فراگرد تنظیم تا کنترل بودجه

نویسنده: اسفندیار فرج مند

در ایران اولین بودجه کشور را به روش جدید پس از مشروطیت مرحوم صنیع الدوله هدایت در سال 1289 هجری شمسی تهیه نمود.در این بودجه مخارج بین وزارتخانه های مختلف به شرح زیر تقسیم شد: خصوصیات بودجه سال 1289 غیر عمرانی بودن هزینه ها و کسری فوق العاده زیاد آن بود.
تا سال 1336 در بودجه بنگاه ها و شرکت های دولتی,سازمان برنامه,شرکت های تابع وزارت صنایع و معادن(سابق) و شرکت ملی نفت نیز به بودجه کل کشور اضافه شد.تا سال 1343 بودجه ایران توسط وزارت دارایی بر اساس پیشنهاد وزارتخانه ها و سازمان های دولتی و بررسی هزینه سنوات گذشته و نیاز آینده آن ها تهیه می شد.

نام کتاب: فراگرد تنظیم تا کنترل بودجه
نویسنده: اسفندیار فرج مند
ناشر: انتشارات فروزش
سال انتشار: 1383
شابک: 4-83-8501-964-678
قیمت: 80000  ریال
تنظیم برای مدیریار: آقاي جاودانی.خانم غفاریان. خانم واعظیان

فصل اول: كليات بودجه
تاریخچه بودجه در ایران………………………………………………..6
ضرورت بودجه و بودجه نویسی در ایران…………………………….6
اهمیت بودجه……………………………………………………………..7
نیاز به بودجه بندی در سازمان ها………………………………………7

فصل دوم: تعاریف و اصول بودجه
تعاریف بودجه…………………………………………………………….7
انواع بودجه……………………………………………………………….8
اصول بودجه………………………………………………………………9
اصل سالانه بودن بودجه………………………………………………..10
اصل جامعیت…………………………………………………………….10
اصل وحدت بودجه………………………………………………………10
اصل شاملیت یا تفصیل………………………………………………….11
اصل تخصیص و عدم تخصیص……………………………………….11
اصل انعطاف پذیری بودجه…………………………………………….11
اصل تخمینی بودن درآمدها……………………………………………..12
اصل تحدیدی بودن هزینه ها……………………………………………12
اصل تعادل……………………………………………………………….12

فصل سوم: طبقه بندی بودجه
اهداف طبقه بندی بودجه ای……………………………………………..13
طبقه بندی درآمدها و سایر منابع تأمین اعتبار………………………….13
طبقه بندی عملیات………………………………………………………..13
انواع طبقه بندی بودجه ای………………………………………………14
طبقه بندی سازمانی………………………………………………………14
طبقه بندی سازمانی در ایران……………………………………………15

فصل چهارم: سیکل بودجه
سیکل بودجه………………………………………………………………14

فصل پنجم: تنظیم و پیشنهاد بودجه
لایحه بودجه………………………………………………………………15

فصل ششم: تصویب بودجه
خصایص قانون بودجه…………………………………………………..16

فصل هفتم: کنترل اجرای بودجه
انواع کنترل………………………………………………………………16
نظارت و کنترل قوه مجریه (نظارت درونی)………………………….16
الف) نظارت مالی……………………………………………………….16
ب) نظارت عملیاتی……………………………………………………..16
نظارت و کنترل قوه مقننه (نظارت بیرونی)…………………………..16
الف) نظارت قضائی…………………………………………………….16
ب)نظارت پارلمانی……………………………………………………..16

جداول  نمودار ارتباط برنامه ریزی و بودجه بندی…………………..17
جداول ارتباط بودجه و برنامه ریزی اقتصادی ……………………….18
جداول برآورد اعتبارات…………………………………………………19
جداول درآمدها…………………………………………………………..20
منابع……………………………………………………………………..21

فصل اول: كليات بودجه
ضرورت,اهمیت و تاریخچه بودجه:
با وجود اهمیتی که بودجه عمومی در سازمان اداری و مملکتی و بنگاههای خصوصی دارد,موضوع تهیه و پیشنهاد بودجه و اجرای آن و قرار دادن سازمان مالی و سازمان اداری بر اساس تهیه و اجرای آن جدیدأ شروع و متداول شده است.
تاریخچه بودجه در ایران:
در ایران اولین بودجه کشور را به روش جدید پس از مشروطیت مرحوم صنیع الدوله هدایت در سال 1289 هجری شمسی تهیه نمود.در این بودجه مخارج بین وزارتخانه های مختلف به شرح زیر تقسیم شد: خصوصیات بودجه سال 1289 غیر عمرانی بودن هزینه ها و کسری فوق العاده زیاد آن بود. تا سال 1336 در بودجه بنگاه ها و شرکت های دولتی,سازمان برنامه,شرکت های تابع وزارت صنایع و معادن(سابق) و شرکت ملی نفت نیز به بودجه کل کشور اضافه شد.تا سال 1343 بودجه ایران توسط وزارت دارایی بر اساس پیشنهاد وزارتخانه ها و سازمان های دولتی و بررسی هزینه سنوات گذشته و نیاز آینده آن ها تهیه می شد.
ضرورت بودجه و بودجه نویسی:
بودجه بندی  را ” فرایند تخصیص منابع محدود به نیازهای نا محدود” می دانند. مجموع کوشش هایی است که صرف تدوین بودجه و تخصیص منابع می شود. به منظور ” حداکثر استفاده ” از منابعی است که معمولا در حد کفایت نمی نمایند و به اصطلاح اقتصادی ” کمیاب ” هستند. بنابراین در راه رسیدن به اهداف مطلوب ضرورت دارد به نحوی از هر یک از منابع محدود استفاده گردد که در تبدیل کل منابع به پول بتوان گفت با حداقل هزینه حداکثر استفاده از آن به عمل آمده است.

اهمیت بودجه:
بودجه دولت از لحاظ حجم و عظمت بزرگترین سند مالی و از لحاظ اهمیت مهمترین عامل مستقل و پویا در سطح کلان اقتصادی است که جهت اداره و پیشرفت های اجتماعی و اقتصادی کشور بکار گرفته شده است. و از لحاظ فراگیر بودن نیز گسترده ترین سطح را تا دور افتاده ترین نقاط کشور و پایین ترین افراد را در طبفات در آمدی جامعه پوشش می دهد. از طریق بودجه کل کشور است که دولت می تواند بر سطح متغیرهای کلان اقتصادی , از قبیل سطح پس انداز ملی,سرمایه گذاری ملی, تولیدات واقعی, مصرف کالا و خدمات, اشتغال, تورم, قدرت خرید ریال و ارزش خارجی آن و………. تأثیر بگذلرد.
نیاز به بودجه بندی در سازمان ها:
بودجه هدف ها و راهبردها را به صورت عبارت های مالی در آورده و راه اجرای برنامه و کنترل پیشرفت آنها را می نماید. سازمان ها به سه دلیل عمده به بوجه بندی نیازمندند :
1- نشان دادن مفهوم مالی برنامه ها
2- شناساندن منابع مورد نیاز اجرای برنامه ها
3- بدست آوردن معیارهای سنجش, نظارت و کنترل نتیجه ها در مقایسه با برنامه ها
فصل دوم: تعاریف و اصول بودجه
تعریف بودجه و انواع آن:
بودجه دولت سندی است که معاملات دخل و خرج مملکت برای مدت معینی در آن پیش بینی و تصویب شده باشد. مدت مزبور را سنه مالی می گویند. و عبارت از یکسال شمسی که به تصویب مجلس شورای ملی رسیده باشد.
الف) تعارفی که بر جنبه سیاسی بودجه تأکید دارند:
در این تعاریف بودجه یکی از اصیل ترین جریانات سیاسی جامعه فرض می شود و نظارت و کنترل بر اجرای بودجه به یکی از موثرترین و مفیدترین ابزار تفکیک قوای سه گانه و کنترل این قوا نسبت به هم در می آید.
ب) تعاریفی که بر جنبه های اقتصادی و مالی تأکید دارند:
در واقع بودجه شاهرگ حیاتی دولت می باشد که در شریان های آن منابع مالی و اقتصادی جاری است.
تأکید بر جنبه های مالی و اقتصادی در تعاریف بودجه بیشتر بعد از گذار از اقتصادی نئوکلاسیک صورت می گیرد.  مقارن با این تحولات و دگر گونی های تاریخی و اقتصادی عظیمی به وقوع پیوسته و بویژه با انقلاب اکتبر در روسیه و کسادی و بحران بزرگ در امریکا و نشر عقاید جان میناردکینز بنیان گذار مکتب اقتصادی نئو کلاسیک و دعوت از دولت برای مداخله بیشتر در امور اقتصادی و تولیدی, بودجه, بودجه به عنوان اساسی ترین و اصیل ترین اهرم کنترل و ارشاد اقتصادی و مالی جلوه گر می شود. که از این زمان به بعد تعریف بودجه نیز با تعاریف گوناگونی روبرو شد:
« بودجه در واقع عبارت از یک طرح مالی می باشد، در این طرح نیازمندیهای پولی دولت بطور کلی برای مدت محدودی پیش بینی می شود».
بودجه عبارت است از :
1- یک طرح مالی که هم به عنوان شالوده ای برای پیش بینی عملیات آتی و هم برای کنترل آن عملیات بکار می رود.
2- یک تخمین از مخارج آتی
3- یک طرح سیستماتیک برای بسیج کردن و حداکثر استفاده از منابع انسانی مادی و سایر منابع همگی تأکید بر اهمیتی است که بر جنبه های اقتصادی و مالی بودجه دارد.
ج) تعاریفی که بر جنبه های برنامه ای و مدیریت بودجه تأکید دارد :
امروزه بدون برنامه و برنامه ریزی حیات دولت ها غیرممکن است و بودجه و برنامه در هم ادغام و مترادف گشته اند مثلأ بودجه برنامه ای است که مانند آن مفهوم هیچ یک بدون دیگری نمی توان درک کرد.
بودجه کل کشور :
برنامه مالی دولت است که برای یکسال مالی تهیه و حاوی پیش بینی درآمدها و سایر منابع تأمین اعتبار و برآورد هزینه ها برای انجام عملیاتی که منجر به وصول به سیاست ها و هدف های قانونی می شود و از سه قسمت زیر تشکیل می شود :
1- بودجه عمومی دولت : که خود شامل اجزاء زیر است :
الف) بودجه عادی برای وزارتخانه ها و موسسات دولتی- این بودجه شامل اعتباراتی نیز خواهد بود که مستقیما مربوط به وظایف یک وزارتخانه یا موسسه دولتی نیست و تحت عنوان خاص منظور می گردد.
ب) بودجه عمرانی برای اجرای برنامه های عمرانی
2- بودجه شرکت های دولتی
3- بودجه موسسات که تحت عنوانی غیر از عناوین فوق در بودجه کل کشور منظور می شود. که هم اکنون در بودجه کل کشور قسمت های دوم و سوم در هم ادغام شده است و همانطور که در تصویر کلان بودجه کل کشور ملاحظه می شود بودجه دارای دو قسمت می باشد :
الف) بودجه عمومی دولت (برنامه های عمرانی دولت)
ب) بودجه شرکت های دولتی ،موسسات انتفاعی وابسته به دولت و بانک ها ( بهداشت ،درمان و …..)
اصول بودجه :
1- اصل سالانه بودن بودجه : بودجه یکی از انواع برنامه هاستف پیش بینی یک ساله درآمدها و هزینه های دولت است یعنی دخل و خرج دولت برای یکسال پیش بینی می شود و یکبار برای تمام سال مورد تصویب پارلمان قرار می گیرد.
2- اصل جامعیت : این اصل از مهم ترین اصول بودجه است، به منظور تأمین صراحت و دقت دولت در تنظیم و اجرای بودجه است. بر پایی ی این اصل است که بودجه باید به صورت کامل و برای همه ی دستگاههای دولتی اعم از وزارتخانه ها و موسسات دولتی و هم چنین شرکت های دولتی و موسسات و نهادهای عمومی غیر دولتی به صورت یکجا تهیه و به مجلس قانون گذاری تقدیم گردد.
3- اصل وحدت بودجه : بر اساس این اصل تمام برنامه ها، فعالیت ها و طرح های دولت و نیز تمام درآمدها و هزینه های آن و اجبارأ بودجه تمام دستگاهها باید در یک جا نوشته شود و برای رسیدگی و تصویب و آگاهی همگان ارائه شود. به عبارت دیگر برای یک سال مالی بایستی یک لایحه بودجه تنظیم شود و کلیه دخل و خرج دولت در سندی واحد ارائه گردد.
فواید رعایت اصل وحدت :
-1فقط تنظیم بودجه است که به پارلمان و عامه مردم امکان می دهد بدانند که آیا بودجه دولت متعادل است یا خیر و اگر بودجه دولت نیز متعادل نباشد لااقل میزان کسر بودجه با یک مقایسه و برآورد دخل و خرج دولت مشخص می شود
2- اگر بودجه در سند واحدی تنظیم گردد اهمیت فشار مالیاتی به نسبت درآمدملی مشخص می شود و هنگام وضع قوانین مالیاتی و افزایش نرخ مالیات ها و یا تحمیل مالیلت های جدید بر مردم معلوم خواهد شد که درجه فشار این گونه مالیات ها بر تولید و مصرف تا چه اندازه است.
4-اصل شاملیت یا تفصیل :شاملیت در بودجه به معنی تهیه بودجه با ریز و تفصیل طرفین حساب است. این اصل دولت را ملزم می دارد تا در تدوین و پیشنهاد بودجه به قوه قانون گذاری، درآمدها را به صورت مشروح و دستگاهی طبقه بندی نموده و هزینه های دستگاههای اجرائی را به صورت تفصیل و در چارچوب برنامه ها، مواد هزینه و به تفکیک هزینه های جاری و عمرانی و هم چنین ملی،استانی و شهری مشخص کند.
5-اصل تخصیص و عدم تخصیص :هر رقم اعتباری که برای هزینه هایی در بودجه پیش بینی و منظور شده است، طبق این اصل تنها و تنها برای همان هزینه قابل مصرف است و نمی توان آن را مگر با استثناهایی و طبق مقررات و پیش بینی های قانونی بکار دیگری اختصاص داد.
بنا به این اصل هیچ درآمدی نباید برای هزینه خاصی تخصیص داده شود و هیچ هزینه ای نباید از درآمد بخصوصی تأمین شود.
6- اصل انعطاف پذیری بودجه :این اصل در زبان مالی به معنای اصطلاح بودجه است و استثنائی است بر اصل تخصیص و عبارت است از تغییر و جابجایی در ارقام هزینه و برنامه های دستگاه اجرائی بدون آنکه در سر جمع اعتبارات مصوب تغییری حاصل شود یعنی با اجازه کاهش مبلغ بعضی مواد و فصول از برنامه های مصوب یک دستگاه و اضافه نمودن همان مبلغ به پاره ای از مواد و فصول برنامه های دیگر به شکلی که در کل اعتبارات مصوب تغییری بوجود نیاید.
7- اصل تخمینی بودن درآمدها :وصول درآمد بیشتر از مبلغ پیش بینی شده در بودجه به شرط آنکه به موجب قانون وصول شوند، مانعی ندارد.
حتی وصول درآمدهایی که در بودجه منظور نشده اند طبق مقررات مجاز است.
8- اصل تحدیدی بودن هزینه ها : هدف این است که اولا وقتی اعتباری به مبلغ  100 واحد برای خرید کالایی تصویب شد نمی توان 110 واحد هزینه کرد. ثانیأ منظور شدن اعتبار در بودجه یک دستگاه دولتی،تکلیفی را برای انجام دادن آن هزینه توسط دستگاه مزبور از نظر حقوقی در برندارد.
9- اصل تعادل :این اصل به حفظ موازنه بین درآمدها و مخارج، به گونه ای که دولت بتواند بدون متوسل شدن به استقراض، تعهدات مالی خود را بپردازد، اشاره دارد.
بنابر این اصل، جمع ارقام کلیه منابع درآمدهای پیش بینی شده باید با جمع کلیه ارقام هزینه هایی که برای سال بودجه در اجرای برنامه ها و فعالیت های مصوب محاسبه یا برآورد می گردد برابر و مساوی باشد.

چرا برای بودجه یک سال پیش بینی شده است ؟
چون این نوع فعالیت های اقتصادی در فصولی از سال دارای درآمد هستند و در فصولی از سال بایستی برای آنها هزینه پرداخت و مقایسه دوره های زمانی کمتر از یک سال نتیجه معقول و مطلوبی بدست نمی دهد و کوتاه ترین دوره زمانی که طبیعت طی می کند همان یکسال است.

مع الوصف چند استثناء برای اصل سالانه بودن دارد :
1- اعتبارات برنامه ای
2-بودجه یک یا چند دوازدهم

فصل سوم: طبقه بندی بودجه
طبقه بندی عملیات در ایران :
1- امور : مجموعه ای از کوشش های سازمان یافته همگن که بخش عمده و قابل ملاحظه ای از وظایف دولت را در برمی گیرد. امور عبارت است از مجموع چند فصل مرتبط از وظایف دولت مانند : امور اجتماعی که وظیفه هایی از قبیل آموزش و پرورش ،بهداشت و درمان و ….. را در برمی گیرد.
2-فصل
3-برنامه
4-فعالیت و طرح
اهداف طبقه بندی بودجه ای :
1-امکان پذیر شدن برنامه ریزی و تصمیم گیری
2-فراهم آمدن امکانات لازم برای برقراری یک سیستم حسابداری صحیح و مدیریت بهبود یافته
3-فراهم آمدن تجزیه و تحلیل عملیات
4-مشخص کردن وظایف،برنامه و عملیات

انواع طبقه بندی بودجه ای :
1-طبقه بندی درآمدها
2-طبقه بندی هزینه ها
3-طبقه بندی عملیاتی
4-طبقه بندی سازمانی
5-طبقه بندی اقتصادی

فصل چهارم: سیکل بودجه
سیکل بودجه : از چهار مرحله تشکیل می شود :
1-تهیه و تنظیم و پیشنهاد بودجه
2-تصویب بودجه
3-اجرای بودجه
4-نظارت و کنترل بودجه
طرح : مجموعه عملیات و خدمات مشخصی است که بر اساس مطالعات توجیهی فنی و اقتصادی و یا اجتماعی که توسط دستگاه اجرائی انجام می شود که نمونه ای از آن آمده است :
1-طرح عمرانی غیر انتفاعی
2-طرح عمرانی انتفاعی
3-طرح مطالعاتی

طبقه بندی  سازمانی :
در این طبقه بندی اعتبارات و هزینه ها بر حسب هر یک از سازمانهای دولتی که پیشنهاد دهنده و اجرا کننده برنامه های مصوب می باشند، پیش بینی می شوند

طبقه بندی سازمانی در ایران :
1-وزارتخانه ها : مهم ترین واحد سازمانی در تشکیلات همه دولت ها که بر اساس قانون ایجاد نامیده می شود.
2-موسسات دولتی :
الف) موسسه دولتی مستقل
ب) موسسه دولتی وابسته
3- شرکت های دولتی
4- موسات و نهادهای عمومی غیر دولتی
5-موسسات انتفاعی و بازرگانی وابسته به دولت

فصل پنجم: تنظیم و پیشنهاد بودجه
لایحه بودجه :
مهم ترین لایحه ای است که دولت به مجلس می دهد و بررسی این لایحه و تصویب آن در مجلس، از جمله مهم ترین و حساس ترین فعالیت سالیانه قوه مقننه است، وظیفه ای است که تقریبا وظایف دیگر مجلس را در بردارد.
این لایحه از سه بخش تشکیل می شود :
1-پیام بودجه
2-متن لایحه بودجه
3-پیوست های بودجه

فصل ششم: تصویب بودجه
خصایص قانون بودجه :
امروز سازمانهای مالی به عنوان عامل مکمل سازمانهای سیاسی ظاهر می شود و سبب می گرددکه در عمل این دو گروه یعنی سازمانهای مالی و سازمانهای سیاسی عمیقا بهم وابسته شوند . ژرفنای این وانستگی چنان است که تفکیک ان دو را هم از هم دشوار می سازند .درایران در کنارعوامل دیگر یکی از علل فشار مردم به حکومت نابسامانیهای مالی و کسریهای رو به گسترش بودجه و به تبع ان افزایش فشار مالیاتی و استقراض دولتی و عدم رضایت مردم از مخارج بی جای سلاطین برای مسافرتهابه اروپا و امثال آن بوده است و به علت ناکافی بودن درآمد عمومی دولتها ی وقت ناچار بودند که با قرضه های خارجی مخارج مسافرتهای شاه را تامین کنند .
صلاحیت مالی و بودجه ای پارلمان :
بودجه عرضه برنامه عملکرد دولت با زبان ارقام است که از طریق تصویب پارلمان ارزش قانونی می یابد پارلمان با تصویب بودجه به قوه مجریه اجازه میدهد :
1-درآمدهای پیش بینی شده خویش را تامین کند .
2-هزینه ها ی مورد لزوم خود را پرداخت کند
خصایص قانون بودجه :
قانون بودجه چه از لحاظ ارقام مخارج و درآمد وچه از نظر نحوه تصویب دارای خصوصیاتی به شرح زیر است .
الف :در مورد ارقام مخارج به شرح ذیل است
1- ارقام خرجی که دربودجه پیشنهاد میشود منشا تعهدات دولت برای این مخارج نمی باشد قانون بودجه در قسمت مخارج تعهدی برای مامورین دولت ایجاد نمی کند . ارقام مندرج اجازه خرج است بخش خصوصی نمی تواند مدعی شود
2- لایحه بودجه فقط برای استفاده دولت است و قانونی نیست . دادگاه و وکلا نمی توتنند استناد به قانون بودجه نماینده گان نماید و مدعی شوند
ب :در مور د درآمدها نیز قانون بودجه آثار و خصوصیاتی دارد :
1- در مورد درآمدها رقم فقط یک اجازه است و مردم مالیات را جاوتر از وقت مقرر پرداخت نمایند
2- در مورد در آمدها برخلاف مخارج تصئیب لایحه بودجه ایجاد وظیفه و تکلیف می نماید و ارقام تحدیدی است از دیدگاه ضوابط تصویب نیز ویژگیهایی برشمرده اند
1- اصل سالانه بودن
2- بودجه همیشه به شکل لایحه به مجلس تقدیم می شود و نمایندگان نمی توانندبودجه کشور را در قالب طرح تقدیم کنند
3- تصصویب بودجه قائم به تصویب مجلس است
4- نمایندگان نمی توانندپیشنهاداتی دهند که منجر به افزایش سقف بودجه پیشنهادی می شود .

فصل هفتم: کنترل اجرای بودجه
انواع کنترل بودجه :
1-نظارت درونی :
الف) نظارت مالی : هدف اصلی عدم تجاوز هزینه های دولت از اعتبارات مصوب است و راههای اعمال آن عبارت از 1-ذیحساب  2-خزانه
ب) نظارت عملیاتی : توسط سازمان مدیریت برنامه ریزی در اجرای برنامه و فعالیت های عمرانی صورت می گیرد.
2- نظارت بیرونی :
الف) نظارت قضائی : به عهده دیوان محاسبات است که پس از رسیدگی در صورت احراز جرم محل رسیدگی اعلام رای نموده و پرونده را برای صدور حکم نهایی به قوه قضائیه ارسال می کنند.
ب) نظارت پارلمانی : 1-نظارت مستقیم: بصورت سوال توسط نمایندگان صورت می گیرد و وزیر مربوط ظرف 10روز موظف به پاسخگویی است.
-نظارت غیر مستقیم: توسط دیوان محاسبات از طریق گزارش تفریغ بودجه اعلام می گردد.
تفریغ بودجه : کلمه تفریغ به معنی فارغ شدن است و منظور از تفریغ بودجه یعنی ارائه و بررسی حسابهای دولت طبق بودجه و برنامهای مصوب.

برآورد اعتبارات تملک دارائیهای سرمایه ای بر حسب امور، فصل و برنامه
(ارقام به میلیون ریال)

اعتبارات دستگاه ها و ردیف ها بر جسب نامه

(ارقام به میلیون ریال)
درآمد واگذاری داراییهای مالی و سرمایه ای بر حسب دستگاه و ردیف (سال 1384)
(ارقام به میلیون ریال)

درآمد واگذاری داراییهای مالی و سرمایه ای بر حسب بخش و بند (سال 1384)

(ارقام به میلیون ریال)

منابع
1-کتاب: فراگرد تنظیم تا کنترل بودجه؛ تألیف: اسفندیار فرج وند
2- آدمیت،فریدون و هما ناطق،افکار اجتماعی وسیاسی واقتصادی در آثار منتشرشده دوران قاجار،تهران،انتشارات آگاه،چاپ اول،1356
3-بابایی،حسن،بودجه ریزی دولتی در ایران،شرکت چاپ و نشر بازرگانی،چاپ اول،1379
4-پورمقیم،سیدجواد،اقتصاد بخش عمومی،تهران،نشر نی،چاپ دوم،1370
5-پیرنیا،حسین،مالیه عمومی مالیات ها و بودجه،انتشارات ابن سینا،چاپ پنجم،1348
6-توکلی،احمد،بازار-دولت،کامیابیهاوناکامیها،تهران7،انتشارات سمت7،چاپ اول،1380
7-رزاقی،ابراهیم،اقتصاد ایران،تهران،نشرنی،چاپ دوم،1368
8-سازمان برنامه و بودجه،قانون بودجه