نقش بنگاه‌های کوچک و متوسط در توسعه فعالیت‌های اقتصادی

چکیده:
هدف اصلی این مقاله بررسی نقش بنگاه های کوچک و متوسط در توسعه فعالیت های اقتصادی کشور و دستیابی به مدل بومی جهت ساماندهی خوشه های صنعتی می باشد. از نیمه دوم قرن بیستم تا کنون الگوهای متفاوتی از رشد و توسعه صنعتی در کشورهای جهان تجربه شده است. از جمله یکی از این الگوها، بنگاه های کوچک و متوسط مقیاس و خوشه های صنعتی می باشد. بنگاه های کوچک و متوسط، در اکثر کشورها به عنوان عناصر مهم در پیشرفت های اقتصادی- اجتماعی شناخته شده اند. این بنگاه ها خصوصاً در ایجاد فرصت های شغلی با سرمایه گذاری های پائین، توسعه های منطقه ای، توسعه های سازمانی شرکت های متکی بر اصول تکنولوژی، نوآوری محصولات و ایجاد روش های نوین، اهمیت بسزایی دارند. نگاهی به نظام اقتصادی- اجتماعی در بسیاری از کشورهای پیشرفته و نو توسعه یافته ی جهان نشان می دهد که ایجاد و حمایت از بنگاه های کوچک و متوسط یکی از اولویت های اساسی در برنامه های توسعه اقتصادی این کشورها است. این بنگاه های اقتصادی علی رغم آنکه به سرمایه گذاری کمتری نیاز دارند، بازدهی بیشتری داشته و درایجاد اشتغال، ایجاد بستر مناسب برای نوآوری و اختراعات و افزایش صادرات این کشورها، نقش مهمی دارند. در بسیاری از کشورها این بنگاه ها، تامین کنندگان اصلی اشتغال جدید، مهد تحول و نوآوری و پیشرو در ابداع فناوری های جدید بوده اند. از سوی دیگر این صنایع به دلیل ویژگی های منحصر به فرد خود می تواند از جاذبه های فراوانی برای بخش خصوصی برخوردار باشد، که این امر بسته به شرایط داخلی اقتصادی کشورها قوانین و سیاست های حمایتی در کشورهای مختلف به عنوان الگویی موفق برای توانمند سازی علمی و صنعتی معرفی شده است.
واژه های کلیدی: بنگاه های کوچک و متوسط مقیاس، خوشه های صنعتی، توسعه اقتصادی، فعالیت های اقتصادی، صرفه های اقتصادی ناشی از تجمیع

1- مقدمه:
تحولات پیچیده و سریع چند دهه اخیر و نیز شتاب گیری روند جهانی شدن موجب شده است تا جوامع گوناگون تلاش کنند تا بیش از پیش خود را برای پذیرش تحول آماده کنند. آنچه که تا چند دهه پیش به عنوان یک امتیاز اقتصادی تلقی می شد، عبارت بود از برپایی و فعال نگهداشتن شرکت های بزرگ و به تبع آن دولتی شدن اغلب سازمان ها؛ و چنین هم استدلال می شد که هرچه این شرکت ها بزرگتر باشند، اقتصاد پویاتر و قدرتمندتر می گردد.
اگرچه این تفکر طی چندین دهه رونق گرفت و برپایه آن شرکت های غول پیکری هم پدیدار شدند، ولی تحولات اخیر و به ویژه فشارهای جمعیتی، نوآوری های لحظه به لحظه، پیچیده تر شدن فرایندهای مدیریتی و تصمیم گیری، و نیاز به تصمیم گیری های آنی موجب به وجود آمدن تغییرات اساسی درساختار این سازمان های غول پیکر گردیده است. به همین جهت امروزه اصلاحات اقتصادی از نوع تشکیل و راه اندازی بنگاه های کوچک و متوسط مقیاس (SMEs) در بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای درحال توسعه به عنوان یک رویکرد راهبردی محسوب می شود و لزوم تغییر نقش دولت، توانمندسازی بخش خصوصی، رقابت پذیری اقتصاد و تعامل با قواعد جهانی سازی و… سیاستگذاری‌های مبتنی بر آزادسازی اقتصاد و تقویت بخش خصوصی را جهت توسعه فعالیت های اقتصادی ضرورت می بخشد.
مهم ترین عامل بنیادی و زیرساز در طراحی سیاست های توسعه اقتصادی یک کشور، تعیین حدود و برجستگی نقش بخش عمومی و خصوصی در فرایند تحولات اقتصادی است. بنابراین قبل از انتخاب سیاست های گوناگون توسعه باید چارچوب این حوزه ها تعیین و وزن هربخش در انواع فعالیت های اقتصادی مشخص شود. تعیین وزن هربخش در هرنوع فعالیت به عوامل متعدد داخلی و خارجی بستگی دارد که اهم آنها عبارتند از : ایدئولوژی حاکم و اهداف مورد نظردولت، شرایط اقتصادی جهان و قطب بندی های آن، ظرفیت و توانایی های بخش عمومی و خصوصی کشور و درجه توسعه یافتگی اقتصاد.
…
2- نقش بنگاه های کوچک و متوسط در توسعه فعالیت های اقتصادی کشور
طبق تعریف فعالیت اقتصادی به فعالیتی اطلاق می شود که از طریق آن فرد یا گروهی از افراد جامعه با استفاده از فضا و مکان، تجهیزات، ابزار آلات، تسهیلات، دانش فنی، اطلاعات و مواد اولیه مورد نیاز مبادرت به تولید کالاها و یا ارایه خدمات می نمایند و دارای ویژگی های ذیل می باشد:
• تفکیک آن به اجزاء کوچکتر مقرون به صرفه نمی باشد.
• همراه با ارزش افزوده است.
• تولیدات یا خدمات متنوع، مشابه و معینی را ارائه می دهد.
• درآمد حاصل، معیشت افراد شاغل را تامین می نماید.
• استانداردهای مشخصی را دارا می باشد.
• در چارچوب قوانین و مقررات دولت و در یکی از 3 بخش خصوصی، تعاونی و دولتی عمل می نماید.
نگاهی به نظام اقتصادی و اجتماعی در بسیاری از کشورهای پیشرفته و نو توسعه یافته ی جهان نشان می دهد که ایجاد و حمایت از بنگاه های کوچک و متوسط یکی از اولویت های اساسی در برنامه های توسعه فعالیت های اقتصادی این کشورها است. این بنگاه های اقتصادی علی رغم آنکه به سرمایه گذاری کمتری نیاز دارند، بازدهی بیشتری داشته و درایجاد اشتغال، ایجاد بستر مناسب برای نوآوری و اختراعات و افزایش صادرات این کشورها، نقش مهمی دارند. این واحدها در بسیاری از کشورهای در حال توسعه ضمن دستیابی به اهداف اصلی توسعه، نقش تعیین‌کننده‌ای در گسترش و تنوع تولیدات صنعتی دارند و در اهتمام به یک سری اهداف بنیادین همچون ایجاد اشتغال، ریشه‌کن کردن فقر، بهبود توزیع درآمد و برآوردن نیازهای اساسی کشورهای در حال توسعه، دارای نقش موثری هستند. در بسیاری از کشورها این صنایع، تامین کنندگان اصلی اشتغال جدید، مهد تحول و نوآوری و پیشرو در ابداع فناوری های جدید بوده اند. از سوی دیگر این صنایع به دلیل ویژگی های منحصر به فرد خود می تواند از جاذبه های فراوانی برای بخش خصوصی برخوردار باشد که این امر بسته به شرایط داخلی اقتصادی کشورها قوانین و سیاستهای حمایتی در کشورهای مختلف به عنوان الگویی موفق برای توانمند سازی علمی و صنعتی معرفی شده است.
…
3- نقش سازمان های تحقیقاتی و فن آوری در توسعه بنگاه های کوچک و متوسط
بنگاه های کوچک و متوسط، در اکثر کشورها به عنوان عناصر مهم در پیشرفت های اقتصادی- اجتماعی شناخته شده اند. این بنگاه ها خصوصاً در ایجاد فرصت های شغلی با سرمایه گذاری های پائین، توسعه های منطقه ای (که از ملزومات ایجاد سازمان ها و شرکت های بزرگ محسوب می شود)، توسعه های سازمانی شرکت های متکی بر اصول تکنولوژی، نوآوری محصولات و ایجاد روش های نوین اهمیت بسزایی دارند.
در سالهای اخیر اکثر دولت ها به منظور توسعه و بسط بنگاه های کوچک و متوسط برنامه های ویژه ای را تدارک دیده اند. این برنامه های حمایتی هم در جهت پیدایش و ایجاد بنگاه های مذکور ایجاد فعالیت نموده است و هم در نوع ساختار جدید این بنگاه ها نیز مؤثر واقع می شوند. یکی از راهکارهای حمایتی جدید؛ کمک و مساعدت از سوی سازمان های تحقیقاتی و فن آوری می باشد که این حمایت ها تمامی جنبه های فعالیت های ذیل را شامل می شود:
این مساعدت در زمینه های مالی, بازاریابی ، تولید ، مهندسی ، کیفیت ، توسعه نیروی انسانی و سایرزمینه ها صورت می پذیرد.
در این زمینه مکانیزم و اصول مورد استفاده بسیار متنوع و وسیع می باشد. سازمان های تحقیقاتی و فن آوری موجب بسط خدمات فنی – تجاری ،آزمایش امکانات ، حل مشکلات و همچنین کمک و مساعدت به مرکز گسترش و تحقیقات و کلیه مطالب مذکور می گردند. مطالعاتی از منگو و گرییر (صاحبنظر در سیستم های مدیریت سازمانی) در سال 1999 ارائه شده است که مربوط به توانایی سازمان های تحقیقاتی و فن آوری در جهت بکارگیری از موفقیت های بنگاه های کوچک و متوسط تحت عنوان یک تعیین کننده با اهمیت در برخورد با شرایط رقابتی در بازار می باشد.
به عقیده این دو صاحبنظر بسیار واضح است که – صرفنظر از سیاست های دولت – بنگاه های کوچک و متوسط نمی توانند از تمامی پتانسیل و انرژی درونی خود بدون توسعه و پیشبرد توانایی های خود در دستیابی ، جذب، انطباق و بهره برداری فن آوری ها و روش های تجاری نوین استفاده نمایند. [9] در این زمینه سازمان های تحقیقاتی و فن آوری می توانند نقش بسزایی را از خود نشان دهند. با این وجود ، این سازمان ها می بایست خدماتی را برای بنگاه های کوچک و متوسط با بالاترین حد تاثیر گذاری و کارآیی به منظور اضافه نمودن ظرفیت بنگاه های مذکور با هدف نوآوری و در نهایت توسعه رقابت و تداوم خود فراهم گردانند.

4- خوشه سازی بنگاه های کوچک و متوسط
بحث های نظری متفاوتی در این مورد که چگونه مؤسسات کوچک و متوسط می‌توانند به توسعه کمک کنند توسط اقتصاددانان و صاحبنظران مختلف ارائه شده است. یک جمع‌بندی از این نظریات این است که شرکت های کوچک و متوسط در عین حال که رقبای طبیعی یکدیگرند، می توانند اعضای یک شبکه مستقل داخلی باشند که توانمندی ایجاد شغل را دارند و همچنین فراهم‌کننده زمینه لازم برای ایجاد نوآوری و خلاقیت های تکنولوژیک را دارا می باشند. اما جالب ترین نگرشی که به این گونه مؤسسات شده است مربوط به پدیده شبکه شدن و خوشه شدن یا به طور کلی تجمیع آنها است. اغلب بنگاه های کوچک و متوسط گرایش به خوشه شدن و ارتباط با یکدیگر دارند. این پدیده بیشتر برای شرکت های سازنده‌ای وجود دارد که در یک محدوده جغرافیایی که در آن مهارت های نیروی انسانی وجود داشته باشد شکل می‌گیرند. نمونه‌های پیشرفته‌ای از آنها در نواحی صنعتی شمال ایتالیا در اواخر دهه 1970 مشاهده شد و بعد در سایر نقاط اروپا و آمریکا در ژاپن و سایر مناطق توسعه یافته است. [10]
آنچه که اهمیت خوشه‌ها را در ایران دو چندان می‌کند این است که در زیر بخش های صنعت ایران بیش از 94 درصد مؤسسات و بنگاه ها را این چنین شرکت هایی تشکیل می‌دهند که عموماً به صورت منفرد فعالیت می‌کنند و همواره با مشکلات و مسائل مختلف درگیرند. هر چند این گونه شرکت ها حدود 30 درصد از ارزش تولیدات صنعتی را ایجاد می‌کنند لیکن از لحاظ اشتغال سهم مهمی از فرصتهای شغلی را (حدود 56 درصد) تأمین می‌کنند. از آنجا که حمایت از واحدهای پراکنده و کوچک برای دولت علاوه بر مشکل بودن، هزینه بسیار سنگینی را در بردارد، تشویق و ترغیب آنها به تجمیع در خوشه‌ها می‌تواند به عنوان یک راهکار موفق و تجربه شده در بسیاری از کشورها مورد توجه سیاستگذاران و مدیران اجرایی قرار گیرد. موفقیت کشورهای مختلف و از جمله کشورهای رو به توسعه‌ای چون برزیل، مکزیک، هند،‌ پاکستان، شیلی و … بومی شدن این الگو را با ساخته‌ای فرهنگی،‌ اجتماعی و اقتصادی هر کشور و منطقه به اثبات رسانیده است. [11]

5- خوشه های صنعتی
از نیمه دوم قرن بیستم تا کنون الگوهای متفاوتی از مدل های رشد و توسعه صنعتی در جهان تجربه گردیده است. خوشه های صنعتی یکی از الگوهای موفق سازماندهی بنگاه های کوچک و متوسط هستند که کاستی های بنگاه های کوچک و متوسط را رفع و مزیت های مختلف صنایع کوچک، چون انعطاف پذیری و تنوع را تقویت می بخشند. خوشه صنعتی مجموعه ای از بنگاه های تولیدی و خدماتی در یک رشته صنعتی است که با تکیه بر سرمایه های قوام یافته اجتماعی در مناطق مختلف جغرافیایی در کنار نهادهای پشتیبان و از طریق روابط متراکم میان بنگاهی شکل می گیرد. تجارب موفق ایتالیا در شکل دهی به خوشه های صنعتی و سپس تجارب موفق بسیاری از کشورها در پذیرش و بکارگیری این الگو در جهان، همگرایی بنگاه های کوچک و متوسط مقیاس، نهادهای عمومی و مردم نهاد، دولتی و بخش های خدمات دهنده پشتیبان را در محدوده جغرافیایی خاصی امکان پذیر نمود. هرچند ایده خوشه صنعتی توسط پورتر در 1990 شروع شد ولی پس از آن تعاریف متعددی از یک خوشه صنعتی ارائه گردید. [12]
در عمل تعریف خوشه های صنعتی مشکل است. مخصوصاً اگر بخواهیم در یک تعریف کلیه ابعاد خوشه ای را مطرح سازیم. از طرفی ابعاد فضا و زمان مهمترین فاکتورهای مؤثر بر سیاست گذاری خوشه ای هستند که تصمیم در خصوص برنامه های خوشه ای را تحت تأثیر قرار می دهند. از طرف دیگر داده ها و مواد به کار رفته، ممکن است محدودیت هایی را بر تعریف خوشه اعمال نمایند. با این حال شاید نیازی نباشد تا کلیه این محدودیت ها را در تعریف خوشه لحاظ نمائیم. در زیر تعاریف متفاوت ارائه شده برای خوشه توسط محققین متفاوت را ارائه و سپس به یک تعریف جامع دسترسی خواهیم یافت .
• گروهی از شرکت های دارای پیوندهای عمودی قوی و مستقر در یک منطقه که از لحاظ جغرافیایی لزوماً به یکدیگر نزدیک نیستند. [13]
• تعریف دوم و جدیدتر پورتر: خوشه عبارت است از تمرکز جغرافیایی نهادها و شرکت های مرتبط با یکدیگر در یک حوزه خاص. [14]
• مؤسسه علم و تکنولوژی کنتاکی ( KSTC ) « خوشه های صنعتی را گروهی از بنگاهها می داند که ارتباطات و نیازهایی از قبیل همکاری صنعتی ، عرضه کنندگان آموزش‌های لازم ، نهادهای آموزشی و مؤسسات همکاری فنی و توسعه دارند .» در این تعریف موفقیت هربنگاه در عرصه رقابت منوط به عملکرد خود بنگاه و سایر همکاران می‌باشد و به طور کلی ویژگی بنیادی خوشه صنعتی ، وابستگی بنگاهها و سهیم بودن آنها در منافع است و موفقیت تجاری،ناشی از کار مشترک برای حل مشکلات جمعی در عین وجود رقابت است. [15]
• خوشه ها گروههایی از شرکت ها و سازمان های قرار گرفته در یک منطقه جغرافیایی مشخص هستند که به وسیله وابستگی های درونی یک ارتباط درون گروهی از محصولات و خدمات را تشکیل می دهند. [16]
• به طور بالقوه صنایع رقابتی، میل به خوشه شدن در اقتصاد را دارند، که بر اساس داده ها، مهارت ها و زیربناهای مشترک، سامان می یابند. مفهوم خوشه کراراً به عنوان یک ساختار عملیاتی برای سیاست به کار گرفته شده است. [17]
در مجموع با بررسی تعاریف موجود از خوشه های صنعتی نکات مشترک آنها را به ترتیب زیر می توان بیان نمود:
1- تمرکز در یک منطقه جغرافیایی
2- وجود ارتباط درون بنگاهی و درون صنعتی بین بنگاه های عضو
3- در طول هم قرار گرفتن بنگاه ها در درون خوشه (ارتباطات عمودی)
4- وجود سازمان های غیرتجاری در کنار بنگاه های تجاری در درون یک خوشه
5- همکاری بین بنگاه ها و انجام اقدامات مشترک و جمعی
6- وجود رقابت بین اعضا
7- هم رشته بودن بنگاهها در یک شاخه یا دسته صنعتی خاص (تشکیل زنجیره ارزش)
8- وجود تهدیدها و فرصت های مشترک برای بنگاه های درون خوشه
9- پیدایش خدمات تخصصی فنی ، مدیریتی و مالی در خوشه
10- وابستگی به یک منطقه خاص جغرافیایی- اقتصادی
11- برهم افزایی رقابت و همکاری در خوشه
12-کارایی جمعی و بهره برداری از صرفه های اقتصادی بیرونی
با توجه به نکات گفته شده می توان تعریف زیر را برای یک خوشه صنعتی ارائه داد :
یک خوشه صنعتی مجموعه ای از بنگاههای تجاری و غیرتجاری متمرکز در یک مکان جغرافیایی در یک منطقه اقتصادی را شامل می شود که برای تولید یک یا چند محصول نهایی مشابه و مرتبط برای کسب صرفه های اقتصادی بیرونی با یکدیگر ارتباطات عمودی و افقی برقرار نموده و ضمن رقابت با یکدیگر در بسیاری از موارد همکاری جمعی و اقدامات مشترک دارند . ارتباط درونی این بنگاهها کاهش دهنده هزینه ها و تسهیل کننده؛ دسترسی به نهاده ها ، دانش و فناوری تولید ، بازارهای فروش و تأمین نیازهای مشتری خواهد بود. [18]
در رویکرد جدید خوشه های صنعتی رویکرد مناطق بسته به مزیت های طبیعی، انسانی، سازمانی و یا تشکیلاتی موجود می بایست توجه جدی به توسعه تعداد محدودی از خوشه ها داشته و ابعاد مختلف سازماندهی این خوشه ها را تسهیل کنند. در این صورت است که می توانند در بازارهای ملی و بین المللی موفق عمل کرده و بخش های با ارزش تری از زنجیره ارزشی کالا های مرتبط را در اختیار بگیرند و قادر به اصلاح و نوسازی ساختارهای موجود در مقابل فراز و نشیب های جهانی باشند. [19] یک خوشه متشکل از سه دسته عناصر اصلی است که شکل (2) نحوه تعامل و استقرار این سه دسته از عناصر را نشان می دهد .
با این وجود پیوند درون خوشه ها دو گونه ارتباط عمودی و افقی را در بر می گیرد. در پیوند عمودی مراحل مختلف تولید و یا فازهای تولیدی و خدمات مشترک در یک مجتمع محلی انجام می گیرد و زنجیره داده و ستانده تولید یک کالای خاص ایجاد شده و توسعه می یابد. در پیوند افقی بنگاه های مشابه که به تولید یک کالای خاص مبادرت می ورزند و به نوعی رقیب یکدیگرند ، در یک مکان تمرکز می یابند و در همان حال که با یکدیگر در حال رقابتند با یکدیگر در بسیاری از امور همکاری می نمایند.
مزیت های تشکیل خوشه ها را میتوان به شرح زیر بر شمرد:
1- خوشه سازی بسیج منابع مالی و انسانی را تسهیل می کند.
2- درخوشه سازی سرمایه گذاری به مراحل کوچک و با ریسک پایین تقسیم می شود.
3- خوشه سازی بستری برای صعود و بالندگی بنگاه های کوچک و متوسط فراهم می آورد.
4- بنگاه ها درخوشه سازی، امکان انباشت سرمایه و مهارت ها را برای یکدیگر اغلب ناخواسته و گاهی آگاهانه به وجود می آورند.
5- افزایش قدرت رقابت پذیری در بازارهای جهانی و توان صادراتی را برای کشور بوجود می آورند.
در مجموع می توان فرایند تشکیل یک خوشه صنعتی و نتایج حاصل از آن را به شکل زیر نشان داد:
به طور کلی دولت ها، سازمان ها، بخش های اقتصادی و بخش های تحقیقاتی برای ورود به فضای خوشه های صنعتی و ایفای نقش موثر در توسعه فعالیت های اقتصادی باید از حداقل مهارت های اولیه ای برخوردار باشند که در ادامه به برخی از این مهارت ها اشاره می شود.
اولین مهارت مورد نیاز، مهارت آکاهی از تغییرات جهان است، سپس مهارت مطالعات پارادایمیک (پارادایم های توصیفی) و تشخیص پارادایم های جدید، مهارت توانایی آینده نگری و آینده سازی نیز از مهمترین مهارت های مورد نیاز است. توانایی برنامه ریزی استراتژیک در کسب فرصت های بین المللی نیز به همین اندازه مورد نیاز می باشد. مهارت و قابلیت و برنامه ریزی های توسعه در تنوع کالا و خدمات نیز از مهارت های لازم برای خوشه های صنعتی می باشد. مهارت توانایی در تحقیق توسعه و نوآوری و توسعه تکنولوژی نیز نظیر قابلیت در استفاده از فرم های جدید مهندسی و تکنولوژیکی مورد نیاز است. قدرت ایجاد زنجیره های ارزش، توانائی در ساماندهیِ صنایع بزرگ، کسب و کارهای کوچک و متوسط و مراکز توسعه کسب و کارهای کوچک، ایجاد و یافتن منابع جدید مالی و اعتباری برای فعالیت های تجاری و غیره، ایجاد مراکزآموزش عالی و متوسط یا مشارکت با مراکز علمی و فنی جهان، شهامت و ریسک پذیری در فعالیت های تکنولوژی بر، توانایی در ایجاد پیوندهای استراتژیک با رقبای جهانی، توانایی جایگزین کردن انرژی، هماهنگی زیرمجموعه خود با دولت و تغییر قوانین و مقررات و نهایتاً توانایی اخذ کمک و پشتیبانی از دولت، از مهارت های ضروری راه اندازی یک خوشه صنعتی می باشد.
روندهای کلی از قبیل یکپارچه شدن بازارهای جهانی، جهانی شدن فرایندها، گسترش تکنولوژی ها، افزایش اتحادیه های منطقه ای و از این قبیل، و نیز محدودیت منابع و جستجو برای منابع جدید، کشف مزیت های نسبی در کشورها و مناطق، سناریوهای جدیدی برای خوشه های صنعتی جدید را، پیش روی تصمیم گیران قرار داده است. اکثر کشورهای در حال توسعه و حتی برخی کشورهای توسعه یافته صنعتی مانند کشور انگلستان، طراحی خوشه های صنعتی نوین را در استراتژی توسعه فعالیت های اقتصادی خود قرار داده اند. [20]
در مجموع با توجه به ویژگی های بیان شده، در صورت اجرا شدن موفق خوشه های صنعتی در کشور،‌ این الگو می تواند به عنوان راهکاری مناسب برای توسعه فعالیت های اقتصادی کشور بر اساس فرهنگ ملی باشد و به دلیل تجمیع و شبکه شدن بنگاه های کوچک و متوسط،‌ فرایند ارزیابی و نظارت بر آنها نیز برای دستگاه های نظارتی کشور کارآمدتر و اثربخش تر خواهد بود.
6- خصوصیات خوشه های صنعتی
الف- مالکیت
معمولأ بیش از 50 درصد مالکیت (سهامداران) در شرکت های خوشه ای، مربوط به بخش خصوصی است، شرکت های خصوصی با مسئولیت محدود از شرکت های دانش بنیان در این زنجیره سهم قابل ملاحظه ای دارن. همچنین ممکن است بخشی از سهام این شبکه خوشه ای به افراد خارج از کشور و ماوراء بحار واگذار می شود که معمولأ کمتر از 50 درصد است. چنانچه شرکت منطقه ای باشد، سهام عمده متعلق به اشخاص در منطقه خواهد بود. به طور کلی اشخاص فنی، سرمایه داران خصوصی محلی و حتی مشتریان و تأمین کنندگان از سهامداران خوشه های صنعتی محسوب می شوند.
ب- فعالیت های اصلی
فعالیت های اصلی خوشه های صنعتی عمدتأ مربوط به تولید، طراحی و مهندسی، ایجاد زیرساخت ها، استقرار نظامات صنعتی، تحقیق و توسعه، تجارت، آموزش، پشتیبانی بازرگانی، سرویس های بازرسی و ممیزی و از این قبیل می باشد.
ج- توانمندسازی صنعت
توسعه صنعتی و افزایش قدرت رقابت در عرصه بین المللی از فعالیت های اساسی خوشه های صنعتی است. اقدامات استراتژیک از قبیل انجام پیوندهای دست بالا، دست پایین و افقی با رقبا، مشتریان، اشخاص حقیقی و حقوقی، و داخل از کشور، اتحادیه های منطقه ای از طریق خوشه ها انجام می شود.
د- کاهش هزینه های غیر ضروری
سابقه نشان داده است که خوشه ها با استفاده از مزیت های نسبی، ایجاد مزیت های رقابتی و کاهش هزینه های تولید، کاهش ضایعات، استفاده بهینه از مواد و محصولات جانبی کارخانجات و صدها اقدام استراتژیک دیگر به کاهش قیمت تمام شده محصولات و حذف بروکراسی دولتی و هزینه های غیر ضرور پرداخته و هزینه ها را به شدت کاهش داده اند و حتی در کاهش هزینه های اجتماعی نقش مؤثری را ایفا کرده اند.
ه- رابطه با مراکز علمی و تحقیقاتی داخل و خارج
یک خوشه صنعتی الزامأ در سطح گسترده با مراکز علمی، فنی و تحقیقاتی در ارتباط ارگانیک است، بطوریکه مزیت یک خوشه نسبت به یک خوشه دیگر در استفاده از تحقیقات و توسعه، نوآوری محصولات، خدمات و سرویس های فنی، مشاوره های عالی صنعتی و تکنولوژیک، آموزش های مهارت افزا و ارائه تسهیلات خاص تعیین می شود و از همین رو امروزه در خوشه های صنعتی سازمانهای تحقیق و توسعه (RTOS ) و مراکز ایجاد تکنولوژی قابل نوسازی و قابل اتکا (CREST )، مرتبأ به چشم می خورد. معمولأ خوشه ها نمایندگان تضمینی و تامین کنندگان مالی دانشگاه های معتبر داخلی و خارجی هستند و حتی شرکت های تابعه خوشه و یک شبکه صنعتی دارای نمایندگی خاص از دانشگاه ها بوده که کاملأ با آنها در ارتباط ارگانیک است. نظیر شرکت رویس انگلستان که با دو دانشگاه در ناتینگهام انگلستان فعالیت می کند. شاخص توسعه محصول جدید (NPD ) در خوشه های صنعتی و شرکت های تابعه آن از شاخص های موفقیت در داد و ستد خوشه ها محسوب می شود که مرتباًً اندازه گیری می شود.
و – خوشه به عنوان یک زنجیره تأمین
خوشه های صنعتی بین تأمین کنندگان و مشتریان یک پیوند اصولی برقرار می کنند و این پیوند بیشتر از نوع ارگانیکِ آن است تا اینکه سلیقه ای باشد. بنابراین خوشه بصورت یک شبکه طراحی شده و این شبکه در واقع در بخشی از فعالیت های تخصصی و بهم مرتبط (یک پارچه) بصورت یک زنجیره ارزش در می آید. خوشه در زنجیره تأمین می تواند به صورت منطقه ای یا غیر متمرکز باشند، ولی تجربه نشان داده است خوشه های منطقه ای از خوشه های غیر منطقه ای توفیق بیشتری بدست آورده اند. [21] بدیهی است ایجاد خوشه های تخصصی در مناطق و یا استان های ایران، به تنظیم مهاجرت ها و اسکان شهروندان و نیز رونق مناطق مختلف کشور و تعادل های منطقه ای کمک فراوان نمایند.
ز- ثبت حق امتیاز فناوری در خوشه های صنعتی
خوشه های صنعتی با توانمندی که ایجاد خواهند کرد، قابلیت تولید حق امتیاز پیدا می کنند. برای مثال خوشه ی صنعتی در منطقه میدلند شرقی انگلستان در سال 2001 تعداد 36 حق امتیاز فناوری به ثبت رسانیده است. [22]
7- سامان دهی خوشه های صنعتی در فعالیت های اقتصادی
توسعه توانایی های صنعتی و سیستم های مولد (درون زا) شرط اساسی صنعتی شدن برای کشورهای در حال توسعه در دراز مدت است. امروزه توانایی بالای شرکت های صنعتی بدلیل داشتن فناوری های برتر است و در چنین شرایطی استراتژی های رقابتی شامل استراتژی هایی در مورد ادغام و انتقال مالکیت است. تغییر فناوری تولید و توسعه صنعتی در صنایع بزرگ از طریق فعالیت های کسب و کارهای کوچک و متوسط به خوبی قابل انجام است و بهره وری این صنایع را بهبود می بخشد. فناوری مورد نیاز بنگاه های صنعتی بزرگ از نوع فناوری متوسط و با لحاظ کردن تحقیق و توسعه است و از طریق اقمار خود یعنی کسب و کارهای کوچک و متوسط با فناوری پیشرفته می باشد.
جهت بهره برداری بهینه از قابلیت ها و توانمندی های بنگاه های اقتصادی، ساماندهی بنگاه های کوچک و متوسط اقتصادی فعال در فعالیت های اقتصادی کشورهای درحال توسعه و صنعتی امری اجتناب ناپذیر می باشد. در همین راستا کشور انگلستان برای دهه 2001 الی 2010 برای بازار های اقتصادی خود حدود 273 میلیارد پوند برآورد کرده و فرصت های جدیدی در تولید محصولات و خدمات در این رشته ها تخصیص داده است که به موجب آن 700 کمپانی بصورت کسب و کارهای کوچک و متوسط در قالب 5 دسته از خوشه های صنعتی ایجاد خواهد شد، که این خوشه ها عبارتند از:
• تولید برق، سوخت کوره ها و نظایر اینها (43%)
• انرژی باد بخصوص در ساحل و پهنه دریا (27%)
• انرژی خورشیدی (15%)
• نیروی هیدرولیکی در مقیاس کم (9%)
• ژئوترمیک (حرارت تحت الارضی) (4%)
• البته طرح های پیرامون امواج دریا و طغیان آبها و سیل نیز در دست مطالعه دارد که یک این بازار جدید است. [23]
بر اساس بررسی های انجام شده برای این مقاله؛ فرصت های بسیار مستعد و مناسبی نیز در ایران برای تشکیل خوشه های صنعتی وجود دارد و روند چند سال اخیر فعالیت ها اقتصادی نشان می دهد که جهوری اسلامی ایران در طیف گسترده ای از خوشه های صنعتی دارای فرصت های فراوان است که این فرصت ها بر اساس مزیت های نسبی کشور و مزیت های خلق شده توسط کارآفرینان کشور بوده است. همانطور که اشاره شد جهت بهره برداری بهینه از قابلیت ها و توانمندی های بنگاه های اقتصادی کشور، ساماندهی بنگاه های کوچک و متوسط اقتصادی و خوشه های صنعتی فعال در فعالیت های اقتصادی کشورمان امری لازم و ضروری است. بر همین اساس مدل ساماندهی خوشه های صنعتی در جمهوری اسلامی ایران بر اساس نوع تخصص خوشه ها در شکل (4) ارائه شده است.
همانطور که در مدل مشاهده می شود در صورت ساماندهی خوشه های صنعتی کشور بر اساس تخصص خوشه ها؛ بنگاه های کوچک و متوسط می توانند با هم افزایی موجب توسعه فعالیت های اقتصادی د کشور گردند. ساماندهی خوشه های صنعتی مطابق مدل فوق موجب تمرکز بر روی توسعه کمی و کیفی بنگاه های کوچک و متوسط اقتصادی با محوریت توسعه فعالیت های اقتصادی کشور نیز می گردد.
در همین زمینه باید توجه داشت که می توان بر اساس مطالعات امکان سنجی در مناطق مختلف کشور و با توجه به استعداد و توانمندی ایجاد خوشه های صنعتی در هر کدام از بخش ها؛ اقدامات لازم جهت ایجاد بسترهای مورد نیاز و اعطای تسهیلات مورد نیاز به بنگاه های اقتصادی صورت پذیرد؛ تا بدین وسیله الگوی توسعه بنگاه های کوچک و متوسط و خوشه های صنعتی در حوزه توسعه فعالیت های اقتصادی کشور نقش خود را ایفا نماید.
همچنین با توجه به اینکه به طور کلی توسعه متوازن؛ همه جانبه و پایدار در گرو توسعه کمی و کیفی متناسب می باشد؛ دولت جهت تصمیم گیری در خصوص توسعه کمی و کیفی بنگاه های کوچک و متوسط و خوشه های صنعتی می تواند با درنظر گرفتن برنامه ها و سیاست هایی در برنامه های پنج ساله کشور بر اساس مدل زیر به توسعه کمی و کیفی این بنگاه بپردازد
بنگاه های کوچک و متوسط توسعه یافته به بنگاه هایی اطلاق می شود که کلیه هدف های مورد نظر در ایجاد آن بنگاه ها به نتیجه رسیده و منجر به توسعه فعالیت های اقتصادی می شوند.
بنگاه های کوچک و متوسط در حال توسعه به بنگاه هایی اطلاق می شود که هدف های مورد نظر در ایجاد آن بنگاه ها تا حدودی به نتیجه رسیده و با توسعه کمی و کیفی آنها منجر به توسعه فعالیت های اقتصادی می شوند.
بنگاه های کوچک و متوسط توسعه نیافته (بکر) به بنگاه هایی اطلاق می شود که با وجود قابل قبول بودن نتایج امکان سنجی و یا ایجاد بنگاه؛ همچنان فعالیت چندانی انجام نمی دهند.
برای مثال دولت می تواند سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری را مامور کند تا اقدامات امکان سنجی جهت ایجاد خوشه های صنعت توریسم و صنایع دستی در نقاط مستعد کشور را انجام دهد و سپس با اطلاع رسانی صحیح و اعطای تسهیلات مورد نیاز با هماهنگی بانک ها به بخش خصوصی خوشه ی مورد نظر ایجاد گردد.
8- نتیجه گیری و پیشنهادات:
همانطور که در مقاله اشاره شد یکی از الگوهای موفق تجربه شده در دنیا برای توسعه فعالیت های اقتصادی در کشورهای در حال توسعه و حتی کشورهای صنعتی، الگوی توسعه بنگاه های کوچک و متوسط می باشد. از آنجایی که این بنگاه ها با برنامه ریزی صحیح می توانند به یکی از عوامل اصلی توسعه اقتصادی کشور و افزایش تولید و صادرات به خصوص در بخش خصوصی تبدیل شوند، لذا برنامه ریزی برای توسعه و تقویت آنها از اهمیت بالایی برخوردار می باشد.
یکی از بهترین راهکارهای ارائه شده برای دستیابی به اهداف موجود در اصل 44 قانون اساسی، راهکار خوشه سازی و تجمیع بنگاه های کوچک و متوسط در قالب خوشه های صنعتی است. با تجمیع این شرکت ها امکان استفاده از تجربیات و امکانات همدیگر، امکان ایجاد امکانات مشترک و انجام امور به صورت اشتراکی به وجود می‌آید. در کنار این عوامل بحث انتقال سریع دانش و نوآوری های موجود در خوشه نیز یکی از مزایای اصلی آن می باشد. آنچه مسلم است در اکثر کشورهای دنیا، صنایع کوچک و متوسط با مزایایی که از طریق خوشه‌سازی کسب کرده‌اند، توانسته‌اند به عنوان مهمترین بخش اقتصاد مطرح شوند. در صورتی که در حال حاضر در کشور ما نه تنها صنایع کوچک نتوانسته‌اند در اقتصاد ملی به‌عنوان یک بخش تاثیرگذار مطرح باشند، بلکه در صورتی که به ایجاد بهبود در عملکرد این بخش توجه نشده و حمایت های لازم از آنها صورت نگیرد، بخش اعظمی از توان بالقوه ایجاد ارزش افزوده در اقتصاد کشور، قابلیت خود را از دست خواهد داد.
لذا می توان به منظور توسعه فعالیت های اقتصادی در کشور از طریق توسعه بنگاه های کوچک و متوسط برای دولت و صنعت یکسری الزامات را پیشنهاد نمود که عبارتنداز:
1. الزام اقدامات زمینه سنجی مطابق الگوی ارائه شده در این مقاله، جهت ایجاد خوشه های تخصصی در نقاط مستعد کشور جهت تنظیم مهاجرت ها و اسکان شهروندان و نیز رونق مناطق مختلف کشور و تعادل های منطقه ای
2. الزام وجود سرمایه های مخاطره پذیر و مشارکت آنها در تامین سرمایه صندوق های مربوطه توسط صنعت و دولت
3. الزام به وجود دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی فعال در حوزه های تخصصی و تقویت آنها توسط صنعت و دولت (ایجاد پارک های فن آوری)
4. الزام برای هم پیوندی با صاحبان علم و تکنولوژی های مرزی دانش (بالای روز در دنیا)
5. الزام به وجود زیرساخت ها و ساختارهای سخت و نرم
6. الزام به وجود قوانین و مقررات تسهیل کننده و خاص
7. الزام به وجود مدیریت خاص خوشه های تخصصی
8. الزام به وجود نهادهای حمایت کننده عمومی از خوشه ها

9- مراجع:
[1]: مطلبی اصل، صمد. (1385). “مدیریت برفرایند خصوصی سازی در نظام بانکی” ، ماهنامه تدبیر شماره 175.
[2]: ناطق، محمود و قلاتی، رحیم. (1385). ” ضرورت خوشه سازی بنگاههای کوچک و متوسط” ، ماهنامه تدبیر شماره .173