نویسنده: سعیدرحیمی هرآبادی
چکیده: اصولا درک ارتباط متقابل میان مسائل مربوط به شهر و پدیده های مختلف انسانی و طبیعی در تکوین پایداری شهرها، به عنوان پیچیده ترین تجمع انسانی ماندگاری بیشتری دارد. یکی از پدیده های طبیعی تعیین کننده در این زمینه، به ساختارهای ژئومورفولوژی و شکلهای متعدد سطح زمین بر می گردد. هدف مقاله حاضر تبیین مفهوم و جایگاه ژئومورفولوژی شهری و فراهم نمودن چارچوبی مناسب برای مطالعه ی اهمیت و جایگاه ژئومورفولوژی در مطالعات و تحلیل مسائل شهری و نقش آن در توسعه مدیریت شهری است. از نظر روش شناسی و با توجه اهداف و ماهیت این مقاله، شیوه تحقیق از نوع توصیفی- تحلیلی مبتنی بر داده های حاصل از مطالعات کتابخانه ای است. یافته های این تحقیق نشان می دهد ژئومورفولوژی با تحلیلی جغرافیایی از فرم ها و فرایندهای ژئومورفولوژیکی در سطح زمین، از نظر مفهوم و جایگاه نقش موثری را در تکوین ارتباط متقابل آثار فرآیندهای ژئومورفولوژي و مسائل شهري و راهکارهای موثر در برنامه ریزی و مدیریت پایدار شهری بر عهده دارد. به طور کلی سه بخش اصلی جایگاه ژئومورفولوژی شهری در زمینه برنامه ریزی و مدیریت پایدار شهری شامل شناخت، تشخیص و پیش بینی در زمینه ارتباط متقابل فرم و فرایندهای ژئومورفولوژی و مسائل شهری را بر عهده دارد. در نتیجه راهگشای بسیاری از مسائل برنامه ریزی شهری به ویژه توسعه فیزیکی شهرها خواهد بود. از این رو در این مقاله شکلگیری فضاهای شهری تحت تاثیر تفکرات ژئومورفولوژیکی و عوامل مختلف مربوط به آن زمینه ساز دست یابی به شکل پایدار شهری خواهد بود.
واژه های کلیدی: شهر، برنامه ریزی، مدیریت شهری، ژئومورفولوژی شهری، توسعه شهرها.
مقدمه
شهرها مجموعه ای درهم تنیده و پیچیده هستندکه همواره از زوایای مختلف علمی مانند جامعه شناسی شهری، جغرافیای شهری، مهندسی شهرسازی، برنامه ریزی شهری و… مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. به این ترتیب هر شاخه علمی یکی از مسائل شهری را مورد تحلیل قرار می دهد. یکی از رشته های علمی که پیرامون مسائل کاربری های زمین و در برنامه ریزی و مدیریت محیطی شهرها نقش کاربردی و موثری را ایفا می کند و نیز از قدمتی بالایی برخوردار است، بهره گیری از مطالعات علم زئومورفولوژی به عنوان شاخه ای از علوم زمین است. در رابطه با مفهوم ژئومورفولوژی تعاریف متعددی ارائه شده است. یکی ازاین تعاریف به شرح ذیل است: به طور کلی ژئومورفولوژی علم مطالعه اشکال زمین(لندفرم ها) وفرایندهای ایجاد کننده آن هاست ( (summerfield,1991,3. این علم اساسا به مطالعه و بررسی ویژگی های فیزیکی سطح زمین و فرم های مختلف آن مانند: رودخانه ها، دشت ها، تپه های ماسه ای، سواحل و… می پردازد(huggett,2007,222 ). به این ترتیب آنچه که در مطالعات ژئومورفولوژی مورد مداقه قرار می گیرد تحلیل جغرافیایی از خصوصیات سطح زمین است که اساسا ناشی از دو شاخص اصلی مورفوتکتونیک(فرایندهای درونی) و مورفوکلیماتیک (فرایندهای بیرونی) می شود که در تکوین فرم ها و تحول فرایندها نقش اساسی ایفا می کنند. به دلیل این که فرم ها و فرایندهای ژئومورفولوژیکی و به تبع آن مسائل ژئومورفولوژیکی که ایجاد می کند نقش چشمگیری را در کنترل توسعه فیزیکی شهر بر عهده دارد. هدف از ارائه این مقاله تبیین نمودن جایگاه علمی این شاخه از ژئومورفولوژی به طور اعم و ژئومورفولوژی انسانی به طور اخص می باشد تا بر پایه این زمینه ها، نوع تحقیقات در این ارتباط بتواند جایگاه بهتری را در مطالعات مربوط به شهر،ومدیریت شهری باز نماید. از سوی دیگر تحلیل چارچوب اساسی مطالعاتی ژئومورفولوژی شهری از اهداف دیگر این مقاله محسوب می شود.
روش تحقیق
روش مناسب و متناسب با موضوع تحقیق نقش ارزنده ای را تحقق اهداف یک پژوهش دارد. در این نوشتار، روش مورد استفاده با توجه به ماهیت نظری مقاله، روش توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای است. از این رو در فرایند تحقیق با استفاده از منابع فارسی و لاتین به تجزیه و تحلیل ابعاد مفهومی و فلسفی ژئومورفولوژی شهری به ویژه ماهیت علمی ژئومورفولوژی شهری و جایگاه آن در برنامه ریزی و مدیریت شهری، پرداخته شده است.
یافته های تحقیق
الف- مفهوم ژئومورفولوژی شهری
به طور کلی شهرها فضایی هستند که در حصار سکونتگاه های متراکم با جمعیت نسبی بالا و خصوصیات فرهنگی ناهمگون قرار گرفته اند (Gottdiener et al, 2005,4). شهر ها در طول بستر زمانی خود با آهنگ هاي متفاوتی در رابطه با شرایط طبیعی رشد دارند تا جایی که برنامه ریزان شهري در حال حاصر به دنبال مکان یابی مناسبی به منظور کنترل و مدیریت سرریز جمعیت فعلی و آینده آن هستند . یکی از موارد مهمی که به عنوان بستر و زمینه ساز پایدار دراصول برنامه ریزي شهري که باید در مرکز توجه قرار گیرد مطالعه و شناخت عوارض طبیعی و یا مورفولوژیکی آن منطقه است(نجفی،1389، 46). ژئومورفولوژی شهری مرکب از سه عنصر ویژگی های زمین شناسی، اشکال سطح زمین و فرایندهای شکلزایی است که در چارچوب واکنش های ناشی از مسائل شهرنشینی محصور شده است(gupta et al, 1999,133). مفهوم ژئومرفولوژي شهري، در چارچوب درك متقابل آثار فرآیندهای ژئومورفولوژي و مسائل شهري ودر نهایت خدمت به مردم و رفاه آنهاست. همچنین تبیین راهکارهایی جهت آگاهی و استاندارد سازي براي شهرسازها، سیاستگذاران و برنامه ریزان شهري نیز از دیگر مفاهیم اساسی آن به شمار می آید(مقیمی، 1387، 3). نمونه های موردی متعددی از مسائل تاثیرگذار ژئومورفولوژی شهری در سطح جهان مورد بررسی قرار گرفته است از جمله ناپایداری دامنه ای واثرات شیب ها، مخاطرات ناشی از زمین لرزه، افزایش مسائل سیلاب های شهری و… که با تجزیه و تحلیل این مسائل از سوی ژئومورفولوژیستهای شهری، راهنمای سودمندی برای مهندسان (شهرسازان)، مدیران شهری و برنامه ریزان شهری به وجود می آید (gupta et al, 1999,134). به بیان دیگر ژئومورفولوژی شهری به تحلیل ارتباط متقابل میان مسائل شهری و مسائل ژئومورفولوژیک نظیر فرم و فرایند دامنه ای،آبراهه ای، بادی،ساحلی و… می پردازد. بنابراین تبیین مفهوم ژئومورفولوژی می تواند روند برنامه ریزی و مدیریت شهری را در ارتباط با فرم ها و فرایندهای ژئومورفولوژی با روند پایداری روبرو سازد در نتیجه تفسیرهای ژئومورفولوژی و شهر به صورت مجزا در دستیابی به شکل پایدار شهر میسر خواهد شد.
ب- حدود و جایگاه ژئومورفولوژی شهری در برنامه ریزی و مدیریت پایدار شهرها
به طور کلی شالوده ژئومورفولوژی شهری در این است که به مکان شناسی، تشخیص فرایندها و پیش بینی نیازهای شهری و گسترش آنها توجه دارد. یعنی زمینی که شهر روی آن واقع شده است یا قراراست واقع شود ، چگونه مکانی است؟ چه نوع فرایندی بر آن غلبه دارد؟ چه پیش بینی بر آن مترتب است و برای چه نیازی آمایش می شود؟ در نتیجه برنامه ریزان شهری چون همه ی ابعاد را در نظر نمی گیرند، این حیات نظام مند زمین را به سختی درک نمی کنند یا به این عوامل توجه نمی کنند(مقیمی،1387، 10). به دلیل این که مطالعه فضای فیزیکی شهرها از مهم ترین وظایف برنامه ریزی شهری به حساب می آید، باید قبل از هر مطالعه دیگری این خصوصیات مورد بررسی قرار گیرد. زیرا برنامه ریزی های بعدی بر مینای این مطالعات انجام می شود. در مطالعه شهرها از نظر ابعاد فیزیکی باید شرایط ژئومورفولوژیکی، آب و هوایی، هیدرولوژیکی، زمین شناسی و… مطالعه گردد و ارتباط و تاثیر متقابل این پدیده های محیطی بر یکدیگر بررسی شود(علمی زاده،1388، 63). زیرا محل و استقرار سکونتگاه ها و سایر تاسیساتی که انسان ایجاد می کند، کاملا تحت تاثیر عوامل کنترل کننده محیطی به ویژه ساختارهای ژئومورفولوژی و زمین شناسی است(جباری و روستایی،1386: 3). در حال حاضر به دلیل رشد روز افزون جمعیت، و مهاجرت های شهری، توسعه ساخت و سازها تبدیل به پدیده ای اجتناب ناپذیر شده است و از سوی دیگر صنعتی شدن جوامع و افزایش سرمایه داری ها دراقتصاد شهرها مشکلات شهری را دوچندان کرده است. نکته ی مهمی که در این رابطه مطرح می شود این است که در کشورهای جهان سوم، این مسئله به دلیل تنگناهای اقتصادی انعکاس بیشتری پیدا کرده است و در نتیجه بلایای طبیعی خسارات دو چندانی را برای این دسته از جوامع به وجود آورده است. ژئومورفولوژی شهری به عنوان یکی از رشته های کاربردی علوم زمین در بستر جغرافیا و انسان محسوب می شود که می تواند مدیران شهری، برنامه ریزان و سایر سرمایه گذاران شهری را در ارتباط با کاربری های فیزیکی شهرها و پایدار نمودن ساخت و ساز ها و شکل شهر یاری نماید. در نمودار زیر می توان وظایفی را که یک ژئومورفولوژیست شهری در ارتباط با تحلیل مسائل شهری دارد مشاهده نمود.
بنابر آنچه که گفته شد ژئومورفولوژیست های شهری سه وظیفه‌ی اساسی بر عهده دارند که شامل: شناخت زمینی که شهر بروی آن بنا شده است (از نظر میزان مقاومت، شیب، نوع عارضه….)، درک و تشخیص فرایندهای ژئومورفیک کنونی که بر اثر شهرنشینی و شهرگرایی تغییر می یابد و در نهایت پیش بینی تغییرات ژئومورفیک آتی که احتمالا از توسعه شهر ناشی می شود (هوک،1385، 89). براساس منابع موجود آنچه که جایگاه و نقش ژئومورفولوژی شهری را در فرایند برنامه ریزی شهری و مدیریت شهرها برجسته تر می نماید درک ارتباط متقابل بین فرم ها و فرایندهای ژئومورفولوژی و مسائلی متعددی است که در زمینه برنامه ریزی و مدیریت شهری به وجود می آورد. در نتیجه با در نظر گرفتن این ارتباط متقابل و وظایف مذکور می توان راهکارهای دستیابی به برنامه ریزی پایدار شهری را بدست آورد. برای سهولت بیشتر درارائه مطلب و درک ارتباط متقابل مدیریت پایدار شهری و مسائل ژئومورفولوژیک، مفاهیم اساسی نمونه هایی از مسائل شهری و فرم و فرایندهای ژئومورفولوژیک بر حسب ساختارهای ژئومورفولوژی ازمنابع متعدد استخراج گردیده است.
شهرها در یکی از سطوح ژئومورفیک مختلف ایجاد شده و رشد می کند و در این میان آنچه که اهمیت و جایگاه ژئومورفولوژی را نشان می دهد، شناسایی مسائل ژئومورفولوژیک غالب در هر شهر و سکونتگاهی است که نقش بنیادی و اساسی را در برنامه ریزی و مدیریت شهری پایدار ایجاد می کند. به عنوان مثال شمال شهر تهران یکی از مناطقی است که به دلیل پایکوهی بودن خود و دیگر شرایط، محدودیت هایی را از نظر سیل خیزی و آبگرفتگی در معابر دارد(سیل تجریش در سال1366). در این صورت، مراکز سکونتگاهی و تجاری، برای این بخش از شهر خسارت های متعددی را به همراه خواهد داشت. از سوی دیگر این منطقه از نظر خصوصیات ژئومورفولوژی قابلیت های ویژه ای را برای درختکاری ، باغ و به طور کلی فضای سبز، در بر دارد که می تواند از شرایط مساعدی به ویژه کنترل سیلاب های شهری و محافظت از پایین دست شهر، برای برنامه ریزی و مدیریت شهری ایفا نماید.
نتیجه گیری
با توجه به مطالب ذکر شده در مباحث قبلی می توان نتیجه گرفت ژئومورفولوژی شهری پدیده های حاصل از مسائل پایداری شکل شهر و برنامه ریزی کاربری اراضی آن را در ارتباط با فرم ها و فرایندهای ژئومورفولوژیک مورد بررسی قرار می دهد. از نظر مفهومی ژئومورفولوژی شهری به عنوان شاخه ای از مطالعات ژئومورفولوژی و علوم زمین، در چارچوب درك ارتباط متقابل آثار فرم ها و فرآیندهای ژئومورفولوژي و مسائل متعدد شهري قرار دارد و هدف اصلی آن افزایش امنیت از نظر مخاطرات ژئومورفولوژیک برای ساکنین، برنامه ریزان و مدیران شهرهاست و ایجاد رفاه برای آنهاست. به این ترتیب این شاخه علمی، تبیین کننده راهکارهایی به منظور استاندارد سازي براي شهرسازها، سیاستگذاران و برنامه ریزان شهري به شمار می آید. در نتیجه حدود مورد بررسی در ژئومورفولوژی شهری در برنامه ریزی و مدیریت شهری پایدار، در چارچوب 1. شناخت زمین و مکان های پایدار برای استقرار و توسعه سکونتگاه های شهری2. بررسی و تحلیل مشکلات مربوط به انتخاب مکان مناسب برای کاربری های متعدد شهری، 3. تفسیر چگونگی استقرار ساختمان ها در داخل شهر در ارتباط با فرم ها و فرایندهای غالب ژئومورفولوژیکی 4. و در نهایت ارزیابی آثار توسعه‌ی شهرها بر روی خصوصیات فرم ها و فرایندها. قرار می گیرد. بنابراین نتایج نهایی تحقیق تبیین کننده این موضوع اساسی است که ژئومورفولوژی شهری زمینه سازی موثر در برنامه ریزی و مدیریت پایدار شهری است. که در این برنامه ها می بایست توجه بیشتری را به خود جلب کند
