يك دانشجوي دوره دكترا بايد “خود مدير” باشد ، شايد اولين و مهمترين نکته مورد بحث در اين بخش همين باشد . در دوره کارشناسي ، هرچقدر يك دانشجو به تلاش و تحقيق بپردازد بازهم سرفصل هاي مشخصي را براي مطالعات خود دارد و چارچوب کار وي مشخص است . تا آنجا که حتي اگر در امتحانات سوالي خارج از چارچوب درسي بيان شود ، اين حق را براي خود قائل اند که نسبت به مبناي امتحان خود اعتراض نمايند . اما در تحصيلات تکميلي و مخصوصا دکترا اين مشکل شماست که چارچوب را پيدا کرده و براي خود مطالب جديد ايجاد نماييد . گرچه اساتيد و ديگران به شما کمک کرده و جهت مي دهند ، اما تصميم نهايي با شماست . اساسا اگر مطلب را ديگران به شما بگويند که ديگر جديد نيست که بخواهيد براي آن زحمتي بکشيد . پس اعتراض به اينکه کسي به من راه را نشان نداد بي معناست .
فصل اول : آشنايي با تحصيلات تکميلي
يك دانشجوي دوره دكترا بايد “خود مدير” باشد ، شايد اولين و مهمترين نکته مورد بحث در اين بخش همين باشد . در دوره کارشناسي ، هرچقدر يك دانشجو به تلاش و تحقيق بپردازد بازهم سرفصل هاي مشخصي را براي مطالعات خود دارد و چارچوب کار وي مشخص است . تا آنجا که حتي اگر در امتحانات سوالي خارج از چارچوب درسي بيان شود ، اين حق را براي خود قائل اند که نسبت به مبناي امتحان خود اعتراض نمايند . اما در تحصيلات تکميلي و مخصوصا دکترا اين مشکل شماست که چارچوب را پيدا کرده و براي خود مطالب جديد ايجاد نماييد . گرچه اساتيد و ديگران به شما کمک کرده و جهت مي دهند ، اما تصميم نهايي با شماست . اساسا اگر مطلب را ديگران به شما بگويند که ديگر جديد نيست که بخواهيد براي آن زحمتي بکشيد . پس اعتراض به اينکه کسي به من راه را نشان نداد بي معناست .
از ديدگاه روانشناسي ، دانشجويان مقطع تحصيلات تکميلي با ورود به اين دوره مصمم اند کارهاي درخشاني را انجام دهند اما هنگام تکميل مراحل نهايي پايان نامه ، فقط مي خواهند مدرک را بگيرند و فراموش کنند! در طول مدت تحقيقات ، نياز به تمرکز فراوان روي موضوعي خاص با انجام کارهايي تکراري وجود دارد . اين روند باعث از دست دادن اعتماد به نفس و زير سوال بردن تصورات خواهد گرديد . يک دانشجوي موفق اين دوره با گذر از اين سوالات حدود درک خود را شناخته و درباره انچه نمي داند سوال مي کند .
نكات مهم اين فصل بدين شرح است :
1-در دوره دکترا خود مدير هستيد و تشخيص نيازمنديها با خود شماست .
2- دوره اي از ترديد را پشت سر خواهيد گذاشت . نبايد هدف خود را فراموش کنيد که تبديل شدن به محقق کارا مي باشد .
3- اين کتاب کمکي براي درک بهتر وضعيت در دوره دکتراست .
فصل دوم : ورود به نظام تحصيلات تکميلي
در اين فصل کتاب به نحوه گزينش فرد اتکا دارد و پاسخ گويي به سوالاتي مانند کدام دانشگاه ؟ کدام رشته ؟ و چگونگي اخذ پذيرش .
اگر در دوره کارشناسي دانشجوي موفقي بوده آيد ، امکان دارد پيشنهاداتي به شما شود که بايد دو نکته را مد نظر قرار دهيد : اول اينکه زمينه اي که به شما پيشنهاد مي شود تا بر روي آن فعاليت نماييد ، واقعا زمينه مورد علاقه شماست ؟ و دوم اينکه آيا دانشگاه يا موسسه اي که به شما فرصت تحقيق را مي خواهد بدهد ، امکانات خوبي دارد و نيز آن موسسه سابقه موفقي در پرورش دانشجويان دکترا را داشته است يا نه ؟ پس از ورود به موسسه در ارائه پرسش هاي مورد نياز زمينه کاري نبايد ترديد کرد . به طور خلاصه بايد تمام تحقيقات اوليه از قبيل هيات علمي ، دانشجويان گذشته ، مقالات منتشر شده و غيره را بررسي کرد و در نهايت اگر نظر خوشبينانه از دو اولويت مطرح شده حاصل شد پيشنهاد را قبول نماييد ، گرچه اين خوش بيني معمولا زياد دوام نخواهد داشت لذا داشتن انگيزه قوي اوليه مهم است .
چون سطح دانشگاه ها از نظر امکانات ( از قبيل خوابگاه ، کتابخانه ، آزمايشگاه و …) با هم برابر نيست، با دانش کافي محل تحصيل خود را انتخاب نماييد . محل تحقيق نيز مهم است . اگر بخواهيد در يک خوابگاه دانشجويي به تحقيق بپردازيد حتي دانشجويان آن خوابگاه نيز بر روي کار شما تاثير مستقيم مي گذارند . اگر شما فردي منظم و هم اتاقي شما فردي نامنظم و سيگاري باشد هيچگاه نمي توانيد کاملا بر روي کار خود تمرکز کنيد .
گام بعد انتخاب استاد راهنماست . گرچه استاد راهنما را شما انتخاب نمي کنيد اما بي تاثير نيز نيستيد . استاد راهنما مي تواند به شما انگيزه پيشرفت دهد يا به طور کلي شما را از ادامه کار مايوس سازد . اصولا دانشجويان يکي از دو الگو زير را در مواجهه با ايتاد راهنما انتخاب مي کنند : دسته اول : براي پيشرفت خود نياز به راهنمايي دقيق و مداوم و دلگرمي استاد راهنماي خود مخصوصا در شروع کار دارند . دسته دوم : دانشجو به زمان نياز دارد تا در مورد کاري که بايد انجام دهد بيانديشد . نياز به آزادي دارد تا اگر دچار اشتباه شد ، با استاد راهنما به بحث بنشيند .
حلقه واسط ميان دانشجو و استادانش ، استاد راهنما است و اگر دانشجو نتواند با استاد خود رابطه درستي برقرار کند بر تمام جنبه هاي تحصيلي او تاثير خواهد گذاشت .
از نظر روانشناسي عموما دانشجويان دکترا در ذهن خود افراد با مدرک دکترا را افرادي درخشان و داراي شخصيتي خاص مي بينند . در نتيجه انتظار ندارند به آنها مدرک دکترا داده شود . همچنين اگر قبل از شروع به كار يک پايان نامه کامل شده را بخواند ( که کار درستي نيست ) به اين نتيجه مي رسد که ارائه کاري در اين سطح ممکن نيست .
پس دانشجوي تحقيقاتي تازه کار بايد در گفتگويي زود هنگام با استاد راهنماي خود و حصول توافق بر سر يک پروژه اوليه کوچک ، با حد و مرز و چارچوب آشنا شده و تمام تلاش خود را به کار گيرد . اين نکته در توافق بايد احراز شود که پس از پايان کار اوليه ، استاد راهنما و دانشجو ، کار انجام شده و احساس دانشجو نسبت به آن را مورد بررسي قرار دهند .
تفکرات عاميانه اي در مورد دوره دكترا وجود دارد :
برج عاج : يکي از تفکرات عام اين است که کساني که در حال تحقيق بر روي يک زمينه خاص هستند ، از جامعه جدا شده و فقط در گوشه اي مشغول کار خود هستند تا درنهايت به کشفيات جديدي دست يابند . اما آنها بايد با اساتيد خود و استاد راهنما در مباحثه بوده و نيز در کنفرانس هاي خود و ديگران شرکت نمايند . اگر مي خواهيد دانشجوي تحقيقاتي موفقي باشيد بايد از فرصت ها استفاده کرده و علاوه بر مهارت هاي علمي ، مهارت اجتماعي خوبي نيز داشته باشيد .
روابط شخصي : تفکر ديگر دوره دکترا ، حس بزرگ بيني استاد راهنماست که معمولا به گفته “واسون” مانع از صدا زدن استاد راهنما به اسم کوچک مي شود! اين امر که دانشجو بخواهد با كسي هم صحبت شود که نام دکتر را به همراه دارد ، باعث بازداري وي از روابط نزديک و گفته گوهاي صميمانه مي شود . بايد توجه داشت كه دانشگاه محل رشد و بالندکي روابط انسانها نيز مي باشد .
کارگروهي : دانشجويان دکترا عموما بدليل ترس از بي ارزش شدن تحقيقاتشان ، تنهايي کار کرده و وارد گروه نمي شوند . اين حالت بيشتر در مواردي پيش مي آيد که يک پروژه تحقيقاتي به قسمت هاي کوچک تقسيم شده و هر دانشجو برروي قسمتي از آن فعاليت مي کند . به دليل تنگاتنگي موضوع اين ترس در دانشجويان ايجاد مي گردد كه ممکن است ديگران چيزي کشف کنند که ادامه کار آنها را بيهوده جلوه دهد . درنتيجه از تبادل اطلاعات با ساير دانشجويان خودداري مي کند . اين درحالي است که بين دانشجويان مي بايست همکاري وجود داشته باشد نه رقابت . تا جايي كه گاهي اوقات دانشجويان ترجيح مي دهند کار و آزمايشات خود را در خانه انجام دهند تا دانشگاه .
روش علمي : مداوار (Medawar1964) اظهار نموده بود : “فرضيه ها عموما تخيلي و الهام گونه اند ، و منتج از ماجراجويي هاي ذهن ” . اين بحث در کتاب “منطق اکتشافات علمي” کارل پوپر نيز تاييد شده است . در اين فرضيه به اين نکته پرداخته مي شود که استقرايي بودن روش علمي افسانه اي بيش نيست . بدين معني که لازم نيست براي شروع يک تحقيق و رسيدن به جواب از مباني استقرايي و سپس استدلال آن آغاز نماييد . بلکه فرضيه اي را انتخاب نموده و بر روي آن مطالعه مي نماييم و تا وقتي که خلاف آن مطلب به اثبات نرسيد به آن ادامه مي دهيم ، مگر آنکه خلاف آن ديده شود که آنگاه بايد آن فرضيه اصلاح يا ابطال گردد . نتيجه اينکه بيشتر اتکا بر اساس آزمودن به دفعات مکرر به اثبات مي رسد . وقتي به فرضيه خود که بر اساس تخيل است رسيديد ، با فرايندهاي کاملا منطقي و دشوار بر اساس بحثهاي استدلالي اغار نموده که به آن استدلال از فرضيات گفته مي شود . در اين مواقع لازم نيست در مورد فرضيه خود كاملا بي اطلاع باشيم ، زيرا اصولا چيزي به نام مشاهده خالي از پيش داوري نداريم . پس اگر ايده اي در مورد نتايج فرضيه خود داشتيد نبايد نگران باشيد و به استدلال خود ادامه ادامه دهيد .
فصل سوم : ماهيت مدرك دكترا
همانطور که ميدانيم مدرك ليسانس (Bachelor’s degree) به معني داشتن مهارت در زمينه ای خاص ، مدرك فوق ليسانس(Master’s degree) به معني جواز كار و دانش فني پيشرفته در علمي خاص و درجه دكترا به معني داشتن صلاحيت آموزش مي باشد . يعنی فرد صاحب اختيار و قدرت تصميم گيري و داراي تسلط كامل بر تخصص خود مي باشد . چون دانشگاههاي بريتانيا به استقلال خود اهميت زيادي مي دهند معمولا اين سطوح را رعايت نمي كنند ، تا جايي كه به پزشكان عمومي شاغل با مدرك ليسانس ، داراي عنوان افتخاري “دكتر” مي باشند . عنوان PhDنيز يك لقب آمريكايي براي درجه دكترا است .
كسي كه مدرك دكترا را اخذ مي كند به عنوان صاحب نظر زمينه خود تلقي مي شود لذا بايد نسبت به علم روز دنيا تسلط كافي داشته باشد. در كارهاي خود مهارت داشته و با محدوديت هاي آن اشنا باشد . به عبارت ساده تر درجه دكترا به معني آموختن مهارت است نه داشتن معلومات . به قول فيلسوفي بنام گيلبرت رايل بين “دانستن چيزي” و “دانستن شيوه و روش ان” تفاوتي بنيادين وجود دارد . پس براي كسب مدرك دكترا بايد به دانش و مهارت لازم دست يافت . به همين دليل است كه اخذ مدرك دكترا زمانگير است . پيچيدگي ديگر درجه دكترا بروز بودن آن است در طول دوره ممكن است چندين بار هدف شما تغيير كند زيرا مطالبي كه امسال باعث دگرگوني در علمي گردد ممكن است سال بعد بسيار پيش پا افتاده قلم داد شود .
مفهوم قضيه اين است كه شما بايد نشان دهيد كه در حد حرفه اي آموزش ديده آيد . اين موضوعي است كه بايد از طريق استاد راهنما و مطالعه مقالات و كتب منتشر شده به آن دست پيدا كنيد . پس تا زمانيكه معيارها را نشناسيد درجه دكترا را نخواهيد گرفت . در نهايت به دو نكته مهم مي رسيم :
اول اينكه براي شناخت معيارها بايد پايان نامه هاي تخصصي زمينه خود را مطالعه شود . دوم اينكه اگر بعد از انجام كار مجبوريد به استاد راهنما مراجعه كنيد و رضايت بخشي وضعيت كار خود رابپرسيد ، واضح است هنوز امادگي دريافت درجه دكترا را نداريد زيرا نمي توانيد يك كار تحقيقاتي را ارزيابي كنيد .
اهداف دانشجويان : يكي از مهمترين اهداف دانشجويان پيشرفت در علمي خاص است . معمولا دانشجويان در دوره ليسانس به موضوع خاصي علاقه مند ميشوند . بعضي ها براي پيشرفت در كار فعلي ، بعضي براي پيدا كردن كار ، بعضي به خاطر لذت تحصيل و غيره به سراغ تحصيلات مي روند و بعضي هم چيز ديگري به فكرشان نمي رسد ! پس از اغاز دوره دكترا اهداف ثابت نخواهد ماند . با يادگرفتن روش تحقيق ، دو هدف عمده در ذهن انها نقش مي بندد . اول گرفتن مدرك دكترا و دوم انجام كار نيمه كاره !
دانشجويان تحصيلات تكميلي سرانجام متوجه مي شوند كه پشتكار و اراده بيشتر لازم است تا نبوغ . هرچه زودتر به اين مطلب برسند بهتر است .
اهداف اساتيد راهنما : اهداف اساتيد راهنما را مي توان در موفقيت دانشجويان خلاصه كرد . وقتي دانشجويان موفقي از زير دست يك استاد بيرون مي آيد ، وجهه و سابقه وي در بين همكاران بالا مي رود و استاد راهنما موفقيت دانشجو را موفقيت خود مي داند . اهداف تحقيقاتي اساتيد راهنما بر دو نوع است : دسته اي بر اين باورند كه بايد دانشجو يك محقق مستقل بار آيد و دسته اي ديگر بر اين باورند كه دانشجويان را بايد به صورت دستياران تحقيقاتي ماهر آموزش داد .
برخي از اساتيد يك زمينه مشخص را براي چند دانشجو معين مي كنند و سعي دارند با سپردن مباحث متفاوت اما مرتبط به هم به نتيجه زمينه تحقيقاتي مورد علاقه خود برسند . دانشجويان هم اين موضوع را خواهند فهميد كه به انها مسئله اي مشخص با چارچوبي معين داده شده است . حتي اساتيد با تجربه اي هستند كه براي رسيده به افتخارات بالا و دريافت جايزه نوبل از دانشجويان توقع دارند تنها مانند يك دستيار ، فقط كاري را كه استاد مشخص مي كند انجام دهند .
اما در مقابل اساتيدي هم هستند كه فقط به فكر تربيت و اموزش دانشجويان هستند . گرچه اين اساتيد دانشويان را به صورت مستقل تربيت كرده و شايد تا حدودي به حال خود رها كند اما در نهايت محققان زبده تري از انها مي سازد .پس از ابتداي دوره تحصيلات تكميلي اين نكته حائز اهميت است كه دانشجو مي خواهد مستقل باشد يا به عنوان دستيار اموزشي كار كنند . استاد راهنما هم بايد بداند چگونه دانشجويي مي خواهد . پس بهتر است دانشجويان در اين باره با دانشجويان ديگر بخش خود مشورت نمايند .
اهداف داوران : داوران اساتيد دانشگاه هاي ديگر هستند كه وظيفه دارند معيارهاي كيفي كار دانشجو را با معيار هاي همه دانشگاه ها بررسي نمايند . برخي از آنها تاليف كتاب ، برخي امادگي تحقيق و برخي امادگي تدريس دانشجو را ملاك خود قرار مي دهند . به طور خلاصه داوران بايد متقاعد شوند داشنجو تسلط كافي بر موضوع را داشته و مطالب پايان نامه وي تا حد كافي تازگي دارد و حاصل تلاش مستقل داوطلب است .
فرانسيس چندين روش را براي تازگي كار برشمرده است :
•ارائه اطلاعات و نتايجي كه براي اولين بار مكتوب مي شود .
• نقد و بررسي جالب بر كار محقق ديگر
• عرضه اثري بديع كه توسط استاد راهنما طراحي شده
• ارائه روش مشاهده و يا نتيجه اي بديع بر يك زمينه تحقيقاتي نه چندان تازه اما مطرح
• پيروي از دستور العمل ها و درك مفاهيم جديد
• ارائه ايده ها و روشها و تفاسير تازه بر تلاش كاري كساني كه زير دست دانشجو كار كرده اند .
• ارائه جنبه تازه با ازمودن ايده شخصي ديگر
فرانسيس نتيجه مي گيرد كه برداشت و تعبير داور در تصميم وي نقش مهمي دارد .
استاد راهنما هم در انتخاب داوران معمولا به خصوصيات اخلاقي انها توجه دارد . اگر سطح كار دانشجو پايين و در حد كليات باشد ، سعي مي كند ممتحناني را انتخاب نمايد كه وارد جزئيات نمي شود . اما اگر اثر وي را با ارزش و با توجه محسوب كند ، از اساتيد سختگير دعوت نموده و به طور يقين دانشجويي كه از داور سختگير نمره قبولي بگيرد به اعتبار درجه دكتراي وي و استاد راهنما افزوده مي شود .
اهداف دانشگاه ها و هيات علمي : در دوره دكترا بيشتر عدم قبولي مربوط به انصراف از تحصيل مي باشد ، يعني واقعا افراد كمي مردود مي شوند . در بريتانيا از سال 1980 قانوني وضع گرديد كه اگر كمتر از 10%دانشجويان دكترا پايان نامه خود را در چهار سال ارائه دهند ، ديگر دانشگاه نمي تواند مدرك دكترا ارائه نمايد . در آن زمان 9 دانشگاه با اين قانون از ليست حذف شد . بعد ها اين قانون به 25% و بعد به 40% افزايش داشت . لذا براي دانشگاه ميزان انصراف دانشجو اهميت دارد . برای همين مانند گذشته دانشجو را كاملا دست استاد راهنما نمي سپارند و خود ناظر بر روش كار استاد راهنما هستند . نكته قابل اهمبت ديگر اين بحث آن است كه اگر به موضوعي براي تحقيق علاقه پيدا كرديد به ياد داشته باشيد كه در طول چهار سال پايان نامه خود را ارائه دهيد . پس از اخذ مدرك دكترا وقت براي تحقيق هست . مشكلات و ناهماهنگي ها : در دوره دكترا نكته مهم هماهنگي بين درك موضوع تحقيق و تكميل پايان نامه مي باشد . گاهي بين دانشجو استاد راهنما اختلافاتي در ديدگاه به وجود مي آيد . مثلا استاد براي فهم اهميت موضوع به دانشجو كارهاي متفرقه مي گويد اما دانشجو از آنجا كه اهميت آن را درك نمي كند احساس كار اجباري داشته و بيهوده فرض مي كند و فقط به فكر ارائه پايان نامه است . گاهي اوقات نيز دانشجو انقدر در يك موضوع درگير تحقيق مي شود كه از ارائه پايان نامه در مدت سه سال غافل است . در اين مواقع هم استاد راهنما جهت ترغيب دانشجو به ارائه پايان نامه كاري مشكل به نظر مي رسد .
بطور کلی بايد پايان نامه هاي مرتبط ديگران را مطالعه كرده و نكات تاييد داوران در انها را ارزيابي كرد . چون پس از مدتي شور و شوق اوليه از دست مي رود پشتكار داشته باشيد كه از نبوغ مهمتر است . از محدوديت هاي هيات علمي مطلع باشيد . تنش هاي بين خود و استاد را بررسي و با هم رفع كنيد .
فصل چهارم : چگونه مي توان دكترا نگرفت !
اين فصل به بررسي راههاي منتهي شدن به شكست مي پردازد . هفت عاملي كه ممكن است يك دانشجو دكترا را به دام خود بيندازد و او را از ادامه كار بازدارد در اين فصل بررسي مي شوند .
نخواستن دكترا : بسياري از دانشجويان با اينكه مدرك دكترا را مي خواهند اما با خود فكر مي كنند آيا مي شود يك كار بخصوصي را انجام دهند و بگويند مدرك دكترا من را بدهيد ؟ جواب منفي است . اگر دانشجوي دكترا هستيد به جاي اين كه فكر و ايده خاصي را مد نظر بگيريد و توقع مدرك داشته باشيد بايد يك محقق شويد و در رشته خود به دانشجوي تحقيقاتي تبديل شويد .
عدم درك ماهيت دكترا به دليل تصوري بالاتر از واقعيت موجود : دانشجويان دكترا گاه دچار تصوراتي هستند كه واقعيت ندارد . انها انتظار دارند با ورود به مدرك دكترا و ارائه پاياننامه خود تحولي عظيم در زمينه تحصيلي خود ايجاد نمايند و همه را متحير نمايند .
عدم درك ماهيت دكترا به دليل تصوري پايين تر از واقعيت موجود : اين مشكل اغلب براي كساني پيش مي آيد كه در بيرون مشغول به كار نيز مي باشند . معمولا اين شرايط وقتي پيش مي آيد كه دانشجو تحقيق را پي بردن به چيزي كه نمي دانيم معني مي كند در حالي كه در دكترا يك تحقيق نيازمند تجزيه و تحليل و تشريح مي باشد . اين نكته كه بايد سوال مناسب براي ارائه مطرح شود نيز به اندازه بيان مطالب اهميت دارد . فرايند تحقيق تنها دست يافتن به پاسخ صحيح نيست ، دست يافتن به سوالات مناسب هم هست . كساني كه شاغل هستند نبايد تصور كنند تحقيق در مورد كار و حرفه تخصصي انها راحت و باعث گرفتن مدرك دكترا مي شود . براي مدرك دكترا نبايد به دانسته ها اكتفا كرد . بايد منابع قديمي را دانست و در مطالب جديد جستجو نمود تا به نتيجه مطلوب رسيد .
استاد راهنماي نا آشنا با نياز هاي دوره دكترا : علاوه بر دانشجويان گاهي استاد راهنما هم درك درستي از دكترا ندارد و كمك درستي به دانشجو نمي كند . گاهي استاد دانشجو را به بمباران ايده مي كند تا فكر او را فعال كند . در حاليكه دانشجوي دكترا بايد مثل يك نوزاد شروع كند تا به تكامل برسد . پس بايد استادي را انتخاب كرد كه دانشجويان دكتراي بيشتري زير نظر او مدرك گرفته اند . در صورت شكست زيان دانشجو بيشتر از استاد است .
قطع ارتباط با استاد : اگر دانشجو در ارائه پايان نامه استاندارد هاي لازم دكترا را لحاظ نكند راي داوران عدم راهنمايي و نظارت استاد بوده و كار وي را رد خواهند كرد . اين موضوع زماني اتفاق مي افتد كه دانشجو به هر دليلي احساس مي كند استاد راهنما او را درك نمي كند يا بيش از حد از او توقع دارد . حتي اگر چنين باشد بهتر است استاد راهنما عوض شود ولي نبايد با استاد قطع رابطه كرد . هميشه بايد استاد جايگزين را در ذهن داشت زيرا گاهي ممكن است استاد راهنما در بين تحصيلات شما فوت كند .
فقدان تز: علاوه بر اصول يك پايان نامه كه دانشكده ها به آن تاكيد دارد مانند رنگ جلد يا سقف تعداد كلمات و .. پايان نامه بايد خط داستاني داشته باشد . اگر كتاب چند فرضيه داشته باشد بايد ارتباط انها را معين نمود و مباحث بايد به بحثي واحد منتهي شود. گاهي دانشجويان به نگارش كتاب مشغول مي شوند كه وقت انها را در نگارش پايان نامه ميگيرد . بايد توجه داشت كه تا پايان نامه ارائه نشود مدركي داده نمي شود .
پذيرش شغلي جديد قبل از تكميل پايان نامه : دانشجويان گاهي فكر مي كنند حالا كه تحقيقات و ازمايشات انجام شده و چارچوب تحقيق تكميل گرديده است ، نوشتن پايان نامه بر اساس داده ها كاري راحت بوده و سريع پيش مي رود در حالي كه نوشتن آن به تمركز بيشتري نياز دارد . هميشه وقتي تحقيق واقعي تمام مي شود وسوسه رها كردن كار بيشتر مي شود . جنبه ديگر جنبه فكري است واينكه نوشتن پايان نامه مهارت شما در تفسير موضوع را نشان مي دهد و اينكه چقدر سزاوار اخذ دكترا هستيد . دليل سوم حجم كار است زيرا كمتر دانشجويي قبلا سابقه نوشتن در اين حجم را داشته است .
با توجه به اين دلايل زمان نوشتن پايان نامه براي انجام كار جديد و مخصوصا فكري مناسب نيست .
فصل پنجم : روش تحقيق
تحقيق يعني پي بردن به نكته اي كه نمي دانيد . گستره تحقيق مي تواند پي بردن به دماي اب استخر يا زمان حركت يك قطار باشد.
چيستي در تحقيق يعني مشخص كردن موضوع تحقيق و چرايي آن يعني بيان سوالات در مورد پديده مي باشد . هردو به جمع اوري اطلاعات نيازمند است . تحقيق صحيح داراي سه وي‍ژگي خاص مي باشد :
الف – طرز فكر باز در تحقيق : موفقيت يك محقق در اين نيست كه جواب ها را بداند بلكه مي تواند به هر چيزي فكر كرده و سعي مي كند بفهمد چه نوع سوالايي درست است .
ب- محققان اطلاعات را منتقدانه بررسي مي كنند : براي تشخيص محقق از غير محقق بايد به نحوه نقد محقق توجه داشت . اصولا اگر سوالي مطرح مي شود كه مديران زن از مديران مرد بازدهي كمتري دارند عده اي دليلي براي وقت گذاشتن روي مسئله ندارند ولي محققان براي كسب اطلاعات دقيق خود را به زحمت مي اندازند چون هدف انها درك است و تفسير آن .
ج – محققان عموميت مي دهند و محدوديت هاي موجود در عموميت را مشخص مي كنند : يك محقق عموميت يك موضوع را بررسي و محدوديت هاي آن با ازمايش بدست اورده و مورد بررسي قرار مي دهند .
انواع كلي تحقيق :معمولا تحقيق را به دو دسته بنيادي و كاربردي تقسيم مي كنند اما به طور كلي كتاب تحقيق را در سه دسته تقسيم بندي مي كند :
تحقيق اكتشافي : در نظر گرفتن يك زمينه نسبتا ناشناخته و ارائه نظريات جديد براي آن تحقيق ، جستجو در تمام زمينه ها تا شايد مطلب جديدي به دست آيد .
تحقيق آزمايشي : اين نوع تحقيق قصد دارد تا صحت وجود نظريات قديم را با پارامترها مختلف بررسي نمايد تا بتواند موارد استفاده نظريه را به تمام قسمت ها تعميم دهد .
تحقيق – حل مسئله : براي اين نوع تحقيق يك مسئله خاص را در نظر گرفته و كليه مطالب پيرامون آن را جمع اوري مي شود . شايد نظريات جديدي نيز در اين زمينه بدست آيد .
كدام نوع تحقيق براي دكترا مناسب تر است ؟ با توجه به محدوديت هاي مالي و زماني و فيزيكي دوره دكترا مي توان گفت كه بهترين تحقيق در دوره دكترا تحقيق ازمايشي است . شايد پريدن در وسط درياي علم شجاعانه به نظر برسد اما ممكن است باعث غرق شدن دانشجو گردد .
در تحقيق ازمايشي بايد جديد بودن ديدگاه نقد نيز مورد توجه قرار گيرد . گاهي نيز نقد و بررسي يك مطلب ممكن است به ايجاد نظريات جديد منجر شود . آزمايش هدف اصلي تحقيقات علمي است لذا كارهايي كه با اين روش انجام گيرد شانس بيشتري خواهد داشت . از طرف ديگر كار در موضوعي شناخته شده جذابيت بيشتري دارد . دو روش اكتشافي و حل مسئله را مي توان براي كساني توصيه كرد كه اعتماد به نفس بالايي برخوردارند و از شكست خوردن هراسي ندارند . ارزش اين كار مطمئنا بالاتر است ولي ريسك به سرانجام نرسيدن كار بسيار بالاست . دانشجوي عاقل دانشجويي است كه وسوسه ورودبه علم جديد را به بعد از اخذ مدرك دكترا موكول نمايد .
فوت و فن تحقيق كردن : براي يادگيري مهارتهاي تحقيق بهتر است به محققان موفق و شيوه انها نگاه كنيد . استاد راهنما نيز مي تواند يكي از همين افراد باشد . افراد بزرگسال در موقعيتي يادگيري بالاتري دارند كه تحت كنترل و بي خطر عمل كنند . با انجام تمرينات ازمايشي مي توانيد مهارت خود را افزايش داده و كار خودتان را ارزيابي كنيد .
نوشتن پايان نامه اي با دامنه كلمات 50 تا 60 هزار كلمه انهم براي اولين بار و بدون تمرين مي تواند خطرناك باشد .
هميشه اين نكته را به ياد داشته باشيد كه اولين پرسشنامه تحقيقاتي شما ضعيف ترين كار شماست .
خودياري ، گروههاي كمك ديگر استادان
در طول دوره دكترا گاه به اين نتيجه خواهيد رسيد كه بايد تنهايي كار خود را ادامه دهيد اما در حقيقت چنين نبايد باشد . هرچقدر شما به ديگران در پيشرفت كارشان كمك كنيد ديگران نيز شما را در تحقيق شما ياري خواهند نمود .
در مورد زمان اتمام كارهاي خود با ديگر افراد گروه صحبت كنيد تا هم زمان باقيمانده را به شما ياداوري نمايند و هم در موعد مقرر راجع به علل احتمالي تمام نشدن كار مباحثه شود . با اين كار دلايل كاملا روشن گشته و چنانچه كوتاهي صورت گرفته باشد با تعيين موعد جديد سعي در رفع عيب كار نماييد .
در نوشتن تحقيق از كمك دانشجوي ديگر استفاده كنيد لازم نيست هم رشته شما باشد فقط در حدي كه متوجه شيوه تحقيق و نحوه نگارش باشد كافيست . بدين ترتيب با مطالعه تحقيقات يكديگر مي توانيد عيبهاي احتمالي را برطرف و در فهم بهتر تحقيق يكديگر را داري دهيد .
فصل ششم : ساختار پايان نامه دکترا
چنانچه گفته شد براي رسيدن به درجه دکترا مي بايست سهمي در عرصه علم و دانش داشته باشيد که کاري جالب و مبهم است اين فصل کمک مي کند تا پايان نامه اي قابل قبول داشته باشيد .
درک شکل دکترا :بسته به مقررات محل تحصيل معمولا پايان نامه بايد خلاصه و جداي از فعاليت هاي انجام شده براي تمام رشته ها قابل استفاده باشد .
فرايند تهیه پايان نامه به شرح زير است :
• سابقه نظريه : دانستن تمام علوم مربوط به رشته تحصيلي خود
• نظريه کانوني : کار بر روي هدف با تمرکز بر آن و عدم فرافکني
• نظريه داده ها : بايد لوازم مورد استفاده قابل اعتماد و بر اساس نياز استفاده گردد و داده ها قابل اعتماد باشد .
• سهم شما در مرز هاي دانش : شما به خاطر خودتان تحقيق نمي کنيد بلکه مي خواهيد نشان دهيد يک حرفه اي هستيد . يک دام مهم در پايان نامه جمع بندي است . اگر به بخش جمع بندي رسيديد و ديدي بيشتر مطالب در اين بخش بايد ارائه گردد اين پايان نامه پس فرستاده خواهد شد . گاهي ديده شده حتي فقط پاراگراف اخر به جمع بندي مي پردازد . جمع بندي و نتيجه گيري 2 مقوله جدا از هم است . هدف از نتيجه گيري نشان دادن تفاوت بين سابقه نطريه ها و نظريه کانتوني است .
جزئيات پايان نامه و عناوين فصول :مهم نيست حجم پايان امه چقدر است ولي بايد اين بخشها را داشته باشد :
مقدمه (شامل تبيين اهداف ) – بررسي مقالات و تحقيقات قبلي – روش کار – نتايج – بحث – نتيجه گيري
نوشتن پايان نامه :بازنويسي در پايان نامه عامل مهمي است . معمولا دانشجويان نوشتن را براي سال اخر مي گذارند اما واقعيت اين است که در سال اخر نمي توان تمام مطالب را سر جمع نمود و پايان نامه قابل قبولي ارائه داد . نوع نوشتن افراد با هم متفاوت است . بعضي افکار خود را روي کاغذ مي اورند و بعضي اول فرم خود را طراحي و سپس آن را پياده مي کنند . براي نوشتن بايد از مطالب ساده شروع کرد و نبايد در همه فصول نتيجه کار و جمع بندي انجام شود .
اصول يک پايان نامه
1اطمينان حاصل کنيد 4 جزو اصلي در پايان نامه شما وجود دارد
2 پايان نامه نبايد طولاني تر از مبحث باشد
3از اصطلاحات سنگين تا جايي که نياز نيست استفاده نکنيد
4 براي نوشتن پايان نامه از شيوه نوشتاري متون مرتبط با رشته استفاده کنيد .
5 در طول انجام تحقيق از هر فرصتي براي نقد و بررسي و نوشتن پيش نويس استفاده کنيد .
فصل هفتم: فرايند دکترا
اين فصل به بررسي جوانب عقلي و عاطفي دکترا مي پردازد .
جوانب روان شناختي : در ابتداي شروع کار شور و هيجان زيادي به سراغ دانشجو مي آيد . بعد از گذشت حدود يکسال دانشجويان احساس نرسيدن به خواسته ها را پيدا نموده و گوشه گيرمي شوند . با بدست اوردن اعتماد به نفس مجدد علاقه انها به ادامه کار افزايش مي يابد .با افزايش کار دانشجويان کم کم بايد شيوه تحقيق خود را پيدا کرده و کمتر از استاد راهنما کمک بگيرند . در اين مواقع اگر استاد کار دانشجو را ويرايش و بررسي کند دانشجو اعتماد به نفس کافي براي تبديل شدن به محقق حرفه اي را نخواهد داشت . با افزايش کار مدام و طولاني امکان دارد دانشجويان دچار خستگي شوند .
سرخوردگي – نوميدي : معمولا از نيمه دکترا به بعد ايده هاي جديد به سراغ دانشجويان مي آيد . دوست دارند به سوي کارهاي جالبتر بروند . ولي براي موفقيت خود بايد برروي هدف خود تمرکز کنند و از اين اهداف وسوسه انگيز دوري نمايند . بعد از گرفتن مدرک دکترا ميتوانيد بر روي تمام ارزوهاي خود تحقيق کنيد .
کاري که بايد تمام شود : چنانچه گفته شد در اواخر دوره دکترا ، فقط گرفتن مدرک اهميت پيدا مي کند پس با تمرکز برروي هدف و اين نتيجه که چرا تحقيق مي کنيد سعي در اتمام کار داشته باشيد . بهترين کار در اين زمان صحبت و گرفتن مشاوره از استاد راهنماست .
جنبه هاي عملي :برنامه ريزي زماني يکي از اصلي ترين اقدامات عملي براي گرفتن دکتراست . بطور کلي برنامه ريزي در دوره دکترا به هفت مرحله تقسيم مي شود : براي شش مرحله اول يک ترم و براي مرحله نهايي (پايان نامه ) سه ترم مهلت داده شده است .
فرايند تحصيلي : مراحل دوره دکترا به اين طريق است :
موضوع مورد علاقه : جهت گيري جهت شناسايي موضوع مورد علاقه جهت تحقيق
موضوعات احتمالي : طراحي دو يا چند موضوع در حد جزييات جهت انتخاب نهايي
پيشنهادي کردن پايان نامه (وطرح تحقيق ) : استفاده از جزئييات براي پاسخ گويي به اينکه ايا در پيشرفت مسئله سهيم خواهيد بود ؟
مطالعه ازمايشي : شروع به ازمايشات و تحقيقيت
جمع اوري و تجزيه و تحليل داده ها : تحليل داده هاي خام و ازمايش کردن مطالعات در مقابل هزاران اگر.
پاکنويس کردن و تکميل پايان نامه : اين مرحله که معمولا بسيار طولاني است براي تکميل نهايي و ارائه پايان نامه است .
فصل هشتم : چگونه استاد راهنما را مديريت کنيد !
توقع استاد راهنما :
استاد راهنما سعي مي کند دانشجويان مستقل بار آيند .
استادان انتظار دارند دانشجويان نتايج کار را به صورت نوشته خوانا ارائه دهند .
همچنين انتظار دارند دانشجويان نظرات و انتقادات ديگران در مورد کارشان را جويا شوند .
ملاقات منظم با دانشجويان يکي ديگر از توقعات استادان راهنماست .
استادان راهنما توقع دارند دانشجويان در ارائه گزارش خود صادق باشند .
اگر مشکلي پيش امده يا به بن بست رسيده آيد ، آن را با استاد راهنما در ميان بگذاريد .
دانشجو بايد به توصيه هاي وي گوش دهد ، بالاخص اگر خود انها درخواست کمک کرده باشند .
دانشجو بايد به کار خود علاقه و اشتياق داشته باشند .
دانشجويان آنها را شگفت زده کنند .
دانشجويان با انها خوب رفتار کنند .
نياز آموزش به استاد: استاد دوست دارد که از دانشجويان خود مطالب جديد بياموزد . دانشجو هم بايد سعي کند با ارئه مطالب و بحثهاي جديد به اطلاعات استاد اضافه نمايد اما استاد نبايد بفهمد که او از بي اطلاعي او اگاهي داشته است . وقتي استاد راهنما به اين نتيجه برسد که شما در کار اعتماد به نفس کافي راداريد ، انگاه احترام خاصي براي کارتان قائل مي شود . چنانچه در طول کار با استاد احساس کرديد استاد راهنمايي لازم به شما را نمي دهد بهتر است از او بپرسيد ايا گزارش يا نوشته شما قابل ارائه در يک کنفرانس هست يا خير ؟
چگونه مي توان موانع موجود بر سر راه ارتباط با استاد را رفع کرد ؟ احترام به استاد و تشکر از او بابت زمان هايي که در اختيار او قرار مي دهد از اصلي ترين نکات است . درست است شما خود در سطح ارشد قرار داريد و از تحصيلات نسبتا بالايي برخورداريد ولي بايد انتقاد پذير بوده و ايرادات کار خود را باصبر و حوصله گوش دهيد . پرسيدن سوال درست در زمان ايراد گرفتن استاد حائز اهميت است .
عوض کردن استاد راهنما : (تعويض اختياري) تعويض استاد در واقع طلاق دانشگاهي است .معمولا شخص واسطه عامل خوبي بين روابط استاد و دانشجوست مانند مدير اموزش يا معاون بخش تحقيقات و غيره .
داشتن بيش از يک استاد راهنما : اگر حوزه تحقيق شما به چندين رشته مرتبط باشد ، شايد داشتن دو يا چند استاد راهنما فکر خوبي بنظر برسد اما داشتن بيش از يک استاد باعث مي شود هر کدام مسئوليت را گردن ديگري بيندازند . همچنين شيوه هر کدام مجزاست پس توصيه هاي ضد و نقيض زيادي خواهيد شنيد . امکان تحريک اساتيد با به رخ کشيدن استاد ديگر يکي ديگر از عيوب اين کار است که در نهايت به ضرر دانشجوست.در نهايت هيچکدام از اساتيد بر روي کار شما نظر مشخص نخواهند داد چون به طور کل تخصص کامل هيچکدام نيست .
فصل نهم – روش نظارت استاد راهنما بر دانشجو
انتظارات دانشجويان از اساتيد راهنما :
استاد بر انها نظارت کند .
استادان قبل از تشکيل جلسه نوشته هاي انها را به خوبي مطالعه کنند .
وقتي به استاد نياز دارند در دسترس باشد .
استاد روشي دوستانه داشته و همواره حامي انها باشد .
انتقاداتي سازنده مطرح کند .
استاد از دانش کافي در زمينه مورد تحقيق انها برخوردار باشد .
استاد وضعيتي ايجاد کند که تبادل افکار را امکان پذير سازد .
در يک جلسه اموزشي مکالمات طولاني تلفني انجام ندهد .
استاد علاقه کافي به موضوع داشته باشد تا بتواند اطلاعات مفيدي در اختيار وي قرار دهند .
ارائه يک الگو : قالب الگو نبايد گفتن هرکاري که گفتم انجام بده باشد بلکه دانشجو بايد هرکاري که ميکنيد انجام دهد تا مستقل شود . بياد داشته باشيد که نسل بعدي استادان راهنما که زير دست شما مدرک ميگيرند روش شما را ادامه خواهند داد .
اموزش فنون و روش هاي تحقيق و نيز ارائه انتقادات سازنده از فعاليت هاي عمده استاد راهنماست .
يکي از کارهاي خوب استاد راهنما داشتن برنامه منظم براي فاصله گرفتن از دانشجوست . با اين کار دانشجو کم کم ياد ميگيرد خود بر کار خود قضاوت صحيح انجام دهد و صاحب نظر شود .
حفظ قرارداد مفيد روانشناختي : با دانشجو نبايد با احساسات برخود کرد . نبايد از عيب کار او چشم پوشي نمود . و توقعات خود را به دانشجو بگوييد . اگر شما دچار شک شويد که بيش از حد به دانشجو سخت گرفته آيد و قضاوت لازم را ارئه ندهيد در حقيقت از کمک به دانشجو دريغ کرده آيد .
کمک به پرورش دانشجو به عنوان يک دانشمند : به دانشجو نه به عنوان محقق بلکه به عنوان کسي که مي خواهد سهمي در دانش ايفا کند اموزش دهيد تا خود تبديل به يک صاحب نظر شود .
فصل دهم – روش هاي اداري موجود
ثبت نام : سوال اين بخش اين است که ايا واجد شرايط دوره دکترا هستيد ؟ و براي اخذ چه مدرکي ثبت نام کرده آيد ؟
تحقيقات تحت حمايت دولت و بورس هاي تحقيقاتي : امکان دارد پروژه اي در اختيار شما قرار گيرد تا در مورد آن تحقيق کنيد ولي مدت زمان معيني به شما خواهند داد .سعي کنيد از امکاناتي که در اختيار شما قرار خواهد گرفت مطلع شويد .
اعلام امادگي ارائه تز: معمولا سه ماه قبل از ارائه پايان نامه انجام ميگيرد .
تعيين هيات ممتحنه : مسئوليت اين کار و انتخاب هيات بر عهده استاد راهنماست و بايد مراحل اداري آن طي شود . سعي کنيد در پايان نامه از تحقيقات کساني که امکان دارد جز هيات داوران باشند ، اسمي به ميان اوريد زيرا انها نيز انسانند .
تحويل پايان نامه : پايان نامه از نظر ظاهر ، تعداد صفحات ، حاشيه ها ، رنگ و غيره داراي اهميت است . پس ابتدا بايد اين موارد را شناخته سپس اقدام به تکميل پايان نامه نماييد . معمولا ارئه خلاصه اي 300 تا 500 کلمه اي الزامي است . سعي کنيد وقت زيادي را براي نوشتن يک خلاصه جالب کامل صرف کنيد .
جلسه دفاع از پايان نامه : وظيفه داوران اين است که با توجه به پايان نامه و دفاع شما ، اطمينان حاصل کنند که شما صلاحيت نام دکترا ( اگاه به علوم خود) را داريد . براي اين منظور از شما مي خواهند که پايان نامه خود را توجيه کنيد و در مورد آن با شما به بحث خواهند پرداخت . براي اين کار بايد سخنراني را تمرين کنيد . بهترين افراد دانشجويان ديگر يا اساتيد راهنماست . دفاع از پايان نامه نيز اهميت زيادي دارد .
نتايج ارزيابي : معمولا اغلب گمان ميکنند که بعد از پايان نامه ، دانشجو يا سربلند و مغرور از گرفتن دکترا بيرون مي آيد يا شکست خورده ، در حالي که اين دو خيلي افراطي است . گاهي اوقات داوران مهلت يک ماهه ميدهند تا دانشجو ايرادات پايان نامه رفع کند ، يا منابع و اعداد غير مهم را تصحيح نمايد . ممکن است بله بگويند ولي دوباره درخواست ارائه مجدد نمايند . به ندرت نيز پيش مي آيد که پايان نامه تاييد و دفاعيه رد شود . لذا بايد با يک نوبت مجدد دو باره به دفاع از پايان نامه پرداخت . ممکن است داوران بگويند که پايان نامه از سطح دکترا برخوردار نيست و ارزش کار و ارائه مجدد را ندارد . در اين حالت فاجعه اميز بيشتر مشکل متوجه استاد راهنماست . به هر حال اگر روند ارائه با اين کتاب هم خواني داشته باشد نبايد اين مورد ايجاد شود .
فصل يازدهم : چگونه مي توان در يک محيط دانشگاهي تمام وقت ، سفيد پوست ، مردانه و اکثرا بريتانيايي دوام اورد ؟
(قسمت هايي از اين فصل و وفصل بعد خيلي مفيد براي دانشجويان ايراني نيست که براي جلوگيري از کاهش جذابيت فقط به انها اشاره مي شود)
امکان دارد در محيط شما تمام اساتيد مرد باشد يا اينکه دانشجويان خارجي زيادي دور بر شما باشند . بهتر است زمان هايي را براي ايجاد ارتباط با سايرين قرار دهيد و زمان هايي را براي کار بر روي تحقيق خود اختصاص دهيد . اين کار کمک خواهد کرد تا احساس بدي نسبت به محيط خود نداشته باشيد .
اگر مي خواهيد در کشور ديگري درس بخوانيد ، از تمامي اطلاعات موجود در آن کشور مطلع شويد .
با دانشجويان ديگر کشور ها گروهي را تشکيل داده و از همديگر حمايت کنيد .
از انجمن هاي دانشگاهي براي تطابق فرهنگي استفاده کنيد .
با هموطنان غير دانشجو نيز اشنا شويد .
از ابتدا موضعيت بحث را نظاره کنيد و به تدريج در آن وارد شويد .
فصل دوازدهم : محدوديت هاي نظام اموزشي کنوني
چه کسي واجد شرايط ورود به دوره دکتراست ؟ معمولا کساني براي دوره انتخاب مي شوند که قدرت گرفتن مدرک دکترا را داشته باشند . در دوره ليسانس اگر دانشجو از جنبه هاي مختلف سوال کند مزاحم تلقي مي شود . به هر حال نمره است که حرف اول انتخاب را مي زند .
اساتيد راهنما نياز به اموزش دارند تا نحوه برخور انها با دانشجويان مشخص گردد .
نظام گروههاي مستقل در هر بخش : در اين سيستم هر دانشجو با توجه به زمينه خود يک قسمت را براي تحقيق انتخاب کرده و تحقيقات کل گروه حائز اهميت است . اين گروهها هفته اي دوبار با هم جلسه گذاشته و از پيشرفت کار صحبت مي کنند .
ايا استاد راهنما بايد نقش داور را نيز داشته باشد ؟ برخي دانشگاه هها اين کار را ممنوع مي کنند و برخي ديگر از استاد انتظار دارند نقش اصلي را ايفا کنند .
سوال اصلي اينجاست که ايا استاد راهنما ايرادات کار به دانشجو را ايراد به کار خود قلمداد مي کند ؟ اگر اينگونه نباشد مطمئنا بهترين نقد را خود استاد راهنما مي تواند در انتقاد از تحقيق ارائه دهد . در غير اين صورت بهتر است که هيات داوران جداي از نظر استاد راهنما به انتقاد بپردازد .
