ارگونومی و کاربرد آن

نویسنده: رضا كارزار جدي‌وند

چكيده
ارگونومي يا همان مهندسي فاكتورهاي انساني، علمي تركيبي است كه سعي دارد ابزارها، دستگاه ها، محيط كار و مشاغل را با توجه به توانايي هايي جسمي – فكري و محدوديت ها و علائق انسانها، طراحي نمايد. اين علم با هدف افزايش بهره وري، با عنايت بر سلامتي، ايمني و رفاه انسان در محيط، شكل گرفته است. همچنين اين علم در تلاش است بجاي متناسب سازي انسان با محيط، محيط را با انسان متناسب سازد. در اين راستا، سازمان بين المللي كار ، واژة ارگونومي را به معناي متناسب كردن كار و شغل براي انسان تعريف كرده است.
اين علم براي طراحي و ساخت ابزار و سيستم هاي توليدي از ساده تا پيچيده و بغرنج، حل مشكلات مربوط به تكنولوژي نوين، و حتي ابزار و وسائل زندگي روزمره، كاربرد دارد. امروزه، از طراحي يك ابزار ساده نظير انبردستي ساده ( از نظر نوع جنس، مصالح بكار رفته، اندازة دسته، نوع و تركيب پلاستيكي دسته آن و … ) و يا يك خودكار ( از نظر قطر، اندازه، رنگ و … ) گرفته تا طراحي يك سيستم توليدي كامل، از ارگونومي استفاده ميشود. عمدتا زمينه هايي كه ارگونومي در آنها مطالعه و اقدام ميكند، عبارتند از : طراحي ابزار، وسائل، ماشين ها و تاسيسات به طرز صحيح و مطلوب، طراحي روش انجام كار با توجه به بهترين نحوه اجراء و متناسب با سيستم عضلاني و ساختمان فيزيكي بدن انسان و با هماهنگي رواني ميان افراد و محيط كار و ابزار كار، وضعيت صحيح قرار گرفتن بدن و حركات انسان حين انجام كار، شرايط فيزيكي مناسب در محيط كار ( با توجه به عواملي از قبيل : دما ، رطوبت ، جريان هوا ، ارتعاشات ، سر و صدا ، نور و روشنايي ، گرد و غبار ، تشعشعات و آلودگي هاي -مختلف ).

كليدواژه : ارگونومي؛ آنتروپومتري؛ روانشناسي مهندسي؛ فيزيولوژي شغلي؛ بيومكانيك

1- مقدمه
در جهان كنوني و در سرآغاز سده بيست و يكم ميلادي، علوم، بخش عمده‌اي از مشكلات افراد را در سيستم‌هاي كاري گوناگون حل و فصل كرده است. در اين راستا، علوم و فنوني وجود دارند كه از زواياي مختلف سلامت و بهداشت انسان‌ها و نيز كارآيي آنها را مورد بررسي و تجزيه و تحليل قرار مي‌دهند. يكي از اين علوم، ارگونومي يا همان مهندسي فاكتورهاي انساني است.
نياز توجه هر چه بيشتر به عوامل انساني در هر سازماني بدون شك جزو مهمترين اصول و معيارهاي آن سازمان است زيرا تمامي سازمان‌ها بدون استفاده از منابع انساني، در واقع بي‌معني و بي‌اعتبار هستند و فلسفه وجودي1 شان  به خطر مي‌افتد. پس، ناگفته پيداست كه بايد به اين انسانهاي شريفي كه در سازمان‌ها و شركت‌هاي مختلف با دل و جان كار مي‌كنند، ارزش قائل شده و قبل از هر چيز آنها را به عنوان همنوع خود در نظر آوريم، نه به مثابه قسمتي از دستگاه توليدي سازمان (كارزار جدي 1379).
جويس مريلين، رئيس مؤسسه جويس در سياتل آمريكا بر اين عقيده است كه اكنون ديگر اين باور عموميت يافته است كه شركت‌هايي كه بهره وري و كنترل كيفيت را مدِ نظر دارند، دخالت دادن ارگونومي را در برنامه‌هايشان به عنوان يك شم تجاري بكار مي‌گيرند؛ شركت‌هاي موفق برنامه ارگونومي را با ايمني، كنترل كيفيت و برنامه‌هاي توليدي جهت دستيابي به حداكثر سود تلفيق نموده اند (طاهري 1376).
بالاخره بايد اشاره كرد كه در نظر گرفتن اصول ارگونومي در كار، نه تنها باعث حفظ سلامت نيروي انساني و كارآمد در جوامع بشري مي‌شود، بلكه مانع تحمل بسياري از هزينه‌هاي مالي بر اقتصاد كشورهاي فقير خواهدشد. بعنوان مثال با طراحي درست و اصولي محل كار، مي‌توان از متحمل شدن بيشترِ هزينه‌هايي چون هزينه از كار افتادگي، هزينه ناشي از حوادث، هزينه زمان از دست رفته توليد، هزينه ضايعات توليد اجتناب كرد. كم كردن زمان انجام كار، حذف حركات اضافي در روند كار، شيوه ارتباط با محيط بيروني، موازنه عرضه و تقاضا، بهينه سازي محيط كار، صرفه جويي در مصرف انرژي، و در يك كلام ارتقاءِ سطح سلامت انسان و شكوفايي اقتصادي، همه و همه از جمله مسائلي است كه با شناخت صحيح از اين دانش نوين مي‌توان به آن دست يافت.
در حال حاضر در صنايع مختلف كشور، بخش‌هاي زيادي به چشم مي‌خورد كه كارگران در آن واحدها مشغول انجام فعاليت‌هاي بدني و جسماني مي‌باشند. بنابراين عدم توجه به چگونگي انجام كار، مي‌تواند صدمات ياد شده را سبب گردد. عوارض استخواني ـ عضلاني در حقيقت از جمله بيماريهاي مرتبط با كار هستند كه مي‌توانند بسيار ناتوان كننده ظاهر شده و باعث افت راندمان، افزايش غيبت هاي ناشي از كار، غرامت هاي دستمزد و نهايتاً، از كار افتادگي كارگر شوند.
ارگونومي2 يا همان مهندسي فاكتورهاي انساني3، علمي تركيبي است كه سعي دارد ابزارها، دستگاه ها، محيط كار و مشاغل را  با توجه به توانايي هايي جسمي ـ فكري و محدوديت ها و علائق انسانها، طراحي نمايد. اين علم با هدف افزايش بهره وري، با عنايت بر سلامتي، ايمني و رفاه انسان در محيط، شكل گرفته است. همچنين اين علم در تلاش است بجاي متناسب سازي انسان با  محيط،  محيط را با انسان متناسب سازد. در اين راستا،  سازمان بين المللي كار4، واژه ارگونومي را به معناي  متناسب كردن كار و شغل براي انسان5 تعريف كرده است (فروزانفر 1378).
اين علم براي طراحي و ساخت ابزار و سيستم هاي توليدي از ساده تا پيچيده و بغرنج، حل مشكلات مربوط به تكنولوژي نوين، و حتي ابزار و وسائل زندگي روزمره، كاربرد دارد. امروزه، از طراحي يك ابزار ساده نظير انبردستي ساده (از نظر نوع جنس، مصالح بكار رفته، اندازه دسته، نوع و تركيب پلاستيكي دسته آن و …)  و يا يك خودكار (از نظر قطر، اندازه، رنگ و …) گرفته تا طراحي يك سيستم توليدي كامل، از ارگونومي استفاده مي‌شود. عمدتاً زمينه‌هايي كه ارگونومي در آنها مطالعه و اقدام مي‌كند، عبارتند از طراحي ابزار، وسائل، ماشين ها و تأسيسات به طرز صحيح و مطلوب،  طراحي روش انجام كار با توجه به بهترين نحوه اجراء و متناسب با سيستم عضلاني و ساختمان فيزيكي بدن انسان و با هماهنگي رواني ميان افراد و محيط كار و ابزار كار، وضعيت صحيح قرار گرفتن بدن و حركات انسان حين انجام كار، شرايط فيزيكي مناسب در محيط كار با توجه به عواملي از قبيل دما، رطوبت، جريان هوا، ارتعاشات، سر و صدا، نور و روشنايي، گرد و غبار، تشعشعات و آلودگي هاي مختلف.

2- تعاريف ارگونومي
واژه «ارگونومي» از دو كلمه يوناني «ارگو6» به معني كار و «نوموس7» به معني قانون و قاعده طبيعي مشتق شده است و در لغت به معناي قوانين طبيعي كار است. اما در اصطلاح كاربردي علم ارگونومي مجموعه دانشي است كه از تلفيق علوم زيستي، فيزيولوژي انساني، سيستم‌ها و روش ها، طراحي مشاغل و محيط كار به وجود آمده است كه سعي دارد ابزارها، دستگاه‌ها و محيط كار را با توجه به در نظر گرفتن توانايي هاي جسماني، فكري و محدوديت‌ها و علائق انسان‌ها، طراحي كند. اين علم با هدف افزايش بهره‌وري با توجه به سلامتي، ايمني و رفاه كاركنان در محيط كار شكل يافته است (صادقي 1379؛ طاهري 1376).
برخي از تعاريفي كه متخصصان و كارشناسان اين علم از ارگونومي نموده‌اند، به عنوان نمونه در زير آورده مي‌شود:
*ارگونومي علم مطالعه انسانها در حين انجام كار، براي درك ارتباط پيچيده ميان افراد و جنبه هاي فيزيكي و روانشناختي محيط كار، نيازهاي شغلي و روشهاي كار مي‌باشد (WHO 1978).
*ارگونومي علمي است كه انسان و تعامل آن را با محصولات، توليدات، تجهيزات، امكانات، روش ها و محيط كار و زندگي مورد مطالعه قرار مي‌دهد و عليرغم علوم فني ـ مهندسي (كه عمدتا به تكنيك ها و فنون مي پردازد) بر انسان و طراحي وسائل براي افراد تاكيد دارد (ساندرز و ديگران 1378).
*ارگونومي عبارتست از كاربرد اطلاعات علمي موجود درباره انسان (و روش هاي علمي كسب چنين اطلاعاتي) براي حل مشكلات طراحي (هلاندر 1375).
*انجمن بين‌المللي ارگونومي8، ارگونومي را چنين تعريف مي‌كند: ارگونومي علمي است كه دانش حاصل از علوم انساني را با مشاغل، سيستم‌ها، محصولات و محيط زيست با توجه به توانايي هاي جسماني و رواني و محدوديت‌هاي انساني مرتبط مي سازد (هانچينسون و ديل).
اما با توجه به تجارب علمي، و نيز با توجه به اجراي ارگونومي در يكي از خطوط توليد شركت فرآورده هاي ـ غذايي گل بهان توسط نگارنده، و همچنين با توجه به اينكه نگارنده، پايان نامه كارشناسي ارشد خود را نيز در اين مورد نوشته است، تعريف زير، مفهوم ارگونومي را بهتر روشن مي‌سازد:
ارگونومي عبارتست از علم بكارگيري بهينه از ابزار كار در محيط كاري، به نحوي كه حداكثر بازدهي در توليداتي كه انسان در آن نقش دارد، بدست آيد در حالي كه كارگر يا كاربر حداكثر رضايت را از كاربرد ابزار مزبور و همچنين از محيط كاري دارد و ميزان ايمني لازم در كار براي كارگران و كاربران فراهم شده است (كارزار جدي 1379).
با توجه به تعريف فوق، علم ارگونومي از رشته هاي علمي نظير پزشكي، فيزيولوژي، آمار، روانشناسي، مردم شناسي، آناتومي، بيومكانيك و سنجش ابعاد و اجزاي بدن انسان، براي طراحي ماشين و محيط كار سود مي‌برد. در واقع، ارگونومي يك علم چند رشته‌اي است كه ارتباط متقابل تكنولوژي، محيط و نيازهاي روحي و جسماني انسان را برقرار مي سازد. در ايالات متحده آمريكا، بجاي واژه ارگونومي، عبارت مهندسي فاكتورهاي انساني را بكار مي‌برند. انجمن فاكتورهاي انساني و ارگونومي آمريكا نيز بر روش هاي طراحي تاكيد داشته و مهندسي فاكتورهاي انساني را چنين تعريف مي‌كند: «كشف و كاربرداصول مربوط به رفتار انسان و خصوصيات طراحي، ارزيابي، فرآيند نگهداري محصولات و سيستم ها با هدف ايمن بودن، اثر بخش بودن و ايجاد رضايت در بين كاركنان».
اهداف اساسي علم ارگونومي، بهبود نحوه انجام كار، روش هاي كار و ابزار كار، و انطباق آنها با ويژگيهاي رواني و جسمي انسان است. البته بايد توجه داشت كه با مراعات اصول ارگونومي، فشار كاري و خستگي هاي بي مورد كاهش مي‌يابد. همچنين، ارگونومي در پي انطباق علمي شغل، شرايط، ابزار و محيط كار با مشخصات فيزيكي و بدني انسان و نيز تعيين نيرو و توانايي جسمي اوست. بايد شغل و محيط كار چنان طراحي شود كه با مشخصات فيزيكي ميانگين افراد (با ملحوظ كردن انحراف معيارهاي مربوطه) مطابقت داشته باشد (فروزانفر 1378).

3- تاريخچه ارگونومي
حوزه پيدايش ارگونومي به انقلاب صنعتي ـ اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بيستم ـ برمي‌گردد. كارهاي پژوهشي فرانك و ليليان گيلبرت  در زمينه كارسنجي9 و مديريت كارگاهي سرآغازي بر مطالعات ارگونوميك بود. پس از جنگ جهاني دوم و بويژه با روشن تر شدن مشكلات كاري و حتي تلفات ناشي از عدم توجه به دانش  ارگونومي در محيط كاري، نياز به طراحي محل كار بصورت ارگونوميك بيشتر احساس شد. پيچيدگي اشتباه هاي احتمالي در زمينه هاي مختلف همچون هواپيماهاي جنگي، رادار و ديگر تجهيزات در طول جنگ، هم جنبه مهندسي و هم جنبه رفتاري داشت و گروه‌هايي متشكل از روانشناسان، مهندسان، انسان‌شناسان و فيزيولوژيست‌ها، همراه با هم كوشش‌هايي را جهت حل مشكلات طراحي و آموزش آغاز كردند. چنين كوشش‌هايي كه در خلال جنگ دوم جهاني در آمريكا و انگلستان، به طور همزمان آغاز شده بود باعث گرديد تا دانش ارگونومي شروع به رشد و توسعه كند و در اغلب كشورهاي اروپايي مورد توجه واقع شود. در دهه 1980 ميلادي، متأسفانه فجايع تكنولوژيكي بسياري رخ داد و موجب شناخته شدن هر چه بيشتر دانش ارگونومي در ميان مردم شد. كارخانه سازان، كارخانه داران، كارگران، دولتمردان و به تبع آن عامه مردم به طراحي ارگونوميك روي آوردند (ساندرز و مك‌كورميك 1998).
در 4 دسامبر 1984ميلادي، نشت گاز متيلو سوسيانات  در كارخانه توليد سموم ضد آفات شركت يونيون كاربايد  در بوپال هند، سبب مرگ نزديك به 4000 تن و آسيب ديدن 200000 نفر ديگر شد. دو سال بعد، در 1986 ميلادي، انفجار شديدي در نيروگاه هسته اي چرنوبيل در شوروي (سابق)، سبب مرگ 300نفر و قرار گرفتن طيف  وسيعي از مردم در معرض تابش هاي زيان آور و آلوده شدن ميليون ها هكتار زمين به راديو اكتيو شد. سه سال بعد در 1989 ميلادي در يك واحد توليدي مواد پلاستيكي متعلق به شركت نفت فيليپس در تگزاس انفجاري روي داد كه  شدت اين انفجار معادل انفجار 10 تُن تي. اِن. تي بود. 23 نفر كشته و 100 نفر مجروح شدند. همه اين موارد و مثال هاي بسيار زيادي كه مجال گنجايش آنها در اين چند صفحه نيست، به باور كارشناسان، حوادثي هستند كه علت اصلي تمامي آنها را بايد در عدم طراحي صحيح ارگونوميك (به معناي كلي كلمه) جست (ساندرز و ديگران 1378).

4- شاخه هاي دانش ارگونومي
ارگونومي علمي چند نظامه است كه در چهار حيطه عمده زير فعاليت دارد:
4-1- روانشناسي مهندسي10
در حيطه اول، يعني روانشناسي مهندسي، جنبه هاي پردازش اطلاعات مرتبط با كار، مورد بررسي قرار مي‌گيرد. از ديدگاه ايمني و بهداشت حرفه اي اين بعد از ارگونومي، طراحي روشهاي كار با هدف كاهش حوادث ناشي از خطاهاي انساني محسوب مي‌شود.
4-2- فيزيولوژي كار
در حيطه دوم (فيزيولوژي كار)، تبادلات انرژي و متابوليسم بدن مطرح است. مفاهيم خستگي، بررسي كارهاي ايستا و پويا  و رژيم هاي كار و استراحت از ديدگاه فيزيولوژي كار مورد تجزيه و تحليل قرار مي‌گيرد.
4-3- بيومكانيك شغلي
در مباحث بيومكانيك شغلي ويژگيهاي مكانيكي اندام‌هاي بدن مورد بررسي قرار مي‌گيرد. در اين حيطه، حركت اندام‌ها و اعمال نيرو در بافت هاي مختلف بدن تجزيه و تحليل مي‌شود. به كمك اين معادلات مي‌توان الگوها و ابعاد مناسب ايستگاه‌هاي كاري را با هدف كاهش فشارهاي مكانيكي خارجي بر بدن بدست آورد. بطور خلاصه مي‌توان گفت كه چگونگي انتقال نيرو و حركت دادن اجسام و ابزارآلات از جمله مباحث بيومكانيك شغلي هستند.
4-4- آنتروپومتري11
آنتروپومتري، به سنجش ابعاد فيزيكي بدن و كاربرد داده هاي ابعادي در اصلاح شرايط فيزيكي ايستگاه هاي كار مي‌پردازد و از آنجايي كه يكي از دلايل فشارهاي وارده بر اندام‌ها، عدم تطابق ابعاد محل كار با ويژگي هاي ابعادي بدن كارگر يا كاربر مي‌باشد، داده هاي آنتروپومتريك را مي‌توان به طور مؤثري در طراحي تجهيزات، ايستگاه‌هاي كار، ابزارآلات و محصولات بكار بست (صادقي 1377).
لازم به يادآوري است كه براي محاسبات آنتروپومتريك، اغلب از جداولي كه قبلا براي اين منظور تهيه گرديده است، استفاده مي‌شود. اما بايد خاطر نشان كرد كه مردم هر منطقه خاصي، داراي اندازه‌‌‌هاي آنتروپومتريك ويژه خود مي باشند كه بايد در تعيين اندازه‌هاي لازم در محيط كار و ابزار كار ملحوظ گردد. ولي متاسفانه در كشور ما هنوز داده هاي آنترومتريك در دست نيست و براي طراحي يك محيط كار به ناچار از داده هاي آنتروپومتريك ساير كشورها (بويژه از داده هاي آنتروپومتريكي كه توسط ناسا تهيه شده است) استفاده مي‌شود.
با توجه به اينكه اندازه‌هاي رسمي و تائيد شده اي براي مردم كشورمان  در دسترس نمي‌‌باشد، بنابراين اكثر كارشناسان ارگونومي با توجه به اشتراكات قومي و نژادي ميان نژادهاي ايراني و آلماني (ايندوژرمن)، داده هاي ـ آنتروپومتريك آلماني را براي استفاده در كارهاي تحقيقاتي كشورمان توصيه مي نمايند. استفاده از اين  داده ها  در كشورِ ما مسلما با مشكلاتي روبرو خواهد شد؛ زيرا اين داده ها، با شرايط اقليمي و قد و قامت مردم كشور ما تدوين نشده است و ممكن است با اندازه هاي مردم كشور ما اختلاف هايي داشته باشد. جدول 1 و شكل 1 داده‌هاي فوق را نشان مي‌دهند (هلاندر 1375).
جدول 1 – ابعاد آنتروپومتريك بدن انسان كه هر گونه طراحي بايد بر اساس آنها انجام گيرد. ( اندازه هاي مربوط به مردمركشور آلمان ـ  ابعاد بر حسب سانتيمتر ) (فيزنت 1375).

ابعاد آنتروپومتريك بدن انسان

ابعاد آنتروپومتريك
شكل 1 – ابعاد آنتروپومتريك مشخص شده در جدول 1 (هلاندر 1375)

5- چگونگي اجراي ارگونومي
مورد ملاحظه قرار دادن ابعاد مختلف بدن افراد براي انجام كار، به منظور انتخاب ابزار متناسب با توانايي هاي فيزيكي آنان حائز اهميت است. بر طبق نظريه سينگلتون ، اصول كلي آنتروپومتري ـ ارگونومي كه بايستي همواره در نظر گرفته شوند، عبارتند از:
*ابعاد پست كار بايد حداقل 90% از افراد را پوشش دهد.
*در انتخاب اطلاعات آنتروپومتريك، طراح بايد با توجه به ابعاد گوناگون و مثال هايي كه در شرايط ايستا و پويا وجود دارد، خطاي قابل قبول را تعيين نموده و به عنوان معياري از آن استفاده نمايد.
*تطابق بهينه ابعاد بدن كارگران با پست كاري آنها ممكن است در طول زمان تغيير يابد. زيرا اندازه جمعيت متغير است و همين طور كارگراني كه وظايف مربوطه را انجام مي دهند، عوض مي شود.
*مشكلات وضعيت بدني رابطه بسيار نزديكي با عدم تطابق ابعادي دارد، به طوري كه هر دوي آنها بايد همزمان با يكديگر مورد توجه قرار گيرند.

درباره وضعيت ايستاده (كاركنان يا كساني كه مجبورند يا ترجيح مي‌دهند تا كارشان را ايستاده انجام دهند) در مقابل وضعيت نشسته، همواره بايد نكات زير مورد توجه قرار گيرند:
*محل استقرار كنترل ها، اجزاء و مكان انجام فعاليت
*وجود فضاي كافي براي زانوها
*اندازه و جهت نيروهايي كه بايد اعمال شوند
*تكرار و تعداد نشستن و برخاستن

در طراحي صندلي توجه به موارد زير از اهميت زيادي برخوردار است:
*ارتباط ميان صندلي و سطح كار
*تغيير وضعيت بدني
*استحكام و ثبات صندلي بويژه زماني كه متحرك باشد
*سهولت ايستادن و نشستن
*نرمي سطح نشستنگاه و پشتي صندلي
همانگونه كه صندلي راحت امكان تغيير وضعيت بدني را فراهم مي كند، پست كار ايستاده نيز كه از طراحي مطلوبي برخوردار باشد، حركت بدني را آسان تر مي كند (چوبينه و ديگران 1378؛‌ ساندرز و مك‌كورميك 1998).

6- طراحي يك پست كار
پست كار، محلي است كه در آن يك شخص يا گروهي از افراد، وظايفي را براي يك دوره زماني نسبتا طولاني انجام مي‌دهند (فقيه 1377).
مشكلات بهره وري، رضايت مهندسي شغلي و ايمني با طراحي كار در صنايع، ارتباط مستقيم دارد. طراحي ارگونوميك محل كار، با در نظر گرفتن جنبه‌هاي رواني و فيزيكي، باعث افزايش رضايت شغلي كاركنان و كاهش ميزان حوادث مي‌شود. محيط كار مطلوب، محيطي است كه نه تنها از نظر بهداشتي آسيب رسان نباشد، بلكه موجب ارتقاء سطح بهداشت و سلامتي كاركنان ـ چه از نظر فيزيكي و چه از لحاظ رواني گردد. همچنين طراحي محيط كار مطلوب از طريق بهبود بهره وري و كاهش غيبت از كار، سود سرشاري را بدنبال خواهد داشت. براي طراحي محيط كار مطلوب و مناسب، ابتدا طراح بايد به ابعاد فيزيكي افراد يا كارگران توجه نموده و سعي كند كه در طراحي خود حداقل 90% از آنان را در محدوده طراحي قرار دهد. در اين رابطه، اصلي وجود دارد كه موضوع را روشن‌تر مي‌كند: در مورد حد دسترسي و اعمال نيرو، افراد كوچكتر يا ضعيف تر مورد توجه قرار مي‌گيرند و براي درهاي ورود و خروج فضاي خالي مورد نياز و …  اين افرادِ  بزرگتر هستند  كه در طراحي مد نظر هستند. تغيير طراحي و در نظر گرفتن دستورالعمل هاي ارگونومي در مرحله اي كه طرح هنوز بر روي كاغذ است، بسيار ساده تر از زماني است كه محيط كار به مرحله بهره برداري رسيده است. محيط كار بايد براي كار واقعي طراحي شود و شرايط ارگونوميك بهينه با توجه به ساختار تجهيزات تعيين گردد به طوري كه محيط كار بسادگي براي هر فرد مطلوب و قابل تنظيم باشد. يكي از اهداف عمده در طراحي محيط كار، جلب پذيرش و رضايت كاربر است (فقيه 1377؛‌ حبيبي 1377).

بيلي سه عامل مهم وابسته به كاربر را كه بر روي ساختار و شكل محيط كار تاثير دارند، به ترتيب زير تبيين مي‌دارد:
*حوزه دسترسي12 و فضاي خالي اضافي13
*موقعيت كاربر با توجه به ميدان ديد
*وضعيت بدني كارگر (ايستاده، نشسته)
اگر محيط كار به نحو مطلوبي سازماندهي شده و آسايش و راحتي كارگر را فراهم آورد، مي‌توان انتظار برانگيخته شدن وي براي انجام هر چه بهتر كار را داشت. انسان، ماشين آلات، شغل و فضاي كار نيز عواملي نيز هستند كه طراحي محيط كار را تحت تاثير قرار مي‌دهند و شامل عوامل اجتماعي، رواني، فيزيكي، فيزيولوژيكي، سازماني، تكنولوژيك و ارگونوميك مي‌شوند. اين عوامل همواره بايد در طراحي محيط كار مورد توجه قرار گيرند (چوبينه و ديگران 1378).

اصولي كه در طراحي يك پست كار بايد در نظر گرفته شوند:
1.تعداد قطعه‌ها و اجزايي كه به وسيله دست جابجا مي‌شوند بايد به كمترين ميزان ممكن كاهش يابند. همچنين تعداد ابزار دستي، قطعه‌ها و كنترل‌ها تا حد امكان كاهش داده شوند. تعداد قطعه‌ها و ابزارهاي مورد نياز، به محصولي كه توليد مي‌شود و نيز به مقدار آن بستگي دارد. اين نكته مهم است كه طراحان كالاي توليدي به چگونگي مونتاژ آن به وسيله نيروي انساني توجه نمايند. براي مثال: چرا براي مونتاژ محصولي از پنج نوع پيچ مختلف استفاده مي‌شود در حالي كه مي‌توان فقط از دو نوع پيچ استفاده كرد؟ چرا قطعه هايي كه قابل تلفيق و تركيب هستند (مانند پيچ و واشر) در همديگر ادغام نشوند؟
2.پست كار را به گونه‌اي سازمان دهيد كه كارگر بتواند وضعيت بدني خود را به طور متناوب تغيير دهد. گاهي موقعيت استقرار وسائل، كارگر را در وضعيت بدني نامناسب و تحمل‌ناپذيري قرار مي‌دهد. بسياري از ماشين آلات صنعتي داراي كنترل پايي هستند. دستگاه پرس سوراخكاري، تسمه نقاله هاي حمل بار يا مونتاژ محصول، مثال هايي براي اين مورد هستنيد. برا ي كار با پرس، لازم است كه كارگر با دو دست، قطعه كار را نگهداشته و سپس با استفاده از پدال كنترل پايي، پرس را به كار اندازد. يا در مورد تسمه هاي نقاله، كارگر بسته به نوع كار خود، و پس از اتمام مراحلي از كار براي ادامه كار، محصول را براي انجام ساير مراحل كاري، با فشار دادن پدال پايي به ايستگاه بعدي هدايت مي‌نمايد. استفاده از يك پا، موجب وارد آمدن تنش يك جانبه به بدن كارگر مي‌شود كه اين تنش احتمالا به كمردرد مي‌انجامد. براي پيشگيري از بروز چنين آسيب‌هايي، بايد امكان تغيير محل پدال كنترل وجود داشته باشد به گونه اي كه كارگر بتواند به راحتي از هر دو پا استفاده نمايد.
3.توجه به حركت مطلوب دست و چپ دست يا راست دست بودن كارگر مهم است. حركت دست به صورت قوصي، سريع و دقيق‌تر از حركت افقي يا عمودي آن است. فرض كنيد در حال ترسيم خط راستي بر روي كاغذ هستند. اگر ترسيم را در جهت افقي يا عمودي انجام دهيد به سختي مي‌توانيد خط راستي بكشيد. اگر كاغذ را بچرخانيد بگونه‌اي كه دست بتواند به سمت دور شدن از بدن حركت كند( شكل2 )، كشيدن خط مستقيم آسانتر خواهد شد.
توجه به چپ دستي يا راست دستي نيز در طراحي ابزار دستي به ويژه آن دسته از ابزارهايي كه در كارهاي دقيق و ظريف استفاده مي‌شوند اهميت زيادي دارند. بيگمان مونتاژ قطعات، كار ظريف و دقيقي است و به مهارت و زبردستي نيازمند است. پس براي افراد چپ دست بايد ابزار دستي جداگانه اي طراحي شود.
4.اجزاء و قطعات در پست كاري به سازماندهي نياز دارند:

*جداسازي اجزاء و قطعات اوليه و ثانويه از همديگر
اجزاء و قطعات اوليه، آنهايي هستند كه به طور مكرر مورد استفاده قرار مي‌گيرند؛ در حالي كه اجزاء و قطعات ثانويه آنهايي هستند كه گه گاهي از آنها استفاده مي‌شود.
تقسيم وظايف و كارها به وظايف و كارهاي ريزتر
تقسيم ميز كار به چند ناحيه مختلف
مشخص كردن مناطق حركت اوليه و ثانويه
حد دسترسي عملي براي اندازه هاي حد پايين زنان ( صدك پنجم )، 40 سانتيمتر است كه حدود منطقه حركت اوليه را تعيين ميكند ( شكل 2 ). اجزاء و قطعات اوليه را در منطقه حركت اوليه قرار دهيد و اجزاء و قطعات ثانويه را در منطقه حركت ثانويه قرار دهيد، بگونه اي كه فاصله دسترسي از 60 سانتيمتر تجاوز نكند.

ترتيب و آرايش پست كار
شكل 2 – ترتيب و آرايش پست كار كه در آن، منطقه اوليه و ثانويه حركت نشان داده شده است (هلاندر 1375).
*محل ابزارها را در پست كار به گونه اي انتخاب نماييد كه براي تمامي وظايف مورد استفاده قرار گيرد. پست كاري كه به گونه مطلوب طراحي شده باشد، موجب صرفه جويي در زمان و افزايش بهره وري ميشود. مكان يابي مناسب براي ابزار دستي، كنترل ها و قطعات بايستي بر اساس درجه اهميت و اولويت آنها انجام گيرد (هلاندر 1375؛ حبيبي 1377).

7- نتيجه گيري و پيشنهادات
با توجه به حيطه گسترده دانش ارگونومي و با اعمال نظر بر اين ديدگاه كه اين علم گستره وسيعي از سيستم‌هاي صنعتي، يعني محيط كار، انسان و ماشين آلات را مورد توجه قرار مي‌دهد، مي‌توان گفت كه يكي از مهمترين راه‌هاي توجه به انسان و چگونگي عملكرد صحيح و برتر او، آگاهي از اصول ارگونومي و كاربرد آن اصول در طراحي پست‌هاي كاري است بنابراين براي تحقق اين مهم مي‌توان توصيه‌هايي را به دست‌اندركاران توليد، مديران، برنامه‌ريزان و مسئولين محيط‌هاي صنعتي ارائه نمود كه در زير به بخش كوچكي از آنها اشاره مي‌شود:

*آموزش مفاهيم ارگونومي به مديران
*استخدام افراد، با توجه به نوع حرفه، ويژگي‌هاي فردي و قابليت‌هاي افراد
*معاينات قبل از استخدام و معاينات دوره‌اي كارگران با توجه به مدل‌هاي ارگونومي
*طراحي پست‌هاي كار با توجه به داده‌هاي آنتروپومتري و توصيه‌هاي مهندسي فاكتورهاي انساني
*توجه به ساختار آناتومي و فيزيولوژي شاغلان
*تطابق بهينه كار با كارگران
*بكارگيري اصول مديريت اقتضايي براي جلب رضايت افراد در انجام كار و استفاده از اصول ارگونومي توسط آنها
*بررسي و تجزيه و تحليل حوادث شغلي، علل آن و زيان‌هاي اقتصادي آنها
*تنظيم دستورالعمل‌ها و توصيه‌نامه هاي شغلي براي افراد شاغل در سيستم

اميد آنكه با بكارگيري هر چه بيشتر تكنيك‌هاي مطرح در ارگونومي، بتوانيم از نيروي انساني زحمت كش كشورمان هر چه بهتر و مفيدتر بهره‌مند شده و قدر اين منبع اصلي توليدي را  كه حتي بسياري از كشورهاي صنعتي و فراصنعتي هم از داشتن آن بي بهره‌اند، ارج نهيم.
مراجع
حبيبي، احسان اله. 1377. ارگونوميك شغلي ( دستيابي و ارتقاء سطوح ايمني و بهداشت از طريق طراحي محيط كار. مجله صنعت و ايمني 63.
چوبينه، عليرضا و ديگران. 1378. ارگونومي در عمل. تهران: مركز.
رشيدي، رجب. 1373. ارگونومي. مجله صنعت و ايمني 35.
ساندرز، مارك، اس. و ديگران. 1378. ارگونومي. ترجمه محمدرضا افضلي. تهران: علوم دانشگاهي.
صادقي نائيني، حسن. 1379. اصول ارگونومي در طراحي سيستم هاي حمل دستي كالا، تهران: آسانا.
صادقي نائيني، حسن. 1377. شيوه هاي عملي ارتقاء بهره‌وري نيروي انساني، بخش كاربرد اصول مهندسي فاكتورهاي انساني. تهران: مركز آموزش مديريت دولتي.
طاهري، شهنام. 1376. كارسنجي و روش سنجي، تهران: آروين.
فروزانفر، بهزاد. 1378. ارگونومي چيست. روش 46.
فقيه، نظام الدين. 1377. شيوه هاي عملي ارتقاء بهره وري نيروي انساني، بخش ارگونومي در طراحي و مديريت محيط كار. تهران: مركز آموزش مديريت دولتي.
فيزنت، استيفن. 1375. انسان، آنتروپومتري، ارگونومي و طراحي. ترجمه عليرضا چوبينه و ديگران. تهران: مركز.
كارزار جدِي، رضا. 1379. نقش ارگونومي و تاثير آن در مقدار توليد ( مطالعه موردي: شركت فرآورده هاي- غذايي گل بهان ). پايان نامه كارشناسي ارشد رشته مديريت صنعتي ـ گرايش توليد، دانشگاه آزاد اسلامي تبريز.
هلاندر، مارتين. 1375. مهندسي عوامل انساني در صنعت و توليد (ارگونومي). ترجمه عليرضا چوبينه. شيراز: راهبرد.

Hunchinson and Dale. New Horizons for Human Factors in Design. Mc Graw-Hill.
Sanders, M., and Mc Cormick, E. 1998. Human Factors Engineering in Design.
W.H.O. 1978. A Training Guige for Community Health Workers in Occupational Health. New York: Wiley.
پي‌نوشت‌ها
1- Mission
2- Ergonomics
3- Human Factors Engineering
4- International Labor Organization (ILO)
5- Fitting the job to the work
6- Ergo
7- Nomus
8- The International Ergonomics (IEA)
9- Motion Study
10- Engineering Psychology
11- Anthropometry
12- Reach
13- Clearance
راهکار مدیریت

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *