نویسنده: مترجم: ابراهيم عنايتی
خلاصه
در دنياي کنوني به علت نبود اطمينان، فرايند تصميمگيري بسيار دشوار است. در اين مسير ابزارهاي مختلفي براي کمک به تصميم‌گيران و تصميم‌سازان به وجود آمده است؛ مديريت ريسك با ارائة راهکارها و راهبردهاي بديع توانسته است روش‌هاي نظام مندي براي شرکت‌هاي تجاري، توليدي و خدماتي و بانک‌هاي تجاري خلق کند. براي در نظر گرفتن جنبه‌هاي اجتماعي، اقتصادي و علمي تمام ذي نفعان مرتبط با تجزيه و تحليل ريسك و مخاطره، وجود يک چارچوب منسجم ضروري است. کميتة ادارة بين‌المللي ريسك (IRGC) مبنايي را براي چنين چارچوبي فراهم آورده است؛ اين چارچوب داراي چهار مرحله پيش‌ارزيابي، ارزيابي، سنجش و تعيين مشخصات و مديريت است. اين مقاله ضمن پرداختن به برخي مفاهيم ريسك، اجزاي چارچوب مورد نظر را تشريح مي‌كند.
چکيده
در دنياي کنوني به علت نبود اطمينان، فرايند تصميمگيري بسيار دشوار است. در اين مسير ابزارهاي مختلفي براي کمک به تصميم‌گيران و تصميم‌سازان به وجود آمده است مديريت ريسك با ارائه راهکارها و راهبردهاي بديع توانسته است روش‌هاي نظام مندي براي شرکت‌هاي تجاري، توليدي و خدماتي و بانک‌هاي تجاري خلق کند. براي در نظر گرفتن جنبه‌هاي اجتماعي، اقتصادي و علمي تمام ذي نفعان مرتبط با تجزيه و تحليل ريسك و مخاطره، وجوديک چارچوب منسجم ضروري است. کميته اداره بين‌المللي ريسك (IRGC) مبنايي را براي چنين چارچوبي فراهم آورده است اين چارچوب داراي چهار مرحله پيش‌ارزيابي، ارزيابي، سنجش و تعيين مشخصات و مديريت است. اين مقاله ضمن پرداختن به برخي مفاهيم ريسك، اجزاي چارچوب مورد نظر را تشريح مي‌كند.
کلمات کليدي:
مديريت ريسك، چارچوب، ارزيابي، مخاطره
مقدمه‌اي بر مديريت ريسك
ريسك در زبان عرف عبارت است از تهديدي که به علت اطمينان نداشتن به وقوع حادثه‌اي در آينده، پيش مي‌آيد و هر چقدر اين نبود اطمينان بيشتر باشد اصطلاحاً گفته مي‌شود ريسك زيادتر است. مديريت ريسك نقش مهمي در عملکرد بهتر شرکت‌ها در ملل توسعهيافته ايفا مي‌کند.يک چارچوب مناسب براي ارزيابي ريسك، چارچوبي است که از نظر قانوني، سياسي، مالي و اجتماعي پايدار باشد و بستر قدرتمندي براييک جامعه قانونمند فراهم سازد به‌طوري که محيط مناسبي براي شهروندان فراهم آيد. اين چارچوب فعاليت سازماني دولت، کسب‌و‌کارها، مؤسسات آموزشي و جامعه مدني بزرگتر را پوشش مي‌دهد. دامنه مديريت ريسك را ريسك هاي مختلفي که به جامعه تحميل مي‌شود تعريف مي‌كند. ريسك دو جزء دارد: احتمال پيامدهاي بالقوه شدت پيامدها. تجزيه و تحليل ريسك نه تنها پيامدهاي فيزيکي را پوشش مي‌دهد، بلکه دربرگيرنده اثرات مالي سرمايه‌گذاري اقتصادي، نهادها، فرهنگ و اثرات روانشناختي هم هست.
با توجه به ويژگي‌هاي ريسك چهار گروه ريسك وجود دارد:
* ساده
* پيچيده
* نامشخص
* مبهم
بايد توجه داشت که ريسك متفاوت از مخاطره است؛ ويژگي ذاتي عامل ريسكيا فرايندهاي مرتبط را مخاطره گويند، در حالي که ريسك، اثر بالقوه مخاطره است که ممکن است ناشي از عوامل خاصي همانند عوامل محيطي، سلامتي انسان‌ها و. . . باشد. ممکن است ريسك براساس منشأ آن مانند عوامل فيزيکي، شيميايي، زيست‌شناسي، نيروهاي طبيعي، ارتباطي- اجتماعي و مخاطرات پيچيده، طبقه‌بندي گردد. براي در نظر گرفتن جنبه‌هاي اجتماعي، اقتصادي و علمي تمام ذي‌نفعان مرتبط با تجزيه و تحليل ريسك و مخاطره، وجوديک چارچوب منسجم ضروري است. کميته اداره بين‌المللي ريسك (IRGC) ، کهيک بنياد مستقل است، مبنايي را براي چنين چارچوبي فرآهم آورده كه نه تنها ابعاد اجتماعي- فرهنگي و واقعي ريسك را پوشش مي‌دهد، بلکه مشارکت، که منجر به مديريت مناسب مي‌گردد را نيز تشويق مي‌نمايد.
مديريت ريسك چهار مرحله دارد که عبارتند از:
* پيش ارزيابي (pre- assessment)
* ارزيابي (Appraisal)
* سنجش و تعيين مشخصات (Evalluation & charactrisation)
* مديريت
لازم به ذکر است که ارتباطات، هسته مرکزي اين فرايند چرخشي را تشکيل مي‌دهد. با افزايش علاقه نسبت به فناوري‌نانو و توسعه کاربردهاي آن در جامعه، نيازمند چارچوبي براي پوشش دادن به موارد مختلف تأثيرگذار بر حوزه‌هاي مختلف اين فناوري هستيم. کميته اداره بين‌المللي ريسك(IRGC)يک چارچوب مفهومي براي فناوري‌نانو ارائه کرده است كه توجه آن به سمت سناريوهاي مقرراتي فعلي، وضعيت بين‌المللي و تعامل علم و سياست است؛ اين چارچوب با توجه به چهار نسل محصولات فناوري‌نانو و ويژگي‌هاي بالقوه آنها توسعهيافته است. پيش ارزيابي: نسل‌هاي چهارگانه محصولات فناوري‌نانو نسل اول محصولات فناوري‌نانو دربرگيرنده نانوساختارهاي غيرفعال (عامل ثابت) ، همانند پوشش‌هاي نانوساختار ضدخش براي رنگ کاري است، نسل دوم، نانوساختارهاي فعال هستند، براي مثال حسگرهايي که مي‌توانند به تغيير در شرايط محيطي پاسخ دهند. نسل سوم نانوسيستم‌هاي منسجم خواهند بود که زير سيستم‌هاي فعال را ترکيب خواهند کرد، براي مثال اعضاي مصنوعي از عناصر نامقياس ساخته خواهند شد. انتظار مي‌رود که نسل چهارم مبتني بر سيستم‌هاي مولکولي ناهمگن متکي بر رويکرد پايين به بالا باشد. جهت ساده‌سازي اثر بالقوه رشد فزاينده اين فناوري ميان‌رشته‌اي براي توسعه راهبردهاي ريسك و مديريت ريسك، چهار نسل محصولات فناوري‌نانو در دو گروه طبقه‌بندي مي‌شوند؛ طبقه اول شامل نسل اول محصولات فناوري‌نانو و طبقه دوم شامل سه نسل باقي‌مانده محصولات فناوري‌نانو مي‌باشند. اين طبقه‌بندي چارچوب مناسبي را براي تصميم‌گيران ارائه مي‌کند تا از طريق آن بتوانند هر نوع ريسكي را ارزيابي و مديريت نمايند.
ارزيابي ريسك
ارزيابي ريسك براي چارچوب اول شامل ارزيابي مخاطرات، و ريسكها با توجه به توسعه محصول است. در حال حاضر اطلاعات ما از ريسكهاي ايمني، سلامت و ريسكهاي زيستمحيطي که به جامعه مربوط مي‌شوند، محدود به نانومواد است. مخاطرات به حوزه‌هايي مانند ميزان سمي بودن، سرطان‌زايي، فرّار بودن، آتش‌گير بودن، نفوذپذيري و تجمع در سلول‌ها مربوط مي‌شود. ريسك ها به ريسك هاي سلامت انسان، انفجار و زيستمحيطي تقسيم مي‌شود. ريسكهاي سياسي و اجتماعي با توجه به جهت و سطح توسعه تحقيقات فناوري‌نانو به وجود مي‌آيند. ريسك ديگري نيز وجود دارد و آن وجود شکاف آموزشي بين ذي‌نفعان مختلف است که مي‌تواند منجر به از دست رفتن فرصت‌هاي نوآورانه گردد. ارزيابي ريسك براي چارچوب دوم به دليل نداشتن درك کامل از اثرات زيستمحيطي، شيميايي و فيزيکي نانوساختارها مشکل‌تر است. ارزيابي ريسك و تعيين مشخصات آن مرحله سوم، تعيين مشخصات و ارزيابي ريسك فناوري‌نانو در رابطه با چارچوب‌هاي دوگانه است. به طور کلي ريسك به ساده، پيچيده، نامعين (مبهم) طبقه‌بندي مي‌شود. ريسك ساده داراي روابط علي- معلولي مشخصي براي عناصر و اثرات آنهاست. ريسك پيچيده ريسكي است که در آن شناسايي روابط علي و اثرات آنها دشوار است. در اين ريسك اطلاعات کافي درباره روابط علي و معلولي و اثرات آنها در توسعه فناوري وجود ندارد. ريسك مبهم نيز به کامل نبودن دانش مربوط مي‌شود؛يعني با دانش موجود، به مفروضات و پيش‌بيني‌هاي مبهم اتکا نماييم. ريسك مبهم تعابير مختلفي دارد، زيرا بر فقدان درک صحيح از پديده و اثرات آنها دلالت دارد. دانش چارچوبيک، براي نانوساختارهاي غيرفعال که اثرات کمي بر مسائل اجتماعي دارند، پيچيده در نظر گرفته مي‌شود. در چارچوب دوم، دانش مربوط به نانوساختارهاي فعال به خاطر فقدان ريسك مربوط به دانش فني، مبهم در نظر گرفته مي‌شود. دانش مربوط به نانوسيستم‌هاي منسجم و سيستم‌هاي مولکولي نيز به دليل فقدان شفافيت در توسعه علمي و فناوري و اثرشان بر جامعه، مبهم در نظر گرفته مي‌شوند.
مديريت ريسك
هدف راهبردهاي مديريت ريسك که در ادامه ارائه مي‌گردند، سازمان‌دهي مخاطرات مربوط به جامعه از طريق تدوين مقياس‌هايي براي اجتناب، جلوگيري، کاهش و انتقال ريسك است؛ با توجه به ميان‌رشته‌اي بودن فناوري‌نانو وکاربردهايش در بخش‌هاي مختلف، اين امر مستلزميک رويکرد تکاملي است. براي نانوساختارهاي غيرفعال، راهبردهاي مديريت ريسك شامل توسعه روش‌هاي آزمايش و شناسايي بهترين روش‌هاي اندازه‌گيري ميزان سميت است. راهبردهاي ديگر شامل توسعه فرايندها و محصولات جديد است که مي‌توانند فرايند توسعه فناوري را استاندارد سازند. محصولات فناوري‌نانو نيازمند آزمايش پيش بازاريابي براي بررسي اثرات محيطي و سلامت، ارزيابي چرخه حيات و ملاحظات مربوط به ريسك هاي ثانويه مي‌باشند. براي مديريت ريسك هاي معارضه محصولات، توسعه روش‌هاي تجزيه و تحليل نانومواد به همراه روش‌هايي براي کاهش معارضه توسعه الزامي است. راهبرد مديريت ريسك نهادي، داشتن ارتباط نظام‌مند بين صنعت و دولت را مورد تأکيد قرار مي‌دهد و نياز به وجود شفافيت در تصميمگيري براي R&D و سرمايه‌گذاري را ضروري مي‌داند. راهبردهايي که در بالا به آنها اشاره شد براي محصولات چارچوب دوم نيز قابل کاربرد است. شکاف دانش مربوط به محصولات چارچوب دوم نيازمند رويکرد مشارکتي و فعال جهت پاسخ به توسعه‌هاي جديد است.
نسل‌هاي مختلف محصولات فناوري نانو ويژگي‌هاي محصول
چارچوب يك اول نانوساختارهاي غيرفعال
چارچوب دو دوم نانوساختارهاي فعال
سوم نانوسيستم‌هاي منسجم
چهارم سيستم‌هاي مولكولي
ارتباطات ريسك
رويکرد عملياتي مناسب براي ارتباطات ريسك بين تمام ذي‌نفعان مرتبط، مي‌تواند در برگيرنده اطلاعات عيني درباره منافع و اثرات جانبي ناخواسته فناوري‌نانو باشد. جهاني بودن ماهيت توسعه فناوري ممکن است نيازمند مشارکت همه ملل، تشويق مشارکت بخش خصوصي و دولتي و توسعه استاندارد‌ها و شيوه‌هاي مناسب باشد.
نتيجه‌گيري
چالش‌هاي مربوط به مديريت ريسك در فناوري‌نانو با فناوري‌هايي همانند انرژي هسته‌اي و ژنتيک تفاوت ندارد. به گفته آقاي روکو، مشاور ارشد بنياد ملي علوم آمريکا (NSF)، “علي‌رغم اين که فناوري‌نانو داراي ويژگي‌هاي منحصربه‌فردي است، ولي بسياري از پيشنهادها و سياست‌گذاري‌هاي مطرح شده در حوزه‌هاي ديگر مي‌توانند براي اداره ريسك در فناوري‌نانو استفاده شوند”. چالش‌هاي زيادي در زمينه اداره ريسك در حوزه فناوري‌نانو براي سياست‌گذاران و تصميم‌گيران در سازمان‌ها و ملل مختلف وجود دارد. بررسي و تعديل مقررات موجود، همکاري و هماهنگي بين ذي‌نفعان مختلف و مشارکت بخش‌هاي دولتي از راهکارهاي مواجهه با اين چالش‌‌‌هاست.
