روش تحقیق کیفی

مقاله ای در نقد کتاب روش تحقیق کیفی، کاترین مارشال، گرچن ب، راس من، ترجمه علی پارسائیان، سید محمد اعرابی

نویسنده: فرشته انصاری

!–کتاب روش تحقیق کیفی شامل هفت فصل است که عبارتند از: کلیات؛ محتوای تحقیق؛ چگونگی انجام تحقیق؛ روش جمع‏آوری داده‏ها؛ ثبت مدیریت و تجزیه و تحلیل داده‏ها؛ مدیریت منابع و زمان و دفاع از ارزش‏ها و منطق تحقیق کیفی.هدف اصلی کتاب آن است که دربارة شایستگی و مفید بودن روش تحقیق کیفی صحبت کند و نشان دهد که چگونه می‏توان یک موضوع تحقیق کیفی را ارایه نمود–!. کتاب همچنین به این نکته می‏پردازد که چگونه باید دیگران (برنامه‏ریزان اجتماعی، سیاستمداران،‌ مجریان برنامه‏های پژوهشی، دولت و … )را در مفید بودن و انجام یک تحقیق کیفی متقاعد نمودودرمراتب بعدی، بیان می‏کند که برای انجام تحقیق کیفی باید چه مرحله‏های مشخصی را گذراند وچه اصولی رابایدرعایت نمود به عبارت دیگر به پژوهشگرانی که می‏خواهند با استفاده از روش کیفی درصدد درک و حتی تغییر یک پدیده بسیار پیچیده اجتماعی و فرهنگی و … برآیند راهکار‏هایی ارایه می‏دهد. گرچه در کتاب فوق در مورد انواع روش‏های کیفی بحث شده لیکن قصد اصلی نه توضیح دقیق‌دربارة هریک از شیوه‏های تحقیق کیفی بلکه تشریح فرایند طرح‏ریزی و جریان اصلی تحقیق کیفی بوده است.

می‏دانیم که روش تحقیق کمی و یا تجربی از جمله شیوه‏های تحقیقاتی است که در جوامع مختلف سابقه و پیشینة طولانی دارد. این شیوه روش‏ جا افتاده و تعریف شده‏ای است که پژوهشگران برای انجام بسیاری از تحقیقات ازجمله تحقیقات اجتماعی وفرهنگی از آن استفاده کرده و می‏کنند. پژوهشگران دلیل استفاده نسبتاً زیاد از چنین شیوه‏ای راتعمیم‏پذیری، آسان بودن،سرعت در نتیجه گیری، وقت‏گیر نبودن و مورد تأیید مجریان و برنامه‏ریزان مختلف قرار گرفتن و … بیان می‏کنند لیکن می‏دانیم که‌جهت انجام تحقیقات بسیار پیچیده، خاص و ویژه و نیز امور و مسایلی که بیشتر صورت ناشناخته، مبهم و پنهانی دارند همچنین تحقیق بر روی افراد و مکان‏های خاص و نیز انجام برخی از مطالعات مقایسه‏ای و تطبیقی و … شیوه‏های کمی چندان مناسب نبوده و عملاً پژوهشگران را یا به نتیجه نمی‏رساند و یا اگر هم نتایجی درپی داشته باشد این نتایج چندان دقیق و مستدل نیستند. از این‏رو در کنار شیوه‏های کمی، استفاده شده وبه‏کاربردن شیوه‏های کیفی برای انجام تحقیقات ژرف و عمیق و نیز کاربردی پیشنهاد می‏گردد.
البته پژوهش‏های کیفی به نسبت تحقیقات کمی‌گسترة کمتری داشته و انجام آن‏ها با مشکلات بسیاری از جمله مقاومت مسئولین، تعمیم‏پذیری نسبی، محدود بودن، سخت و وقت‏گیر بودن و … روبه‏‏روست.
وجود مشکلات فوق در انجام تحقیقات کیفی، در بسیاری از کشورها مطرح بوده لیکن برخی از جوامع بالاخص در کشورهای پیشرفته توانسته‏اند تاحدزیادی این  مشکلات را مرتفع نموده و با جا انداختن و تعریف دقیق و اصولی نسبت به چنین شیوه‏هایی راه را بر انجام پژوهشهای کیفی گشوده و پرداختن به آن‏ها را تسهیل نمایند.البته در برخی دیگر از جوامع نظیر کشورهای در حال توسعه، آهنگ این جریان کند و بطئی است، به‌طوریکه جایگاه واقعی چنین تحقیقاتی به صورت دقیق مشخص نشده است. ایران از جمله کشورهایی است که به دلیل عدم شناخت، نبود امکانات و شرایط لازم و کافی و نیز وجود موانع مختلف از جمله موانع ذهنی، علمی و مالی از سوی مراکزی که دست به انجام تحقیقات می‏زنند [نظیر کمیته‏های تحقیقاتی در دانشگاه‏ها و سازمان‏ها] مراکز بورجه‏گذار و سازمان‏هایی که منابع مالی تحقیق را تأمین می‏کنند،‌ همچنین سردرگمی‏ها و عدم تعریف درست از چنین تحقیقاتی هنوز نتوانسته است به صورت دقیق و آشکار جایی برای چنین روش‏هایی باز نماید به طوری‏که نبود کمبود و یا عدم استفاده صحیح از این روش‏ها  به طور کامل به چشم می‏خورد.
کتاب روش تحقیق کیفی، به وجود چنین مشکلاتی برسرراه پژوهشگرانی که تمایل به انجام کارهای کیفی و عملی دارند ونیز قصد دارند تا وارد جامعة مورد تحقیق شده و از نزدیک و بسیار عمیق به مطالعه و بررسی افراد و رفتارها و رویکردهای آنان بپردازند اختصاص دارد. در این کتاب با ارایه یک راهنمای عملی و مفید به پژوهشگران آموخته می شود چگونه چنین مشکلاتی را از سر راه خود برداشته و یا آن‏ها را تسهیل  نمایند و این‏که چگونه یک طرح تحقیقاتی کیفی و جامع طراحی نموده و سپس نظر مسئولین امر را جلب نمایند.
در حقیقت، تحقیق کیفی انجام عملی تحقیق‌دردنیای واقعی است و بسیار ظریف و عمیق مسایل را مورد شناسایی قرار می‏دهد. با استفاده از این روش می‏توان پیچیدگی مسأله‏های اجتماعی را شناسایی کرده ، به نتایج غیر منتظرة سیاست‏ها پی برد. همچنین با به‏کارگیری این روش در تحقیقات می‏توان هرچه بیشتر شرایط را واقعی نمود و از شرایط تصنعی و غیر واقعی (اتفاقی که بیشتر در تحقیقات کمی رخ می‏دهد)، فاصله گرفت. دامنة ارزش روش تحقیق کیفی تا به آن‏جا کشیده می‏شود که انواع تحقیقات زیر را در برمی‏گیرد.

1. تحقیقی‌که لازم است برای کسب اطلاعات مربوط به آن‏ها در گردابی از پیچیدگی‏ها و فرایندها غوطه‏ور شد.
2. تحقیقی‌که دربارة  نظام‏های نوآور یا پدیده ناشناخته (یا کمتر شناخته شده) است.
3. تحقیقی‌که‌ در آن‌پژوهشگر می‏کوشد تا محل وعلت متفاوت بودن سیاست و جنبه‏های اجرایی (گفتار و کردار مقامات) را کشف نماید.
4. تحقیقی که درمورد روابط غیر رسمی و بدون ساختار بین فرایندهای سازمانی است.
5. تحقیقی که دربارة شناخت علت مغایر بودن هدف‏های ابزار یا اعلان شدة سازمان با هدف‏های واقعی است.
6. تحقیقی را که نتوان به سبب مشکلات اجرایی یا مسایل اخلاقی به شیوة تجربی به اجرا درآورد.
7.  تحقیقی که متغیرهای آن هنوز ناشناخته مانده‏اند.تحقیق کیفی در رشته‏های مختلف چون علوم اجتماعی، علوم تربیتی، مدیریت و برنامه‏ریزی وبه طور کلی علوم کاربردی ‏می‌تواند مفید واقع شود.
شاخه‌های علمی گوناگونی تا کنون بر روش کیفی تأکید داشته اندوبه این ترتیب نام خود رابه روش های کیفی مختلفی داده انداز جمله:
1ـ رفتارشناسی انسانی : در این روش سعی می‏شود تا انواع رفتار انسان‏ها شناسایی و درک گردد. داده‏ها از مجرای مشاهده و تجزیه و تحلیل مقادیر کمی جمع‏آوری شده کسب می شوند و گاهی ازضبط صوت و فیلم در آن استفاده می‏شود.
2 ـ روان شناسی : به رابطة  متقابل انسان و محیط درشکل دادن به رفتار توجه می‏کند. در این روش بر داده‏های ورد مشاهده تأکید شده و در مواردی هم از نوار و ضبط صوت استفاده می‏شود. هدف اصلی روش کیفی در اینجا شرح یا توصیف این گونه رفتارها و تجزیه و تحلیل اثراتی است که عوامل محیطی بر این رفتارها می‏گذارند.
3ـ مردم‏نگاری کل‏گرا : در این روش فرهنگ انسانی نقش اساسی دارد و این همان‌چیزی است که پژوهش‌گران در اجرای روش مربوطه درصدد شرح، توصیف و تجزیه و تحلیل آن برمی‏آیند. پژوهش‏گران روش مزبور کوشیده‏اند تا با به‏کارگیری روش مشاهده مشارکتی ، داده‏هایی را جمع‏آوری نموده و سپس بدین وسیله دیدگاه‏های افراد مورد تحقیق را مستند سازند.
4- انسان‏شناسی شناختی (انسان‏شناسی مبتنی برتفسیرمقوله های شناخت): دراینجا ، اساس براین فرض گذارده می‏شود که دیدگا‏های افرادی که در تحقیق مشارکت می‏کنند بردو دسته است: الف) گروه‏هایی که به شکل توجه می‏کنند ب)گروه‏هایی که درصدد شناخت معانی و مفاهیمی بر‏می‏آیند که به طور منظم بین افراد رد و بدل می‏شود. مصاحبه‏های آزاد و عمیق در این روش کاربرد بسیار دارد.
5 ـ مردم‏نگاری اجتماعی : در این روش،‌ مردم‏نگار تحقیقات خود را بر پایة زبان‏شناسی گذارده و با توجه به روابط متقابل گفتاری و غیرگفتاری (با استفاده از روش مشاهده مشارکتی) داده‏هایی را جمع‏آوری و برای ثبت این روابط از فیلم و ضبط صوت استفاده می‏نماید.
6 ـ  کنش متقابل نمادین : دراینجا پژوهشگر می‏کوشد دریابد که افراد مقصودشان از ایجاد ارتباط متقابل چیست و چه معنا یا برداشتی از این ارتباط دارند. مشاهدة مشارکتی و مصاحبة عمیق در این روش به کار می‏روند.
پژوهش‌گران دیگری چون جامعه‏شناسان، روان‏شناسان اجتماعی، جرم‏شناسان، متخصصان مردم‏شناسی و انسان‏شناسی، دانشمندان علوم سیاسی و برنامه‏ریزان و… می‏توانند از شیوه محققین کیفی به منظور انجام تحقیقات خود سود جویند.
از بین مجموع علوم فوق «انسان‏شناسی» یکی از مهم‏ترین شاخه‏های علمی به شمار می رود که بخصوص نیازمند استفاده از روش‏های کیفی است چرا که یک انسان‏شناس قبل از هرچیزمحتاج ورود به میدان و مکان محققین و برخورد مستقیم و رویارو با عوامل و افراد موجود درآنجااست. انسان‏شناس باید همه چیز را از نزدیک مشاهده، لمس و حس‌کندتا از این طریق مسایل بسیار نهفته و پنهانی را دریافته و در نهایت به تبیین توضیح و نتیجه برسد. کتاب روش کیفی گرچه توسط متخصصین علوم تربیتی نوشته شده است ولی راهنمای بسیار خوبی برای پژوهشگران انسان‏شناسی است.
در این کتاب چند نکته کلیدی و مهم به چشم می‏خورد که مؤلّفین، ‌آن‌ها را بارها و بارها در بخش‏های مختلف کتاب مورد تأکید قرار داده‏اند و ما در این‏جا به آن‌ها اشاره می‏کنیم:
1- شایستگی و صلاحیت پژوهشگر: در تحقیق کیفی، پژوهشگرحکم یک ابزار یا وسیله بسیار مهم را دارد که حضور او در صحنة تحقیق، بخشی اصلی از تحقیق را تشکیل می‏دهد (در حالی‏که می‏دانیم چنین امری در تحقیقات کمی به چشم نمی‏خورد) بنابر این یک محقق از ابتدا تا انتهای تحقیق چه در بخش ملاحظات فنی نظیر تدوین جدول زمانی و طرح تحقیق ، انتخاب میدان ومکان تحقیق ، طرح سؤالات ، حضور در بخش میدانی تحقیق چون مشاهده، مصاحبه و … جمع‏آوری داده‏ها و … چه در بخش ملاحظات انسانی نظیر مهارت در ایجاد رابطه با دیگران، جلب اعتماد افراد مورد تحقیق،‌ احترام گذاردن به هنجارهای جامعة مورد تحقیق،‌ حساسیت داشتن نسبت به مسایل و یا اصول اخلاقی، قدرت تحمل دیگران و گوش کردن به حرف آن‏ها،‌ وارد حریم خصوصی افراد نشدن و رعایت حد و مرزها و نیز پرهیز از پیش داوری و قضاوت در بارة رفتار افراد و … باید نقش و حضوری فعال داشته باشد به طوریکه بدون حضور او و یا حتی حضور کم‏رنگ او کاری صورت نگیرد.
2ـ  مروری بر ادبیات: یکی دیگر از نقاط قوت کتاب تأکید بر جایگاه واقعی ادبیات و پیشینه‏های مربوط به موضوع پژوهش کیفی است که توسط محقق صورت می‏گیرد. امروزه پژوهشگران، در انجام بسیاری از کارهای تحقیقاتی خود به ادبیات مربوط به موضوع پژوهشی مورد نظر توجه نمی‏کنند و یا حتی اگر به این نمونه‏ها مراجعه نمایند صرفاُ آن‏ها را برای پرکردن صفحات ویا صرف مرجع‏نویسی به صورت گزارش‏وار در پژوهش خود به کار می‏برند ولی کتاب روش تحقیق کیفی از منظری علمی و بارویکردی نو بر مبحث ادبیات و پیشینة تحقیق تأکید نموده است. این کتاب به پژوهشگران می‏آموزد که چگونه باید تحقیقات پیشین را که با پرسش اصلی پژوهشی در ارتباط است بررسی نموده و سپس آن‏ها را مورد انتقاد قرار دهند. این انتقادها سبب می‏شود که مسأله مورد تحقیق به صورتی دقیق‏تر بیان گردد. در واقع پژوهشگر با مراجعه به زمینه و ادبیات تحقیق متوجه کسری‏ها و کمبودها در تحقیق‏های موردنظرشده و گرچه از یک طرف تلاش می‏کند تا از آن‏ها استفاده نماید لیکن از طرف دیگر درصدد برمی‏آید تا با رفع نقایص و کمبود‏های تحقیقات پیشین به شیوه‏های نو و بدیع و نیز اطلاعات جدید دست یابد.
3- انواع روش‏های کیفی: یکی از مشکلاتی که امروز در انجام کارهای کیفی‏ با آن روبه‏رو هستیم، عدم شناخت آگاهی درست و صحیح در زمینه روش‏های مختلف انجام چنین تحقیقاتی است. گرچه در رشتة انسان‏شناسی بارها  برشیوه‌هایی به نام شیوة مشاهدة همراه با مشارکت و مشاهده مستقیم به عنوان روش‏های کیفی تأکید شده و بسیاری از محققین مردم‏شناس نیز این شیوه‏ها را در مطالعات خود به کار برده‏اند لیکن انواع و نمونه‏های دیگری از روش‏ کیفی وجود دارد که دانشجویان کمترین میزان اطلاعات را دربارة آن‏ها داشته و یا برخی هیچ اطلاعی از این روش‏ها ندارند و کتاب حاضرضمن ذکر نام و تعاریف، این روش‏ها را باز می‌کند و ذهن مخاطبان را نسبت به آن حساس می‏نماید. استفاده از چنین روش‏هایی در تحقیقات کیفی می‏تواند بر عمق و غنای کارافزوده و در واقع از این طرق می‏توان اطلاعات بسیار زیادی را کسب نمود.

در یک نگاه اجمالی این روش‏ها عبارتند از:
الف- روش‏های اصلی: شامل بررسی اسناد – مشارکت در تحقیق  – مشاهده – مصاحبه عمیق (جامع)
پ- روش‏های تکمیلی: داستان‏سرایی – تاریخچه زندگی – تجزیه و تحلیل تاریخی- فیلم – ویدئو – عکس – حرکت اندام – استفاده از فضا- روش‏های نامریی-روش‏پیمایشی یا پرسش‏نامه‏ای و نیز روش‏های تصویری و آزمون روانی.
5- انتخاب برگزیده‏های پژوهشی: از دیگر نقاط قوت کتاب از نمونه‏هایی از برگزیده‏های پژوهشی است. این برگزیده‏ها،‌ خلاصه‏ای از روند کار پژوهش کیفی را در هر مرحله توضیح می‏دهد به عبارت دیگر برگزیده‏ها برگرفته از کارهای تحقیقاتی بزرگ و مهمی هستند که توسط محققین و دانشجویان در زمینه‏ها،‌ رده‏ها و بخش‏های مهم و مختلف تحقیق کیفی نظیر مقدمه و ارایه تحقیق، … مشاهدات، مصاحبات و … جمع‏آوری داده‏ها و نتیجه‏گیری و ارایه راه‏حل‏ها صورت گرفته‏اند.
برگزیده‏های مزبور چون یک مرجع، ‌کتاب مرجع، کتاب راهنما، و یک الگوی عملی در اختیار خوانندگان و مخاطبان کتاب قرار داده می‏شود تا با استفاده از آن‏ها پژوهش‏گر با روند کار پژوهش کیفی آشنا شده و از این طریق بتواند ابهامات ذهنی خود را برطرف نموده و سپس در جریان واقعی کار پژوهشی قرار گرفته و به تحقیق بپردازد. از این رو به دانشجویان و افراد بالاخص انسان‏شناسی که تصمیم دارند در آینده نزدیک وارد میادین تحقیقاتی شده و به صورت کیفی و کاربردی به مطالعة بسیاری از مسایل اجتماعی و فرهنگی بپردازند، توصیه می‏شود که کلیه برگزیده‏های پژوهشی این کتاب را مطالعه نمایند.
6- سرانجام کتاب حاضر شیوة چگونگی و آماده سازی تهیه و انجام و پایان یک تحقیق کیفی را برشمرده و توضیح می‏دهد و از خوانندگان می‏خواهد تا با در نظر گرفتن کلیه این موارد به انجام کار بپردازند،‌ چه در غیر این‏صورت پژوهش از اصل و مبنای خود و نیز کیفی بودن خارج خواهد شد. در یک نگاه اجمالی این موارد عبارتند از :
چگونگی نوشتن طرح تحقیق – بیان مسأله و اهمیت موضوع – ارایه پرسش‏نامه‏های اصلی تحقیق- محدودیت‏های تحقیق- تعریف مسأله و اثبات آن- مروری بر ادبیات ذیربط- چگونگی طرح‏ریزی تحقیق – انتخاب مکان یا جامعه یا پدیدة مورد مطالعه- نمونه‏گیری از مردم،‌ رفتارها، رویدادها، فرایندها- نقش پژوهشگر- روش جمع‏آوری داده‏ها- ثبت، مدیریت و تجزیه و تحلیل داده‏ها و مدیریت منابع و زمان.
-چنان که اشاره شد کتاب روش تحقیق کیفی به عنوان یک کتاب راهنما می‏تواند اطلاعات جالبی را در اختیار علاقمندان قرار دهد ولی علی‏رغم کوشش‏های درخور و شایستة مؤلفان به نظر می‏رسد که در برخی موارد (البته جزیی) قابل انتقاد نیز می‏باشد که به آن‏ها اشاره می‏نماییم:
1- ‏قرائت متن کمی دشوار و سنگین و بعضاً همراه با نوعی پیچیدگی و در برخی موارد توأم با ابهام است البته به نظر می‏رسد که این اشکال مربوط به بخش تألیف کتاب نبوده بلکه ترجمة کتاب در برخی از قسمت‏ها از شیوایی و روانی چندانی برخوردار نمی‏باشد وبه طوری‏که گاه خواننده با خواندن متن متوجه انقطاع و بریده بریده بودن مطالب می‏شود و در نتیجه فهم مطلب تا حدودی با مشکل رو‏به‏رو می‏گردد.
2- یکی از بخش‏های اصلی مربوط به تحقیقات کیفی، بخش روش‏های کیفی است که دانش و شناخت کامل و جامع در این زمینه به پژوهشگران کمک شایانی می‏کند در این کتاب گرچه مؤلفین محترم به ذکر نام و توضیحاتی دربارة این روش‏ها پرداخته‏اند ولی این توضیحات بیشتر به صورت خلاصه ارایه گردیده‏اند به طوری که خوانندگان پس از کسب آشنایی با این شیوه‏ها جهت کسب اطلاعات جامع و دقیق‏تر باید به کتب دیگری در این زمینه‏ها مراجعه نمایند و این کتاب نمی‏تواند به تنهایی مشکل‏گشای آن‏ها باشد.

Main Types of Qualitative Research