بازشناسی اخلاق مدیران در پرتو مدیریت علوی

مدیران و سلوک معنوی:
مقام و قدرت دنیوی فانی است و آنچه می‏ماند، اعمال خیر یا شر آدمی می‏باشد. از منظر قرآن کریم، خداوند متعال صاحب ملک و شوکت بوده و آن را به هر کس که بخواهد، برای مدت زمانی مقرر واگذارد.
پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در دعایی که از سوی خداوند می‏آموزد، این کریمه قرآنی را قرائت می‏نماید:
قُلِ اللّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُوءْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ. (آل عمران: 26)
بگو: بار خدایا، تویی که فرمان فرمایی، هر آن کس را که خواهی، فرمان‏روایی بخشی و از هر کس که خواهی، فرمان‏روایی را بازستانی و هر که را خواهی عزت بخشی و هر کس را خواهی خوار گردانی. همه خوبی‏ها را به دست توست و تو بر هر چیز توانایی.
اساساً هر کس در هر موقعیت اجتماعی و سیاسی که باشد، در حقیقت امانت‏دار مردم است و باید از این موقعیت در راه خشنودی خدا و خلق استفاده کند. مدیران و کارگزارانی که خداوند را عزت‏بخش و خوار کننده می‏دانند، هماره می‏کوشند که رضای حق را جلب کنند و نفس اماره را به تسلیم شدن در برابر حقیقت وادارند. مدیریت در اسلام همراه با سلوک معنوی است، مدیران مسلمان عناصر متعهد، کوشا و مسئولیت پذیرند و در مجموعه اجرایی و مدیریتی خویش به عنوان یک الگوی اخلاقی شناخته می‏شوند. چنین کسی بر مملکت وجودی خود سلطنت دارد و قوای باطنی‏اش را زیر فرمان عقل و شرع قرار می‏دهد و نیک می‏داند که مراقبت از نفس، او را از گزند تمایلات نفسانی باز می‏دارد و سلوک معنوی و توحیدی، بستر عارفانه‏ترین نوع و خدمت به خلق را ممکن می‏سازد. بی‏تردید مشاهده ویژگی‏های نیکو و انسانی مدیران، سبب می‏شود که کارمندان و ارباب رجوع نیز معیارهای الهی را مبنای عمل و برخورد خود قرار دهند و دلبستگی به مال و مقام را از دل بیرون کنند. بنابراین مدیران و کارگزاران بیش از هر کس به سفر درونی و بیداری باطنی احتیاج دارند.

پیام متن:
مدیران شایسته در تزکیه روحی و رفتاری خود کوشا هستند و مقام و منصب دنیوی را توفیقی جهت خدمت، فرصتی فانی و زوال‏پذیر و امانتی الهی، ولایی و مردمی می‏دانند.
این کاخ که می‏بینی، گاه از تو و گاه از من     جاوید نمی ماند خواه از تو و خواه از من
مدیران، خیرخواهی و توجه به کارهای خیر

فطرت توحیدی بشر اقتضاء دارد که او پیوسته در جهت خیر و خدمتگزاری برای خویشان، نزدیکان و فرودستان خود گام بردارد و در این راه دلش مملو از عشق و خیر خواهی و نصیحت باشد. هر چه مدیران از نظر فکری و ایمانی در سطح بالاتری باشند، نوع دوستی و خیرخواهی آنان نیز بیشتر می‏باشد و اساساً مدیریت فعال و موفق، بدون اقدام‏های خیرخواهانه، شکل نمی‏گیرد، تشویق و تنبیه‏های خیرخواهانه مدیران محیط کار را فعال و با نشاط می‏سازد. برخی از انسان‏ها، خیر را در چارچوب منافع شخصی یا گروهی دنبال می‏کنند و در حقیقت به این وسیله خودخواهی خویش را ارضاء می‏کنند در حالی که حضرت امیر علیه‏السلام درباره خیر چنین می‏آموزد.

لَیْسَ الْخَیْرُ اَنْ یَکْثُرَ مالُکَ وَ وَلَدُکَ وَلکِنَّ الْخَیْرَ اَنْ یَکْثُرَ عِلْمُکَ وَ یَعْظُمَ حِلْمُکَ وَ اَنْ تُباهِیَ النّاسَ بِعِبادَةِ رَبِّکَ فَاِنْ اَحْسَنْتَ حَمِدْتَ اللّهَ وَ اِنْ اَسَأْتَ اِسْتَغْفَرْتَ اللّهَ.
خیر آن نیست که مال و فرزندت بسیار شود بلکه خیر آن است که دانشت فراوان گردد و بردباریت بزرگ مقدار و بر مردمان سرافرازی کنی به پرستش پروردگار. پس اگر کاری نیک کردی خدا را سپاس گویی و اگر گناه ورزیدی از او آمرزش جویی.
مدیران شایسته کسانی هستند که به دنبال منفعت، ریاست و برتری موقعیت خود نباشند و مدیریت و نظام و مردم را فدای تمایلات نفسانی و زودگذر خود نسازند. مدیریت صالح، سعی در افزایش دانش‏ها و مهارت‏ها و بهینه‏سازی جریان کارها و جلب اعتماد و جذب نیروهای کارآمد و توانمند و سالم دارد
افزون بر آن یک مدیر موفق به هنگام مشاهده ناهنجاری‏ها، گذشت و آرامش و اصلاح ساختار اداری را مورد توجه قرار می‏دهد و با خشم و تنبیه‏های نابجا آبروی دیگران را به خطر نمی‏اندازد، او هیچ ارزشی را به اندازه ایمان و فضیلت بندگی مهم نمی‏شمارد و خدامحوری را شعار و پیشه خود می‏سازد، رضایت حق را بیش از حفظ موقعیت‏ها و قدرت ظاهری می‏خواهد و راه را بر ستایش‏های چاپلوسان بی‏هنر و مسئولیت گریز می‏بندد.

پیام:
مدیران صالح، الگوهای خدمتگزاری و خیررسانی هستند. با این رویه، فرودستان نیز متمایل به خیر و خدمت شده و در کنار مدیران خواهند بود.
توجه مردم به عملکرد مدیران
هر کس با هر حرفه و شغلی، دارای الگوهای نیکو و کارآمدی است، هم‏چنان که دارای الگوهای نامناسب و بدی هم ممکن است باشد، امام علی علیه‏السلام در بخشی از عهدنامه مالک اشتر می‏فرماید:
ای مالک! تو را به کشوری فرستادم که قبل از تو، افرادی بر آنجا حکومت می‏کردند، افرادی اعم از عادل و ستم‏گر، مردم کارهای خوب یا بد این حاکمان را به خاطر دارند. می‏دانند کدامشان عادلانه و کدامشان از روی ستم رفتار کرده‏اند و بدان مردم در مورد کارهای تو همان نظر را دارند که تو در مورد کارگزاران پیش از خود داری.» یعنی همچنان که تو اکنون درباره عملکرد عادلانه یا غیر عادلانه افراد پیش از خود داوری می‏کنی مردم نیز درباره تو چنین قضاوتی خواهند داشت، اگر خوب و عادل باشی مردم تو را به عدالت و مهربانی خواهند شناخت وگر نه تو را نیز ستم‏گر می‏شمارند، پس اگر می‏خواهی مردم تو را حاکمی عادل بدانند، عادلانه رفتار کن.
پس والی و مدیر یا مسئول باید رفتارش با مردم به گونه‏ای باشد که نیک و مناسب باشد زیرا این برخوردها در حافظه تاریخ و در نامه اعمال آدمی ثبت و ضبط می‏شود و مسلماً کسی دوست ندارد که در تاریخ از او به بدی یاد کنند.

چه زیبا سروده است سعدی شیرازی:
نام نیکی گر بماند ز آدمی     به کز او ماند سرایی زرنگار

پیام:
مدیران باید با پیروی از الگوهای پسندیده در راستای رضایت الهی و خدمتگزاری به مردم گام بردارند و مسئولیت را تنها امانت و موقعیتی برای عمل به وظیفه بداند

تکامل معنوی با غلبه بر هوای نفس
غلبه بر هوای نفس همتی بلند و اراده‏ای والا می‏طلبد. و کسانی که در این راه پیروز می‏شوند نزد خداوند مقام شایسته‏ای خواهند داشت. خداوند متعال در قرآن مجید می‏فرماید: وَ اَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهیَ النَّفْسَ عَنِ الْهَوی فَاِنَّ الْجَنَّةِ هِیَ الْمَأْوی؛ هر کس نسبت به مقام پروردگار خشیت داشته باشد و از خودخواهی و نفس پرستی بپرهیزد و نفس را از کارهای بد باز دارد، بهشت جایگاه او خواهد بود. (نازعات:40)
اگر کسی به مقام و منصب خود تفاخر کند و دچار خود بزرگ‏بینی شود، این «منیت‏ها» همه از هوای نفس برمی‏خیزد و آدمی را از تکامل معنوی باز می‏دارد.
سوءاستفاده از موقعیت‏ها و امر و نهی کردن به دیگران، در حقیقت اطاعت از نفس اماره می‏باشد. مدیر باید بداند، تلاش‏ها را در جهت خدا قرار دادن، باعث دست‏یابی به مقامات والا می‏شود. البته مدیران و کارگزاران، بهترین موقعیت را برای خدمت به مردم و دستگیری از ضعیفان و بی‏پناهان دارند، آنان می‏توانند با خدمات خود، گام‏های مؤثری در راه رشد معنوی و تکامل روحی خویش بردارند. ناگفته نماند خصیصه بارز یک مدیر مسلمان، آن است که مقام و منصب را سکوی مناسبی برای پرواز روح و پیمودن مراحل معنوی انتخاب کند نه موقعیتی برای زراندوزی و استفاده از امکانات و تفخر و فخرفروشی. به طور قطع رسیدگی و تواضع مدیر شایسته ، لطف خدا و محبت مردم را به همراه خواهد داشت. شکی نیست که در صورت غفلت از مسئولیت‏های اخلاقی، نمی‏توان به خداگونگی دست یافت و امانت‏های اجتماعی را پیراسته از پلیدی نگه داشت در مقابل، ویژگی‏های نیکو وانسانی مدیران، خیر دنیا و آخرت را برایش به ارمغان می‏آورد.

پیام متن:
غلبه مدیران بر هواس نفس، آنان را از فخرفروشی و تکبر باز می‏دارد و دریچه خدمتگزاری و خیررسانی را برویشان می‏گشاید.
مدیران و محاسبه نفس
مدیران واقعی در کنار عمل صالح، همواره به حساب خود و اعمال روزانه‏شان، رسیدگی کنند و مراقب‏اند که مبادا نفس و شیطان بر روح آنان چیره گردد. محاسبه نفسانی سبب می‏شود که انحراف‏های هر کس در هر موقعیت، در ادارات و سازمان‏ها کاسته شود و امور به سمت اصلاح و بهبود پیش برود. باید به این حقیقت توجه داشت که روز رستاخیر در قرآن کریم، روز حساب خوانده شده و خداوند سریع الحساب خواهد بود. این توجه و هوشیاری انسان را وامی‏دارد که در حساب‏گری خود، نسبت به اعمال و گفتارها و برخوردها همت بگمارد و خود را پای میزان عدالت الهی بکشاند و در نتیجه رفتار خود را به سوی اصلاح بکشاند.

حضرت امیر علیه‏السلام در این رابطه می‏فرماید: «حاسِبُوها قَبْلَ اَنْ تُحاسِبُوا …» به حساب نفس‏تان رسیدگی کنید، پیش از آن‏که مورد محاسبه قرار گیرید. بر این اساس، بایست است که مدیر، کارنامه روزانه‏اش را در ترازوی عدل قرار دهد و کارهای خیر و شرش را شمارش کند. و بایسته است ببیند کدام کفه بر کفه دیگر می‏چربد؟! آیا حقوق برادران مسلمان را رعایت کرده و مدیریتش آمیخته به خشنودی خداوند و رضایت مراجعه کنندگان بوده است یا خیر؟ محاسبه نفس و بیم از عدالت الهی، مدیر را در صراط ایمان و بندگی و رعایت تقوا و امانت‏داری نگاه می‏دارد. مدیران ترسان از مقام رب، در پنهان نیز مراقب‏اند که مبادا بر خلاف دین و تکلیف، کاری انجام دهند. حراست حقیقی هر مدیر از خویش در پرتو خوف الهی شکل می‏گیرد. قرآن کریم هم تأثیر خوف از خداوند را ارج نهاده و آن را سبب پیراستگی خائف از هوس‏پرستی می‏داند.

پیام متن:
محاسبه نفس و بررسی اعمال روزانه به وسیله مدیران آنان را از نقاط قوت و ضعف خویش آگاه می‏سازد و بدین‏گونه در صدد اصلاح و تهذیب نفس بر می‏آیند.
پاسخ‏گو بودن مدیران به مراجعه‏کنندگان
تمام کارکنان دولت اعم از مدیران، معاونان و دیگر حقوق بگیران، در برابر حقوقی که از بیت المال می‏گیرند، وظیفه و مسئولیتی دارند که باید بدان عمل کنند. در حقیقت چند حق عمده بر گردن آنان است. حق النفس و آن اینکه هیچ‏کس حق ندارد ضرر یا ضربه‏ای به خود وارد کند. هر چند زندگی امروزه همراه با سختی و مشکلات اقتصادی است اما این سبب نمی‏شود که مدیر با اضافه‏کاری بیش از حد یا کار چند شیفته و مانند آن، افزون از حد طاقت بر نفس خود فشار آورد و بر آن ستم روا دارد.
حق دیگر، حق الله است، استعداد و توفیقی که خداوند به انسان می‏دهد تا در سایه آن برای کسب علم و روزی تلاش کند، موجب شکر الهی می‏گردد. از سوی دیگر حق الناس نیز از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است، رعایت حق دیگران بسیار مورد تأکید دستورات دینی قرار گرفته است. کسانی که برای حل مشکل خود به اداره‏ای مراجعه می‏کنند دارای حقوقی مانند پی‏گیری پرونده یا کار، سرعت و دقت در انجام کار، راهنمایی و ارشاد می‏باشند. از این‏رو، باید مدیران و کارکنان نسبت به انجام بی‏منت کار و پی‏گیری پرونده ارباب رجوع احساس مسئولیت کنند. اگر کسی به خاطر غرض شخصی یا خستگی و مانند آن در انجام این مسئولیت سهل‏انگاری کند یا خدای ناکرده مراجعه‏کنندگان را سرگردان نماید، مدیون او خواهد بود چرا که از بیت‏المال عمومی حقوق می‏گیرد تا کاری را که به او واگذار شده است به طور صحیح انجام دهند، بی‏گمان اگر شخصی کار خود را به درستی انجام ندهد و از زیر بار آن شانه خالی کند و یا کارش همراه باغِش و کم کاری و بدکاری و مانند آن باشد، حقوقش حرام و یا دست کم شبهه‏ناک خواهد بود. در هر حال مدیران و کارمندان باید توجه داشته باشند که رعایت حقوق مردم و دولت، نوعی عبادت و دارای اجر و ثواب اخروی خواهد بود و روزی به دست آمده از این راه نیز پاک‏ترین و حلال‏ترین روزی‏ها خواهد بود.

پیام متن:
مدیران باید با نهایت میل و رغبت به مراجعه کنندگان پاسخ گفته و در حل و فصل مشکلات آنان تلاش کنند، با این وسیله لقمه حلال را چاشنی زندگی خویش خواهند ساخت.
نظارت و قاطعیت مدیران و مهربانی آنان با زیردستان
بایسته است مدیران کشور علی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را الگوی مدیریت خویش قرار دهند. حضرت علی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در نصب و عزل وزیران، فرماندهان، کارمندان و دیگر حقوق بگیران دولتی، طبق ضوابط عمل می‏کرد. هیچ‏گاه ضوابط را با روابط عوض نمی‏کرد. بلکه شایستگی و لیاقت فرد را در نظر می‏گرفت. دو شاخص تعهد و تخصص می‏تواند میزان شایستگی‏ها را تا حدود زیادی تعیین نماید.
آنچه برای امیرالمؤمنین اهمیت داشت کارآیی و کارگشایی اشخاص بود. هرگاه مدیری تخلف می‏کرد به او تذکر می‏داد و در صورت تکرار، بدون هیچ ملاحظه‏ای او را عزل می‏نمود.
از سوی دیگر یکی از ویژگی‏های مدیریت حضرت علی علیه‏السلام نظارت دقیق و مستمر بر اعمال وزیران و معاونان حکومتی خود بود. اگر کسی از اموال عمومی استفاده ناروایی می‏کرد، صریحاً به او تذکر می‏داد، بارها پیش می‏آمد که استاندار شهری را به سبب عدم لیاقت یا کم‏کاری، عزل می‏کرد و فرد شایسته‏تری را به جایش نصب می‏نمود. بر حساب و کتاب‏های بیت‏المال، نظارت کامل داشت و هیچ گاه اجازه نمی‏داد سهمی را بی‏حساب به کسی پرداخت یا از کسی کسر کنند. از این‏رو مدیران محترم نیز باید توجه داشته باشند که کارمندان اداره چه مقدار در کار خود و ارتباط با دیگران موفقند؟ آیا مسئولیتی که به آنان محول شده است را به طور شایسته به انجام می‏رسانند؟ آیا در برخورد با مراجعه کنندگان، شئونات انسانی و اسلامی را رعایت می‏کنند؟

امام علی علیه‏السلام در نامه‏اش به مالک اشتر وظایف دیگر مدیران را خاطر نشان می‏سازد:
بخشی از وقت خود را خاص کسانی کن که به تو نیاز دارند، خود را برای کار آنان فارغ دار و در مجلس عمومی بنشین و در آن مجلس برابر خدایی که تو را آفرید فروتن باش و سپاهیان و یارانت را که نگهبانانند یا تو را پاسبانان، از آنان بازدار، تا سخن گوی آن مردم با تو گفت‏وگو کند. بی‏درماندگی در گفتار که من از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بارها شنیدم که می‏فرمود: هرگز امتی را پاک از گناه نخوانند که در آن امت بی‏آن‏که بترسند و در گفتار در مانند حق ناتوان را از توانا نستانند.
قداست مدیران در حق‏گرایی و جانب‏داری از ناتوان‏هاست و مردم در پرتو اخلاق نیکوی مدیران، به خصوص زهد و فروتنی و مهربانی آنان، گرایش به دینداری پیدا می‏کنند.

پیام:
قاطعیت در عمل و حفاظت از بیت المال، نظارت بر کارگزاران و کارمندان و مهربانی با زیردستان از روش‏های قابل پیروی مدیران در سیره علوی است.
مهرورزی و مسئولیت پذیری مدیران
در نامه حضرت امیر علیه‏السلام به مالک اشتر آمده است که مردم دو دسته‏اند، برخی هم کیش تو و بعضی هم‏نوع تواند و تکلیف تو در برابر آنان، گذشت و مهرورزیدن است، چون گناهی از ایشان سر می‏زند یا علت‏هایی بر آنان عارض می‏شود یا خواسته و ناخواسته خطایی بر دستشان‏رود. به خطاهایشان منگر و از گناهشان در گذر، چنان‏که دوست داری خدا بر تو ببخشاید و گناهت را عفو فرماید. چه تو برتر آنانی و آنکه بر تو ولایت دارد از تو برتر است و خدا از آن‏که تو را ولایت داد بالاتر. و مگو مرا گمارده‏اند و من امر می‏کنم، پس باید اطلاعت شود.
مدیران و کارگزاران، با تواضع، محبت، گذشت به موقع و حمایت از ناتوانان و همراهی با فرودستان می‏توانند بستر اصلاح کشور و احیای ارزش‏های اخلاقی را فراهم آورند. همه کارگزاران در هر رتبه و موقعیت مسئولیت الهی دارند و قانون، حد و مرز کارها را مشخص کرده و هیچ‏کس حق ندارد در خارج از چارچوب قوانین حرکت کنند.
در این نظام مدیریتی، مردم ولی‏نعمتند و باید حقوقشان را مراعات کرد. مسئولیت داشتن در نظام اسلامی به این معنا نیست که مدیران از آزادی بی‏حد و حصر برخوردار باشند و خودسرانه عمل کنند.
امیرالمؤمنین علیه‏السلام در کلامی در باب مسئولیت کارگزاران نظام اسلامی می‏فرمایند: خدایا تو می‏دانی آنچه از ما رفت نه به خاطر رغبت در قدرت بود و نه از دنیای ناچیز، خواستنِ زیادت. بلکه می‏خواستیم نشانه‏های دین را به جایی که بود، بنشانیم و اصلاح را در شهرهایت ظاهر گردانیم، تا بندگان ستم‏دیده‏ات را ایمنی فراهم آید و حدود ضایع مانده اجرا گردد. اساساً حکومت و قدرت در منظر اسلام، وسیله ای برای اصلاح و آبادانی و آماده ساختن رفاه و امنیت برای عامه مردم است و کوتاهی در انجام این وظایف، همه نظام را با ناکامی مواجه خواهد ساخت.