هشداری پیرامون هدررفت سرمایه انسانی کشور

سرمایه اجتماعی یکی از مهمترین عوامل در رشد و توسعه یک کشور است، در یاداشت «فرار مغزها؛ اهدای کمک بلاعوض ایران به غرب! » به بی اهمیتی به این نیروی مهم در کشور اشاره شد. سرمایه انسانی مکمل سرمایه فیزیکی است که موجب می شود سرمایه های فیزیکی به صورت مناسب تری استفاده شود.
این یاداشت نه در پی سیاه نمایی و ایجاد فضای ناامیده کننده است بلکه هشداری و توصیه کننده به لزوم توجه پتانسیل نیروی انسانی است. اگر زیر ساختهای رشد نیروی انسانی مانند فضای آموزشی خوب، امکانات آموزشی، اینترنت و … ارتقاء یابد مسلماً شاهد ارتقا وضعیت نیروی انسانی نیز می شویم.
طبق برآوردهای انجام شده، سرمایه انسانی، تحصیلات، آموزش های در حین کار و عمل و سایر آموزشها و بهداشت ۸۰ درصد سرمایه یا ثروت ایالات متحده و سایر کشورهای توسعه یافته را تشکیل می دهد. (۱) شولتز اقتصاد دان برجسته دهه هفتاد آمریکایی در یک پژوهش گسترده در باره اقتصاد آمریکا، به این نتیجه رسید که ۲۰ درصد از رشد سالانه اقتصاد این کشور ناشی از رشد در سرمایه انسانی می باشد.
اهمیت سرمایه انسانی را در رشد سریع کشورهای ژاپن، تایوان، هنگ کنگ، کره جنوبی و … که فاقد منابع طبیعی قابل توجه هستند را می توان مشاهده کرد. وضع سرمایه گذاری ما بر انسان رضایت بخش نیست. ثابت کننده این مدعا نیز آمارهای سازمان های مختلف می باشد. طبق گزارش سازمان ملل در ارزیابی شاخص توسعه انسانی، کشور ما با کسب نمره ۰/۷۰۷ در جایگاه ۸۹ از بین ۱۸۷ کشور جهان دارد. کشور ما در سالهای اخیر از لحاظ شاخص توسعه در یک بازه قرار گرفته است هر چند که در گزارش سازمان ملل کشور ما در جایگاه مناسب قرار دارد اما می بایست به فکر ارتقا بود. طبق گزارش این سازمان در سال ۲۰۱۱، جایگاه ایران با همین نمره ۸۸ بوده است. (۲)
شاخص توسعه انسانی (HDI ) بر اساس معیارهایی چون امید به زندگی، کیفیت نظام آموزشی، درآمد واقعی و درآمد سرانه ملی محاسبه می شود و رقمی از صفر تا يك را در بر می گیرد که هر چه این رقم بیشتر باشد دلالت بر وضعیت بهتر از نظر توسعه انسانی دارد.
بر اساس شاخص رفاه لگاتیوم، کشور ما در سال ۲۰۱۲ در رتبه ۱۰۲ قرار گرفته است. موسسه لگاتیوم از سال ۲۰۰۷، شاخصی برای اندازه گیری رفاه و کامیابی در کشورهای جهان فراهم کرده که در سنجش با شاخص های دیگر مانند شاخص توسعه انسانی فراگیر تر است. مولفه های شاخص لگاتیوم، زیر ساختهای اقتصادی، فضای کارافرینی و نوآوری، نهادهای مدنی، آموزش، سلامت، امنیت و اسایش، سرمایه ی انسانی و دولت هستند. هر بخش، همچون یک زیر شاخص است. جایگاه یک کشور در شاخص کلی، بر پایه میانگین وزنی با وزنهای برابر این بخشها بدست می آید. (۳)
می بایست به فکر اصلاح نظام آموزش عالی نیز باشیم. نرخ ثبت نام ناخالص آموزش عالي در ايران فقط يك درصد از متوسط آن در كشورهاي با شاخص توسعه انساني متوسط بيش تر بوده است. هم اکنون نرخ ناخالص ثبت‌نام در آموزش‌عالی، در ایران ۳۶.۵ است. (۴) نرخ ثبت نام ناخالص تركيبي تمام سطوح آموزشي نيز نشان داده كه ايران با ميانگين كشورهاي مورد بررسي ۸۳۳ درصد براي مردان و ۸۴ درصد براي زنان از اين لحاظ نيز فاصله دارد (۵) و اين گوياي اين واقعيت است كه كمبود ظرفيت توسعه سرمايه انساني از سطوح قبل از آموزش عالي آغاز مي شود.
پايين بودن نرخ ثبت نام ناخالص آموزش عالي در ايران نشان مي دهد كه ميزان سرمايه گذاري انجام شده و نرخ پوشش تحصيلي كنوني به هيچ وجه پاسخگوي جمعيت در حال رشد آن نيست. هنگامی که به مقاطع پایین تحصیلی توجهی نمی شود شاید صحبت از مقاطع بالا سخنی بیهوده باشد. اینکه بگوییم سهم دکترای تخصصی در ایران زیر یک است با توجه به سخنان هفته علي باقرزاده، معاون وزير آموزش و پرورش چندان تعجب آور نیست.
معاون وزیر آموزش و پروش گفت : از ۴۰ میلیون باسواد غیرمحصل کشور، ۱۰ میلیون و ۶۰۰ هزار شهروند بزرگسال تحصیلات در حد ابتدایی و بیش از ۹ میلیون نفر تحصیلات راهنمایی دارند که با این حساب در مجموع ۲۰ میلیون تحصیلات کمتر از سوم راهنمایی دارند. مفهوم خبر بالا این است که ۲۰ میلیون از جمعیت بالای ۶ سال کشور یا بی‌سواد مطلقند یا به قول قدیمی‌ها کوره سوادی دارند و خیلی نزدیک به بی‌سوادند.
این آمارها را بگذاریم در کنار اتلاف سرانه آموزش در مدارس. اکنون به دلیل تعطیلی های مختلف این سرانه کمتر شده است، به عنوان مثال، ساعات درسي سالانه دوره ابتدايي ۸۵۰ ساعت است. اما تقويم آموزشي مدارس بسيار لاغرتر و نحيف تر است. در عمل بخشي از زمان درس روزانه مدارس به سود زنگ تفريح و مراسم آغازين و مناسبت هاي مختلف مدرسه، تلف مي شود و هر دوساعت آموزشي كه بايد يك زنگ ۹۰ دقيقه يي باشد در عمل حدود ۷۰ تا ۷۵ دقيقه تقليل مي يابد. علاوه بر اين، با در نظر گرفتن تعطيلي پنجشنبه ها و احتساب روزهاي تعطيل رسمي و غيررسمي و بين التعطيلين و تعطيلات بين امتحاني و تعطيلات آلودگي هوا و پيشواز نوروز از جهارشنبه سوري و… عملابرنامه آموزشي سالانه مدارس از ۸۵۰ ساعت، به كمتر از ۶۰۰ ساعت تقليل يافته است. (۶ )
شاخص کیفیت نظام آموزشی نیز نامطلوب است. علی عباسپور رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس هشتم در این باره گفته بود : به شدت نگران وضعیت و کیفیت نظام آموزشی کشور هستیم، بسیاری از تصمیمات گرفته شده از سوی مسئولان، با عجله و بدون نگاه منطقی اجرایی می‌شود و روند علمی و تحقیقاتی را طی نمی‌کند.
گزارش جهانی رقابت پذیری ۲۰۱۳-۲۰۱۲ این نگرانی عباسپور را تایید می‌کند. طبق این گزارش شاخص کیفیت نظام آموزشی ایران با ۳.۳ درصد در مقیاس ۱ تا ۷، دارای رتبه ۹۴ در جهان از ۱۴۴ کشور است. (۷) مجمع جهاني اقتصاد، ايران را از نظر شاخص دسترسي به اينترنت در مدارس در بين ۱۴۴ كشور جهان در رده ۱۱۷ قرار داد (۸) ایران با سرانه پهنای باند ۳.۵ کیلو بایت در رتبه ۱۱۵ از ۱۴۴ کشور قرار دارد.( ۹ ) مطابق آمار سایت معتبر net index در رده بندی سرعت دانلود کاربران خانگی، در میان ۱۸۲ کشور ایران در رتبه ۱۶۵ قرار دارد. این آمار وقتی جالب‌تر می‌شود که بدانیم در این رده بندی کشور عراق در رتبه ۱۳۳ و افغانستان در رتبه ۱۴۳ قرار دارند( ۱۰)
این موارد نشانگر عدم توجه و تمرکز بر سرمایه انسانی است. اگر دولت به جای اتکا به درآمدهای نفتی، حداقل‌هایی از امکانات را برای سرمایه انسانی فراهم می‌ساخت امروزه هزاران تحریم نیز بر اقتصاد و رشد ایران تأثیر گذار نبود. متأسفانه دولت در سال‌های اخیر و با درآمدهای عظیم به جای اینکه به فکر سرمایه انسانی باشد به فکر دعواهای سیاسی و انداختن تقصیرها گردان این و آن بود. گرچه تنها دولت مقصر نیست و سایر قوا نیز به سهم و به طبع آن قصوری انجام داده‌اند ولی سهم دولت در این ظهور این وضعیت بالاست. اما نکته امیدوار کننده پایانی عمر این دولت است که اگر اتفاق نمی‌افتاد حتی دانش آموزان نیز به فکر مهاجرت بودند.

منابع :
۱- گری بکر، مجله اقتصادی، آذر ۱۳۸۰، شماره ۲
۲- رتبه ایران در شاخص توسعه انسانی
http://hdrstats.undp.org/en/indicators/۱۰۳۱۰۶.html
۳- رتبه ایران در شاخص رفاه لگاتیوم در سال ۲۰۱۲
http://www.prosperity.com/Ranking.aspx
۴- نرخ ثبت نام ناخالص آموزش عالي در ايران
http://www.uis.unesco.org/Education/Pages/ged-۲۰۱۱.aspx
۵- چالش‌های تقاضاي اجتماعي آموزش عالي در ايران
http://www.magiran.com/npview.asp?ID=۱۴۲۴۲۴۲
۶- آموزش و پرورش كم فروشي می‌کند
http://www.magiran.com/npview.asp?ID=۲۶۵۸۶۶۶
۷- شاخص کیفیت نظام آموزشی ایران
http://www۳.weforum.org/docs/WEF_GlobalCompetitivenessReport_۲۰۱۲-۱۳.pdf
۸- رتبه جهاني ايران از نظر دسترسي مدارس به اينترنت اعلام شد
http://isna.ir/fa/news/۹۱۰۶۲۷۱۵۵۹۴/%D۸%B۱%D۸%AA%D۸%A۸%D۹%۸۷-%D۸%AC%D۹%۸۷%D۸%A۷%D۹%۸۶%D۹%۸A-%D۸%A۷%D۹%۸A%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۶-%D۸%A۷%D۸%B۲-%D۹%۸۶%D۸%B۸%D۸%B۱-%D۸%AF%D۸%B۳%D۸%AA%D۸%B۱%D۸%B۳%D۹%۸A-%D۹%۸۵%D۸%AF%D۸%A۷%D۸%B۱%D۸%B۳-%D۸%A۸%D۹%۸۷-%D۸%A۷%D۹%۸A%D۹%۸۶%D۸%AA%D۸%B۱%D۹%۸۶%D۸%AA
۹- رتبه‌های ایران در اینترنت پرسرعت و موبایل
http://www.tabnak.ir/fa/news/۲۸۰۶۴۷/%D۸%B۱%D۸%AA%D۸%A۸%D۹%۸۷%E۲%۸۰%۸C%D۹%۸۷%D۸%A۷%DB%۸C-%D۸%A۷%DB%۸C%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۶-%D۸%AF%D۸%B۱-%D۸%A۷%DB%۸C%D۹%۸۶%D۸%AA%D۸%B۱%D۹%۸۶%D۸%AA-%D۹%BE%D۸%B۱%D۸%B۳%D۸%B۱%D۸%B۹%D۸%AA-%D۹%۸۸-%D۹%۸۵%D۹%۸۸%D۸%A۸%D۸%A۷%DB%۸C%D۹%۸۴
۱۰- کشورهایی که ایران اینترنتشان را تأمین می‌کند!
http://webzine.mehrnews.com/FullStory/News/?NewsId=۶۹۳
* الف