كند )
3.به پيشرفت هايش افتخار مي كند.
4.به آموزش ها و فعاليتهاي جديد مشتاقانه رو مي آورد.
5.هيجانات و احساسات در او دامنه وسيعي دارد ( قهقهه زدن ، فرياد زدن ، گريه كردن و…)
6.ناكامي را به خوبي تحمل مي كند.
7.احساس مي كند مي تواند ديگران را تحت تاثير قرار دهد.
ب : با عزت نفس كم :
1.استعدادهاي خود را د ست كم مي گيرد ( نمي توانم ، نمي توانم بر زبان او جاريست )
2.احساس مي كند كه ديگران ارزشي براي او قائل نيستند.
3.احساس ناتواني در فعلايتها مي كند .
4.به آساني تحت تاثير ديگران قرار مي گيرد.
5.عواطف و احساسات در او د امنه محدودي دارد ( مي توان پيش بيني كرد كه در هر موقعيتي چه واكنشي نشان مي دهد ) .
6.از موقعيتهاي نگراني زا فرار مي كند .
7.بهانه جو مي باشد و زود نا اميد مي شود ( اصطلاحا نازك نارنجي است )
8.براي ضعف ها ي خود ديگران را سرزنش مي كند.
و خلاصه آنكه هر فرديكه دنيا است براي شناخت يك دنيا ، يك دنيا چيز بايد آموخت .
منـابـع
1-بيابانگرد ، اسماعيل :روشهاي افزايش عزت نفس در كودكان و نوجوانان
2-انيكسون ،وينال و همكاران : زمينه روانشناسي – ترجمه محمد تقي براهني و همكاران ، جلد دوم -تهران .انتشارات رشد 1368
3-سيف ،علي اكبر: روانشناسي پرورشي
4-شفيع آبادي ـ عبداله . فنون و روشهاي مشاوره چاپ سوم
5-هنري مالن ،پاول و همكاران : رشد و شخصيت كودك ترجمه مهشيد باسايي
6-ناتانيل براندن : روانشناسي حرمت نفس ترجمه جمال هاشمي
7-دكتر هريس ،كلمز . امينه كلارك ،رينولدبين : روشهاي تقويت عزت نفس در نوجوانان . ترجمه پروين علي پور
