استرس و عوامل استرس زا

بهداشت و سلامت رواني از مباحث اساسي در زندگي همه انسانها بوده و نقش کليدي را در سلامتي، آسايش، طول عمر و شکوفايي توانايي هاي اساسي و ارتباط هاي مسالمت آميز ايفا مي کند.
با توجه به اين مطلب پرداختن به مسائل بهداشت رواني نه فقط براي خانواده ها بلکه براي جامعه و نسل آينده بسيار سودمند است و مي بايست در برنامه هاي توسعه کشوري به اين مسأله توجه به سزايي کرد.
متأسفانه، يکي از مشکلات رواني در جامعه متمدن و پيشرفته امروز مسأله استرس و عوامل استرس زا مي باشد. مشکلي که اکثريت مردم، امروزه با آن دست و پنجه نرم مي کنند به دنبال راهي براي رهايي از اين بيماري هستند تا شايد بتوانند دقايقي را در آرامش به سر برند.

استرس چيست؟
ريشه استرس در لاتين (استريکوس strictus) و در فرانسه (استريکوسن striction) مي باشد که در معناي لغوي به معناي شدت و سخت گيري بيش از حد مي باشد.1
در علم پزشکي استرس را همان آمادگي ذهني و جسمي لازم براي مقابله با شرايط حاد و بحراني مي دانند؛ وضعيتي که در آن ذهن و جسم براي رسيدن به تعادل، تحت فشار بيش از حد قرار مي گيرند. به عبارت ديگر استرس حالتي هيجاني است که فشار رواني را بر فرد وارد مي کند و اگر اين هيجانات درست کنترل نشوند آسيب جدي وارد مي کنند.2
دکتر سيل (Dr.Seyle) زندگي خود را وقف تحقيقاتش در مورد استرس نموده است. از نظر وي استرس پاسخ معمولي بدن به تمام تقاضاهايي است که از وي مي شود و يا سازگاري با توقعات بسيار نابجا که عوامل استرس زا ناميده مي شوند. در اين تعريف به وضوح تمامي محرکهاي خارجي مثل گرما، سرما، فعاليت بدني و نيز تمام محرکهاي تغييرات داخلي مثل کاهش قند خون، افزايش درجه حرارت بدن و ميکروبي را از جمله عوامل استرس زا براي بدن مي نامن.3
به طور کلي استرس بر روي افراد مختلف اثرات متفاوتي برجا مي گذارد و مخصوص قشر يا طبقه خاصي از مردم نيست بلکه افراد با توجه به نوع و شرايط زندگيشان با عوامل استرس زاي گوناگوني مواجه هستند.
حساسيت در برابر استرس نه تنها در هر فردي به صورت متفاوت تأثير مي گذارد؛ بلکه مي تواند در يک شخص به خصوص سال به سال تأثيرهاي متفاوتي داشته باشد.4
در تقسيم بندي کلي استرس مي توان آن را به دو گروه استرس بد و خوب تقسيم کرد. استرس خوب: از يک ديدگاه استرس مثبت يک منبع انگيزه و جزء لازم براي بقاي زندگي است.5 و در حقيقت نوعي محرک است که ايجاد انگيزه کرد و فکري را در فرد برمي انگيزد و يا هدف خاصي را به فرد نشان مي دهد.6
نمونه استرس خوب را در شرايطي که روزنامه مي خوانيد و به خبر جالبي برمي خوريد يا زماني که به اخبار تلويزيون گوش مي دهيد مي توانيد تجربه کنيد.

اما اغلب آنچه به عنوان استرس، در ميان ما شناخته شده است نوع ديگر استرس است که متخصصان به آن «استرس بد» مي گويند. اين نوع استرس نه تنها به شما کمک نمي کند بلکه با ايجاد اختلال در جريان فکر، اوضاع را خراب تر مي کند.7
بسياري از مردم افرادي هستند که استرس ها را فقط تحمل مي کنند و به نظر آنها اين گونه استرسها براي آنها فقط جنبه مثبت دارد، اما متأسفانه استرسهايي که حتي جنبه مثبت دارند اگر دائمي و زياد بشوند مي توانند مضر و ويرانگر باشند.
استرس بد هميشه پيامد منفي به همراه دارد به گونه اي که مي تواند روند يک زندگي سالم را مختل کرده و افراد را دچار نابهنجاريهاي رفتاري و رواني مي کند.
از مهم ترين تغييراتي که در نتيجه استرس بر روي فرد ايجاد مي شود؛ مي توان هيجانات زياد، حساسيت و عدم توازن در رفتار و عادات را نام برد و اگر فرد در اوج استرس باشد اين تغييرات حتي در مقياس اندک هم، ناگهان برايش بصورت غير قابل تحمل ظاهر مي شود و مي تواند آتشفشان درون او را به انفجار و غليان درآورد.8
به طور مثال: در شب امتحان به علت وجود استرس دچار بي خوابي شده و روز جمعه در جلسه امتحان سردرد داريد و حافظه خوب کار نمي کند پس نتيجه امتحان به علت عدم درست انديشيدن نامطلوب مي شود.

استرس
مي تواند عامل اختلالات بسيار و نقطه شروع بيماريهاي فراوان و مشکلات ارتباطي قوي باشد. غالباً آثار منفي استرس را به خستگي بيش از حد، اضطراب، ضعف و نااميدي محدود مي کنيم ولي متأسفانه نتايج بيش از اينهاست.9
در مورد آثار منفي فشارهاي رواني بر اقتصاد و سلامت جامعه مي توان از بررسيهاي انستيتوي ملي سلامت برآورد که:
– هفتاد تا هشتاد درصد مراجعات به پزشکان در رابطه با بيماريهاي ناشي از فشار رواني است.
– کساني که در شرايط پراضطراب زندگي مي کنند 5/4 برابر بيشتر از سايرين در معرض سکته هاي قلبي و مغزي هستند.10

نشانه هاي استرس :
در حقيقت نشانه هاي استرس در فرد جسماني، روحاني، نفساني، اقتصادي، اداري و سياسي مي باشد.11
1) علايم فيزيکي: تپش قلب، نفس نفس زدن، انقباض و سختي قفسه سينه، سردرد، عرق کردن، سوء هاضمه، احساس تهوع و افزايش حرکات روده ها از علايم فيزيکي هستند.
2) علايم روانشناختي: ناتواني در تصميم گيري، ضعف تمرکز حواس، ضعف حافظه، کابوس شبانه و افکار منفي را مي توان از علايم روانشناختي برشمرد.
3) علايم هيجاني: زودرنجي، يأس و واهمه، بدگماني، کاهش عزت نفس، کاهش اعتماد به نفس و احساس نااميدي.12
ما مي توانيم خودمان را از هجوم استرس در امان نگه داريم. براي انجام اين امر مهم بايد ابتدا عوامل بروز استرس را شناختم و از آنها اجتناب کنيم و ياد بگيريم که چگونه مي توانيم با استفاده از راههاي مناسب خود را با آنها تطبيق دهيم.

عوامل استرس زا:
در حقيقت هر چيزي که انسان را بيش از حد تحت فشار قرار دهد و به تحليل جسم و روان بيانجامد عامل استرس زا ناميده مي شود. در دنياي صنعتي امروز عوامل استرس زا مي توان به دو گروه مجزا تقسيم کرد:
1. استرس زاهای شخصي: معضلات خانوادگي، وظايف خانوادگي، توقعات اطرافيان، خستگي، بيماريها، نابسامانيهاي رفتاري در ميان اعضاي خانواده و يا در ميان افراد جامعه، از دست دادن عزيزان و يا شرکت در محيط هاي مختلف اجتماعي، برنامه هاي تلويزيون و اخبار.
2. استرس زاهای اجتماعي: عدم تأمين مالي، عدم تأمين شغلي، ازدواجهاي ناموفق، اعتياد، کارهاي اداري و ترافيک شهري، مشکلات اقتصادي و سياسي و نبود امکانات کامل رفاهي براي افراد جامعه.
همان طور که مي دانيد در گروه اول که مختص استرسهاي فردي است خود فرد در پيدايش استرس نقش مهمي دارد؛ به طور نمونه ذهنيت فرد در رابطه با محيط و اطرافيانش مي تواند استرس زا باشد، به گونه اي که اگر در برخورد با عوامل و يا محرکها ذهنيتي مثبت داشته باشد مي تواند خود را با اين عوامل تطبيق دهد.
در بعضي موارد ترس از بيمار شدن سبب ايجاد استرس مي شود و فرد را احساس مي کند. در دنياي امروز استرس، فقط و فقط به فشارهاي عصبي و روحي فرد گفته نمي شود بلکه دامنه وسيعتري از فرديت را دربرمي گيرد؛ زيرا به همان نسبت که فشارهاي عصبي، روحي، اخلاقي بر روي فرد مؤثر است، فشارهاي اقتصادي، فرهنگي، اداري و سياسي نيز بر روي جامعه تأثير بسزايي دارد.

بيماريهاي ناشي از استرس :
استرس موجب بيماريهاي گوناگون در فرد شده و گاهي نيز بيماريها را تشديد مي کند. پس چه بهتر که با نگرش وديدي درست از بروز يا افزايش استرس جلوگيري کنيم.13
بيماريهايي از قبيل آسم، حساسيتها (بروز کهير يا دانه هاي قرمز رنگ)، ريزش مو(تاسي ناگهاني)، چاقي يا کاهش وزن، ديابت (اين بيماري در تنشهاي مختلف که به طور ناگهاني ايجاد مي شود و از ظرفيت فرد بيشتر است بروز مي کند)، شب ادراري (از شايع ترين مواردي است که در اثر استرس در کودکان به وجود مي آيد)، زخم معده، زخم دهان، بي خوابي (يکي از شايع ترين حالات اختلال سيستم عصبي بي خوابي و بدخوابي است)، بيمايهاي قلبي و عروقي (استرس اغلب موجب بروز سکته هاي قلبي در افراد مي شود)، سرطان ناشي از استرس هستند. (استرس باعث عدم تعادل در رشد و تکثير سلولها مي شود که در نهايت منجر به سرطان مي شود). در مجموع تحقيقات نشان داده است که حدود 75% همه بيماريها و ناخوشيها به استرس مرتبط هستند پس مي بايست راهکارهاي مقابله آميز با اين بيماري را کسب کنيد.14
کاهش استرس کوششي است که نيازمند خودآگاهي، خوش بيني، قاطعيت و پيروي از يک راهکار شخصي براي مقابله با حوادث استرس زاست و کاهش استرس مستلزم توجه دقيق به جسم و تندرستي است.15

راهکارهاي مناسب براي غلبه بر استرس:
1. يک رژيم غذايي مؤثر، ورزش و برنامه استراحت: اين راهکار به شما در غلبه بر استرس با دادن نيروي فزون يافته براي دستيابي به انتظاراتي که از شما مي رود کمک خواهد کرد. همين که يک برنامه مؤثر تهيه کرده ايد؛ اين امر به يک راه براي ايجاد تناسب در زندگي که بر يک مبناي منظم استوار شده است، بدل مي گردد. با متناسب شدن شرايط جسماني بدن قادر به پاسخگويي و خنثي کردن انتظاراتي که از شما مي رود خواهيد بود.16
2. برنامه ريزي دقيق کارها: با برنامه ريزي درست در هر کاري مي توان از زمان، استفاده بهينه برد.
3. فعاليتهاي هنري: هر هنر و مهارت خلاقي سر زندگي و نشاط خاصي را به ذهن مي بخشد و در نتيجه از بروز استرس مي کاهد. در حقيقت هنر با توانايي عظيم خود مي تواند احساسات خوب و باارزش انسانها را از درونشان بيرون بکشد و به مرحله شکوفايي برساند. پس هنرمند با تجربه مي تواند با هنرش از لحظه لحظه زندگي استفاده کند.
4. ايجاد تغييرات کارساز در زندگي: تنها عامل مشترک در ايجاد هر نوع استرس، لزوم ضرورت و اجبار در ايجاد تغيير و تحول مهم، در روند زندگي معمولي فرد است.17 پس شما مي بايست براي کاهش استرس در زندگي روند و جريان زندگي خود را به گونه اي که کارساز و مؤثر باشد تغيير دهيد.
5. رفع هيجان و دلهره: اين عمل باعث مي شود که خستگي شما برطرف شود، توان جسمي و روحي شما را بالا مي برد و تا حدود زيادي ترس و هيجان زدگي را در شما تحليل مي دهد.18
6. برقراري روابط اجتماعي و همدلي در بين افراد جامعه: انسان موجودي اجتماعي است و چون در اجتماع و در بين افراد مختلفي زندگي مي کند نيازمند همدلي، مصاحبت و… مي باشد. پس انزوا و ارتباط مؤثر نداشتن با افراد جامعه افزايش استرس زا براي وي به دنبال دارد.
7. استفاده از آرامش بخشي ذهني: اين روش که خود شامل چند مبحث مي باشد روشي بسيار مناسب بوده تا شما در زمانهاي استراحت و در اوقات فراغت بتوانيد ذهن خود را از عوامل استرس را دور کنيد و به آن آرامش دهيد:

الف) يوگا: از يوگا مي توان به عنوان روشي نام برد که جسم و روان توأماً به آرامش مي رسد. در يوگا ذهن در وضعيتي آرام قرار مي گيرد، سرعت کم شده، حرکات به کندي صورت مي گرفته و بدن به توازن مي رسد. در حقيقت يوگا از استرس و ناراحتي مي کاهد.
ب) مراقبه (مديتيشن): راههاي متفاوتي براي مراقبه وجود دارد. در اين روش ذهن توجه کامل به يک نقطه داشته و آرام است. مديتيشن نيازمند اجراي اصولي و صحيح تمرينات و تکرار آنهاست. و در اثر تکرار در تمرينها مي توانيد ذهن خود را آرام کرده و حاکم ذهن خود باشيد. در حقيقت مي توانيد ذهن خود را بر آنچه که مي خواهيد متمرکز کنيد.
براي مقابله با استرس روشهاي بسياري تشخيص داده شده اند؛ اما در اين مقاله به نام بردن همين موارد فوق بسنده مي کنيم. تا شايد با به کار گرفتن همين موارد بتوانيد از بروز استرس تا حدي جلوگيري کنيد. مباحثي را که تاکنون توضيح داديم ديدگاه روانشناسي در مقابله با استرس بود اما اکنون مي خواهيم به استرس از ديدگاه بينش الهي نگاه کنيم.

استرس از نظر بينش الهي:
در قرآن و سنت، سکينه و اطمينان قلبي دو وجه مطلوب براي هيأت مادي و معنوي ذکر شده که يکي آسايش است و ديگري آرامش که نتيجه اين سکينه و اطمينان قلبي، همانا صحت جسماني و امنيت روحاني است. همان طور که در يک جمله بليغ از حضرت رسول ـ صلی الله علیه و آله ـ مي خوانيم که:نعمتان مجهولتان: الصحه و الامان

دو نعمت براي انسان ناشناخته اند، يکي سلامتي و ديگري امنيت.19
اعتقاد و ايمان قلبي به خداي يکتا که همه چيز و همه کس را آفريده است، در بسياري از موارد به کاهش استرس در افراد کمک مي کند، در حقيقت کسي که اختيار امور خود را تنها به خداوند مي سپارد و او را مالک همه چيز مي داند، ايمان دارد که خداوند در همه امور، خير و صلاح او را مي خواهد پس رضايت خود را در کارها خواستار است و به هرچه که خداوند راضي است او هم راضي مي شود، پس در برابر سختيها، بيماريها، ناکاهيها و… خود را تنها نمي بيند و تنها به او اتکا مي کند. اين فرد با چنين خصوصياتي مي تواند بر آرامش برسد.
از نظر بينش الهي عوامل استرس زا در حقيقت از اعمال و نيات انسانها سرچشمه مي گيرد يعني همان اعمال و نيات سوء انسان که در نهايت منجر يه سيئات مي شود، در اين زمينه نيات سوء باعث ايجاد فشارهاي رواني و عوامل استرسي براي انسان مي شوند، مثلاً چهار بيماري روحي که ناشي از نيات انسانها مي شوند عبارتند از: جهل، حسد، عقده و وسوسه. که همه اينها ناشي از بي ايماني به مبدأ و معاد به وجود مي آيند.
و اين عوامل فشارزا از درجات و سنخيتهاي مختلفي تشکيل مي گردند که به اصطلاح به عموم آنها «ابتلاء» گفته مي شود.

در بينش اسلامي براي جلوگيري از بيماريهاي روحي و رواني سفارشاتي شده که عبارتند از:
1. ياد خدا: يکي از راههاي آرامش قلب ياد خداوند در همه مراحل زندگي است. اطمينان قلبي به خداوند بالاترين مرحله ايمان است و ايمان به خداوند موجب مقابله با حزن، اندوه و سرافکندگي مي شود. همان طور که خداوند مي فرمايد:«الا بذکر الله تطمئن القلوب.»
2. زيارت اهل بيت(علیهم السلام ): زيارت ائمه و معصومين ـ علیهم السلام ـ خود يکي از عوامل آرامش دهنده مي باشد به طوري که حضور در مکانهاي مقدس و روحاني باعث کاهش استرس و افسردگي در انسانها مي شود و اينکه انسان آنها را شفيع خود قرار دهد بايست اطمينان بيشتر قلبي ثمره و انسان به آرامش مي رسد.
3. وضوگرفتن: وضوگرفتن يکي از راههاي مقابله با غضب در انسانهاست و باعث آرامش تن و روان مي شود.
4. روزه گرفتن: يکي از عواملي است که به بدن فرصت استراحت و آرامش مي دهد و صبر انسانها را در برابر هواهاي نفساني بيشتر کرده و در حقيقت عزت نفس انسان را بالا مي برد.
5. دوستي با افراد باايمان: همنشيني و دوستي با افراد مؤمن در سلامت روحي فرد بسيار حايز اهميت مي باشد؛ طوري که فرد را از ابتلاء به استرس محافظت مي کند.
6. اميدواري به رحمت خداوند:
والذين کفروا بايات الله و لقائه اولئک يسئوا من رحمتی و اولئک لهم عذاب اليم.20
پس بهترين راه براي کاهش استرس، ايمان قلبي به خداوند است باشد که خود او به ما ياري رساند تا هرچه بهتر در حفظ امانتش يعني سلامتي تن و روانمان بکوشيم.

سميرا جهانداري

——————————————————————————–

پي نوشت ها:

1- استرس را به زانو درآوريم، نويسنده: ليونل کودرون، مترجم: فاطمه صالحي طالقاني، تهران، طلايه، 1381 .
2- مهارت کنترل استرس، نوشته: مهدي فتحي، ويرايش و نظارت: ح.عطائي راد، مشهد، شهيدي پور، مؤسسه پژوهشي فرهنگ بهداشت حسيني نژاد، 1384، ص12.
3- استرس را به زانو درآوريم، نوشته: ليونل کودروم، مترجم: فاطمه صالحي طالقاني، تهران، طلايه، 1381.
4- استرس، نوشته گرگ ويليکسون، مترجم: منير سنگلجي، تهران، پيدايش، 1383، ص21 .
5- مهارتهاي اساسي زندگي سالم(مهارتهاي مقابله ايي)، نوشته: خسرواميرحسيني، تهران، عارف کامل، 1383 .
6- منبع: گزينه1، ص14 .
7- مهارت کنترل استرس، نوشته: مهدي فتحي، ويرايش و نظارت: ح.عطائي راد، مشهد، شهيدي پور، مؤسسه پژوهشي فرهنگ بهداشت حسيني نژاد، 1384، ص14 .
8- استرس، نوشته: گرگ ويليکسون، مترجم: منير سنجگلي، تهران، پيدايش، 1383، ص34
9- استرس را به زانو درآوريم، نوشته: ليونل کودرون، مترجم: فاطمه صالحي طالقاني، تهران، طلايه، 1383.
10- استرس، نوشته: چارلز اينلرز و سينياک موران، ترجمه: اميرهوشنگ مهريار، مجتبي جزايري، عليرضا جزايري، تهران، نشر حکايت، 1378، ص5
11- رفتار شناسي استرس، دکتر حسين باهر، ويراستار: نوشين همايونفر، تهران، خيام، 1383، ص28 .
12- مهارتهاي اساسي زندگي سالم (مهارتهاي مقابله ايي)، نوشته خسرو امير حسيني، تهران، عارف کامل، 1383،ص103 .
13- استرس از مجموعه روان تن درماني، نوشته: گريحاکانا، مترجم: شقايق قندهاري، تهران، پيدايش، 1382، ص169 .
14- مهارت کنترل استرس، نوشته مهدي فتحي، ويرايش و نظارت: ح.عطائي راد، مشهد، شهيدي پور، مؤسسه پژوهشي فرهنگ و بهداشت، حسيني نژاد، 1384، ص34 .
15- استرس، نوشته: چارلز اينلدرو سينيتاک موران، ترجمه: اميرهوشنگ مهريار، مجتبي و عليرضا جزايري، تهران، نشر حکايت، 1378، ص17.
16- مديران و غلبه بر استرس، نوشته: جين کران ول وارد، مترجمان: امير رشيدي نيک، عبدالرضا جعفري نهر، تهران، مرکز نشر و تحقيقات قلم آشنا، 1380، ص178 .
17- مهارت اساسي زندگي سالم (مهارتهاي مقابله ايي)، نوشته: خسرو امير حسيني، تهران، عارف کامل، 1383، ص105 .
18- استرس، نوشته گرگ ويليکسون، مترجم: منير سنگجعلي، تهران، پيدايش، 1383، ص73 .
19- رفتار شناسي استرس، دکتر حسين باهر، ويراستار نوشين همايونفر، تهران، خيام، 1383، ص60 .
20- سوره عنکبوت، آيه23 .

تهیه و تنظیم : گروه اینترنتی نیک

According to a high school psychology textbook, stress is “a particular pattern of disturbing psychological and physiological reactions that occur when an environment event threatens important motives and taxes one’s ability to cope.”
In plain English, stress is the “wear and tear” our bodies experience as we adjust to our continually changing environment.
But not all stress is bad — some stress is good. In fact, everyone needs stress in their lives; without it, life would be dull and unexciting. Stress adds flavor, challenge and opportunity to life. Stress can pump you up, give you energy, supply that zest for living.
Stress is an unavoidable part of life. The challenges caused by stress help to develop new skills and behavior patterns. The problems occur, however, when stress becomes excessive. It can become destructive and can turn into distress. Too much stress on your mind and body can make you feel miserable, worried, sad and ill.
Contrary to popular belief, stress is not the pressure from the outside–the divorce, the death, the burned supper, the vacation, the isolation. Those are stressors. Your response to those situations constitutes stress.