دراين كتاب از مواردي بعنوان خدمت‌رساني در قرآن يادنموده است وسپس هركدام را شرح داده است وآن موارد از اين قرار است 1) عمل صالح 2) احسان 3) نيكي4) برو …
1) عمل صالح
يكي از عنواني كه به عنوان خدمت رساني ياد آور مي شود كه در قرآن آمده است عمل صالح مي باشد كه 50 بار در قران آمده است وهميشه با كلمه ايمان همراه است وعلت همراه بودن آن با ايمان اينست كه عمل صالح در صورتي كه با ايمان همراه باشد مورد قبول خداوند قرار مي گيرد .همچين عمل صالح معني وسيع و گسترده‌اي دارد كه تمام خدمت‌ها در همه زمينه‌ها را شامل مي‌شود . و قرآن مجيد آثار و بركات فراواني دنيايي و آخرتي براي آن ذكر نموده است از جمله آثار دنيايي آن عبارت است از:الف ) حيات طيبه – ب) ايجاد محبوبيت – ج) ايجاد قدرت وامنيت
الف) حيات طيبه: نويسنده يكي از آثار دنيوي عمل صالح حيات طيبه مي نامد وبراي دليل خود آيه 97 از سوره نمل را مي آورد كه : «هركس عمل صالح انجام دهد، در حالي كه مؤمن است، خواه مرد باشد يا زن، به او حيات طيبه مي‌بخشيم.»(سوره نحل آيه 97)ودر ادامه باتوجه به آيه بالا پيام هاي زير را از آن استخراج نموده است
1ـ آيه فوق رابطه عمل صالح با ايمان رابيان مي كند –ارزش عمل صالح در پيشگاه خداوند متعال مشروط ومقيد به ايمان است و اما چرا عمل صالح مقيد به ايمان مي باشد؟ – واما پاسخ اينست كه انگيزه عمل صالح اگر خدا نباشد انسان دچار آفاتي مي گردد (مانند – عجب ، ريا ، تظاهر ، خودبيني، تقلب ، منت گذاري و…)به همين دليل قرآن ايمان را با عمل صالح پيوند داده است
2ـ هركسي كه در مسير اعمال صالح گام بردارند، داراي حيات طيبه خواهند بودچه مرد باشد چه زن تفاوتي نمي كند گرچه باهم تفاوت هاي دارند اما دراين مورد هردو كاملا ّبرابر ويكسان مي باشند .
3ـ اما معني حيات طيبه ، حيات طيبه در آيه معني وسيعي داردبرخي آنرا روزي حلال عده اي آنرا قناعت ورضايت دادن به نصيب وگروهي رزق روزانه وبعضي عبادت توام با روزي حلال وعده اي توفيق اطاعت خداوند وگروهي رضاوخشنودي از آن چه خدا داده است و…
ب) ايجاد محبوبيت:ايجاد محبوبيت را يكي ديگر از آثار عمل صالح بيان مي دارد ودر اين رابطه مي آورد كه خداوند متعال فرموده است:«كساني كه ايمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند، خداوند رحمان محبت آنان را در دل‌ها مي‌افكند.» سرش آن است كه وقتي «ايمان و عمل» صالح بازتابش در روح و فكر و گفتار و كردار انسان به صورت اخلاق عاليه انساني تجلي كند، هم چون نيروي عظيم مغناطيسي كشنده و دريابنده است و باعث جذب مردم مي‌شود.ودرحديثي از پيامبر (ص) نقل كرده اند : ” هنگامي كه خداوند كسي از بندگانش را دوست دارد به فرشته بزرگش جبرئيل مي گويد:من فلان شخص را دوست دارم، اورا دوست بدار .جبرئيل اورا دوست خواهد داشت ، سپس در آسمان ها ندا مي دهد كه اي اهل آسمان !خداوند فلان شخص را دوست دارد ، اورا دوست داريد،وبه دنبال آن همه اهل آسمان اورا دوست مي دارند ،سپس اين محبت در زمين منعكس مي شود .هنگامي كه خداوند كسي رادشمن بدارد ،به جبرئيل مي گويد: من از او متنفرم ، اورادشمن بدار .جبرئيل اورا دشمن مي دارد .سپس درميان اهل آسمان ها ندا مي دهد كه خداوند ازاو متنفر است ،اورادشمن داريد ،همه اهل آسمانها از او متنفر مي شوند سپس انعكاس اين تنفر در زمين خواهد يود .
اين حديث پر معني نشان ميدهد كه ايمان وعمل صالح بازتابي به وسعت عالم هستي دارد ،وشعاع محبوبيت حاصل از آن تمام پهنه عالم آفرينش را فرا مي گيرد .ذات پاك خداوند چنين كساني را دوست دارد نزد همهه اهل اسمان محبوب اند ، واين محبت در قلوب انسان هايي كه در زمين هستند ، پرتو افكن مي شود .
چه ارزشي بالا تر اين كه انسان احساس كند محبوب همه پاكان ونيكان عالم هستي است ؟ وچه دردناك است كهخ انسان احساس كند زمين وآسمان، فرشته ها وانسان هاي باايمان همه ازاو متنفروبيزارند
ج) ايجاد قدرت و امنيت: ايجاد قدرت وامنيت رايكي ديگر از آثار عمل صالح معرفي نموده است و نتيجه مي گيرد كه خداوند متعال به كساني كه ايمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند، وعده سه نويد داده است 1) حكومت روي زمين 2 ) نشر آيين حق به طوراساسي وريشه دار 3 ) از ميان رفتن تمام اسباب خوف وترس وناامني
واين مطلب را با توجه به آيه 55 سوره نور بيان مي دارد كه مي فرمايد ” خداوند به كساني كه از شما ايمان آورده اند وكارهاي شايسته كرده اند ، وعده داده است كه به يقين، خلافت زمين را به آنان خواهد داد ،همان گونه كه به پيشينيان آنها خلافت بخشيد ،ودين وآييني را كه براي آنان پسنديده ، بر ايشان پابر جا وريشه دار خواهد ساخت ،وترسشان را به امنيت وآرامش مبدّل مي كند ، (بگونه اي) كه فقط مرا مي پرستند وچيزي را همتايمن قرار نخواهند داد.وكساني كه پس از آن كافر شوند ،آنها همان فاسقانند ” ودر ادامه به آثار معنوي واخروي عمل صالح كه در قرآن كريم آمده است اشاره مي كنند وموارد زير را بر مي شمارد:
2) احسان يكي ديگر از عنواني كه به عنوان خدمت رساني ياد آور مي شود كه در قرآن بيش از 185مرتبه آمده است احسان است كه در حوزه‌هاي مختلف به كار رفته است. يكي از حوزه‌هاي كاربرد آن در مورد صفات خداست و حوزه ديگر از حوزه‌هاي كاربرد آن، در مورد انسان‌هاست.ودر كنار واژه هاي از قبيل ايمان ،تقوا،حسن خلق،عدل و… به عنوان صفت ارزشي مورد سفارش قرآن قرار گرفته است.احسان يك كار ارزشمند ي است كه در روابط اجتماعي ودر مورد ديگران معني مي دهد ودر حقيقت نوعي خدمت رساني به ديگران است .بعضي مفسران براين باورند كه احسان بالاتر از عدل است زيرا عدل آنست كه انسان آنچه به عهده دارد وآنچه براي اوست ، بگيرد ولي احسان آن است كه بيشتر از آنچه به عهده دارد بدهد وكمتر از آنچه براي اوست بگيرد .اگر كارمندي درحد وظيفه اش به ديگران خدمت كند ، به عدالت رفتار كرده ولي اگر بيش از وظيفه خدمت كند وكمتر از آنچه حق اوست بگيرد احسان كرده است با بعضي از مصداق هاي احسان در آيه 36 سوره نساء تاكيد شده است كه مي توان موارد زير را نام برد
1ـ احسان به پدر و مادر.- حقوق پدر ومادر از مسائلي است كه در قرآن برآن بسيار تاكيد نموده وترك آن هم دوش شرك
2 ـ احسان به خويشاوندان.- در باره خويشاوندان گاهي به عنوان ( صله رحم ) وگاهي با عنوان ( احسان ونيكي )به آنها ياد شده 3 ـ احسان به ايتام.- نيكي كردن به ايتام چون به اندازه كافي از محبت اشباع نشده اند هم نيكي به خود است ،هم نيكي به اجتماع 4 ـ احسان به مستمندان.-درجامعه افرادي معلول وازكار افتاده وجوددادكه فراموش كردن آنها برخلاف تمام اصول انساني است 5 ـ احسان به همسايگان نزديك و دور.-منظور ازهمسايگاني نزديك هستند كه از نظر مذهبي وديني با انسان نزديك باشند 6ـ احسان به دوستان. – دوستان مانند همكاران ، همسفران ، مراجعان ، شاگردان ، مشاوران ،هم كلاسي ، همسر ،دوست، و… 7ـ احسان به راه ماندگان.- (فرزندان راه ) مسافراني كه نيازمندشده اندد وبايد مورد حمايت قرار گيرند
8ـ احسان به بردگان.- خداوند متعال درآخرين مرحله به نيكي كردن نسبت به بردگان توصيه كرده است .در حقيقت ،آيه با حق خداشروع شده وباحقوق بردگان ختم مي شود زيرا اين حقوقاز يكديگر جدا نيستند ،وتنها اين آيه نيست كه درآن درباره بردگان توصيه شده ،بلكه درآيات مختلف ديگر نيز دراين باره بحث شده است .در پايان ،آيه هشدارمي دهد ومي گويد :” خداوند افراد متكبر وفخر فروش را دوست نمي دارد ”
3) «بِر» (نيكي ّ) يكي ديگرازعنواني كه به عنوان خدمت رساني ياد آور مي شود كه در قرآن آمده است برّ مي باشد كه به معني نيكي ، فايده اي كه به ديگران مي رسد ، خدمتي كه به حساب مي آيد و… مي باشد قرآن درسوره بقره آيه 177 مي فرمايد : ” نيكي آن نيست كه رويتان را به مشرق ومغرب آوريد، بلكه نيكي آن كسي كه به خداوند وروز بازپسين وفرشتگان وكتاب هاي آسماني وپيامبران ايمان داشته باشد ومال را با وجود دوست داشتنش به خويشاوندان ويتيمان وبينوايان ودر راه ماندگان وخواهندگان وبردگان ببخشد و نماز را بر پا دارد وزكات را بپردازد ،ووفاكنندگان به پيمانشان چون پيمان بندندوخوشا شكيبا يان به هنگام تنگدستي وناخوشي وهنگامه كارزار ،اينان صادقان وهم اينان پرهيزكاران اند ”
در آيه بالا اصول نيكي را در شش عنوان خلاصه كرده است كه عبارت‌انداز:
1ـ ايمان به خدا، ايمان به رسالت انبيأ و ايمان به روز قيامت.وفرشتگان – نخستين پايه همه نيكي ها از نگاه قرآن ،ايمان به مبداء ، معاد ، برنامه هاي الهي وپيامبران كه مامور اجراي اين برنامه ها بودند وفرشتگان كه واسطه ابلاغ اين دعوت محسوب مي شوند كه اين خود انگيزه نيرومندي براي خدمت رساني ايجاد مي كند .
2ـ انفاق، ايثار و خدمات اقتصادي.- بودن گمان گذشتن از مال وثروت براي همه كار آساني نيست ،به خصوص هنگامي كه به مرحله ايثار برسد ، زيرا حب مال دردل هاي همه است وتعبير – علي حبه – نيز اشاره به اين حقيقت دارد كه انان براي رضاي خدا در مقابل اين خواسته نفس مقاومت مي كنند. خداوند متعال در آيه ديگر راجع به انفاق وخدمات اقتصادي مي فرمايد : “هرگز به نيكي دست نيابيدمگرآن كه ازآنچه دوست داريد( وعزيز مي شماريد ) ببخشيد خداوند از آن آگاه است ”
بنابراين ،رسيدن به مقام نيكو كاران واقعي ف شرايط زيادي دارد كه يكي از آنها انفاق كردن از اموالي است كه مورد علاقه انسان است ، زيرا عشق وعلاقه واقعي به خدا ،واحترام به اصول انسانيت واخلاق ، آن گاه روشن مي شود كه انسان برسردوراهي قرار گيرد ،در يك طرف مال وثروت يا مقام ومنصبي قرار داشته باشد مورد علاقه شديد اوست ،در طرف مقابل خدا وحقيقت وعواطف انسانيت ونيكو كاري ، اگر از اولي براي دومي صرف نظر كرد معلوم مي شود كه در عشق وعلاقه خود صادق است ،واگر تنها در اين راه از موضوعات جزئي حاضر بود صرف نظر كند ، معلوم مي شود عشق وعلاقه معنوي اونيز به همان پايه است مقياسي براي سنجش ايمان وشخصيت .در پايان آيه ، براي جلب توجه انفاق كنند گان مي فرمايد : ” بنابراين ،هرگز گم نخواهد شد ونيز چگونگي آن براومخفي نخواهد ماند .”
3ـ به پا داشتن نماز و عبادت خداوند متعال. – اگر نماز به درستي اقامه شود ، انسان را به هر خير ونيكي وخدمت شايسته اي تشويق مي كند.
4ـ اداي حقوق واجب مالي. (مانند زكات وخمس و…زيرا واجب است ) بسياري افراد ي از موارد حاضرند به مستمندان كمك كنند ،اما دراداي حقوق واجب سهل انگارند .آيه بالا نيكو كاررا كسي مي داند كه هم در ميدان انفاق مستحب ، وهم در ميدان اداي حقوق واجب انجام وظيفه كند
5ـ وفاي به عهد. – خداوند متعال فرمود ( نيكوكاران كساني اند كه به عهد خويش به هنگامي كه پيمان مي بندند ،وفا دارند ) زيرا سر مايه زندگي اجتماعي اعتماد متقابل افراد جامعه است واز جمله گناهاني كه رشته اطمينان واعتماد را پاره كرده وزير بناي روابط اجتماعي وفاي به عهد مي باشد. به همين دليل ، درروايات نقل شده كه مسلمان موظف است سه برنامه را در مورد همه انجام دهد – وفاي به عهد ، اداي امانت ، احترام به پدر ومادر .
6ـ صبر و استقامت به هنگام بيماري و درد و به هنگام جنگ. –خداوند متعال فرمود 0 (نيكو كاران كساني اند كه در هنگام محروميت وفقر وبه هنگام بيماري ودرد وبه هنگام جنگ در برابردشمن ، صبر واستقامت نشان مي دهند ) در پايان فرموده است :(اينان كساني اند كه راست مي گويند واينان پرهيز گاران اند) خدمت رساني به صورت موقت وگاه گاه زمينه ساز رشد وتوسعه جامعه نيست . آن چه رمز وراز تكامل وپيشرفت است خدمت رساني مداوم واستقامت در مسير خدمت رساني وزدودن موانع تجديد شونده آن است .پس باتوجه به اين اصول خدمت رساني بايد نهادينه شود
نهادينه كردن خدمت‌رساني
براي نهادينه كردن خدمت رساني دو مرحله لازم است ابتدا برنامه‌ريزي وبعد اجرا.
مرحله اول برنامه‌ريزي ( تصميم‌گيري پيشاپيش ) اهميت برنامه‌ريزي از نگاه قرآن از ماجراي خواب پادشاه مصر و تعبير حضرت يوسف (ع) و برنامه‌ريزي كه حضرت يوسف براي مبارزه با خشكسالي ارائه داد، به خوبي نمايان مي‌شود. به نص صريح قرآن ، پادشا ه مصر در خواب ديد كه هفت گاو لاغر به هفت گاو چاق حمله كردند وآن ها را از ميان بردند ونيز هفت خوشه خشكيده بر گرذد هفت خوشه سبز پيچيدند وآن ها را از ميان بردند .معبران اظهار كردند كه اين گونه خواب ها خواب هاي پريشاني است و قادر به تعبير آن ها نيستند.ساقي شاه به ياد يوسف افتاد واز پادشاه اجازه گرفت ،وارد زندان شد وقضيه خواب را بايوسف در ميان گذاشت .حضرت يوسف پس از تعبير هفت گاو چاق به هفت سالخوب وهفت گاو به هفت سال خشكسالي وقحطي در پاسخ چنين پيشنهاد داد.(گفت هفت سال پياپي مثل هميشه كشت كنيد وآنچه درو مي كنيد ،سپس بعد ازآن مي خوريد .با خوشه اش كنار بگذاريد ،مگر اندكي كه از آن مي خريد .سپس بعد از هفت سال سختي (وقطحي )پيش مي ايد كه (مردم ) آن چه برايشان از پيش نهاده ايد ، ميخورند ،مگر اندكي كه آن را ذخيره مي كنيد .سپس بعد از اين سالي پيش مي آيد ( با باران ) داد مردم داده خواهد شد (ازقحط وغلا ) نجات مي يابند ) حضرت يوسف در آيات بالا تنها اكتفا به تعبير خواب اكتفا نكرد ه بلكه در كنار تعبير خواب برنامه جامع وكاملي جهت مقابله با خطرات خشكسالي ارائه داد كه برنامه‌ريزي حضرت يوسف (ع) بر چهار اصل استوار بود: 1- تلاش افزونتر وجديت بيشتر براي توليد غله پيش از فرارسيدن خشكسالي 2- صرفه جويي در مصرف وذخيره سازي قسمتي از محصولات براي دوران قحطي وخشكسالي 3- تدبير جهت جلو گيري از فاسد شدن غلات ذخيره شده 4- باقي گذاشتن مقداري از ذخيره هاي ومصرف نكردن همه آنها در دوران بعد از خشكسالي
اهميت برنامه ريزي براي رسيدن به هدف
باتوجه به آيات بالا اهميت برنامه ريزي روشن مي گرددكه بر فرهيختگان جامعه لازم است براي پيشبرد بهتر خدمت رساني برنامه ريزي دقيق ، حساب شده وجامعي ارائه دهند.پيامبر (ص)به ابن مسعود فرمودند : ( هرگاه كاري راانجام دادي از روي علم وعقل انجام ده وبر حزر باش از اين كه كاري را بدون آينده نگر يوآگاهي انجام دهي ، به درستي كه خداوند – جل وجلاله – مي فرمايد : همانند زني كه بافته اش را بعد از اينكه محكم گردانيد ه بود جاهلانه بازكرد ،نباشيد .)
برنامه‌ريزي داراي فايده هاي زيادي است من جمله
1. مانع ندامت است – برنامه ريزي موجب مي شود انسان با ديد مشخصي وارد كاروخدمت شده ، هدفي را دنبال كند اين امر به او آرامش مي بخشد با خاطر ي آسوده كار را شروع وپيگيري مي نمايد وهرگزدغدغه آن را ندارد كهخ با شكست مواجه شود واز انجام دادن كارهايش پشيمان شود . اين اطمينان خاطر درحين كار وآگاهي به آينده طرح ها تاثير زيادي درروحيه خدمتن گزاران داشته وبازتابش در عملكرد آنان به خوبي بروز مي كند . كه امير المومنين (ع) در اين باره مي فرمايد : ” آينده نگري قبل از شروع كار ، تورا از پشيماني ايمن مي سازد .
2. حلال مشكلات – مي توانيم سخن امام علي (ع) در اين باره بياوريم كه فرمود : ” كسي كه در چاره انديشي كوتاهي كرد ، شدايد اورا به پا خواهند داشت . ” كساني كه توان چاره انديشي جهت حل مشكلات را دارند ،سختي ها در مقابل آنان سر بر نمي آورند اماافرادي كه بون برنامه ،كاري را شروع مي كنند ،چون اشكالات كار را پيش بيني نكرده اند وبراي آن راه حلي نيافته اند ،هر روز حادثه اي فرا رويشان رخ مي دهد واينان هميشه در دنيايي از مشكلات غوطه ورند واز گرفتاري ها وكار زياد شكايت دارند ، اما اگر خوب توجه كنند خواهند كه بايد از بي بر نامه بودن وبي تدبيري خود شكوه كنند .
3. استفاده از امكانات – خدمت گزاراني كه از نظر امكانات درتنگنا هستند ، اگر به خوبي فكر كنند وبا بر نامه اي منظم امكانات را در موارد ضروري ولازم به كار گيرند واز معطل ماندن بي جا ي آن جلوگيري كنند، مي توانند با درايت ، بيشترين بهره برداري را داشته باشند .
اما اگر مسئول خدمت گزار برنامه نداشته باشد ، دريايياز امكانات را در موارد غلط به كار خواهد گرفت ودر نهايت در جهت تحقق اهداف خدمت رساني هيچ حركت مثبتي ارائه نخواهد كرد.
امير المومنين علي(ع) مي فرمايد : ” ظرافت ودقت دربرنامه ريزي بهتر از امكانات است ” گروهي از مديران به محض برخورد با مشكلات ، فرياد بر مي آورند كه نمي شود بدون امكانات كار كرد .اگر امكانات فراهم نشود ،كاركردن غير ممكن است و…پس از آن سياهه اي از امكانات تخلي مورد نياز را تهيه مي كنند واعلام مي دارند تنها مشكل ما نبود ن اين اقلام است .حال آن كه در بسياري از موارد اگر مقداري فكر كنند ، خواهند ديد مشكل از جاي ديگر است ومي توان با امكانات موجود كاركرد وبسياري از گره هاي كور را باز نمود .
البته لزوم تامين امكانات را در كليه موارد منكر شويم ،زيرا براي انجام دادن هر كاري تهيه امكانات ، لازم وضروري است ، ولي بايد اعتراف كرد كه در بسياري از موارد مديران بي كفايت ويا فاقد توان برنامه ريزي ، قبل از آن كه به علل مشكلات بينديشند وبراي رفع آنها طرحي وبرنامه اي ارائه كنند ، از كمبود امكانات شكايت مي كنند ، چون اين كوتاهترين راه ياست كه مي توانند به وسيله آن ، ضعف ها ي خود را مخفي نگه داشته وتوجيه كنند.
عواملي كه ممكن است برنامه ريزي را با شكست مواجه
1. به كارگيري افراد نامناسب- در انجام هر عملياتي ، افراد ي را بايد به كار گرفته شوند كه مناسب انجام آن كار هستند .استفاده از افراد نالايق ، هر برنامه اي را با شكست مواجه مي كندامام علي (ع) در اين مورد فرموده اند: ” عّجّبا! من مي خواهم به وسيله شما بيماري ها را مداوا كنم ، امٌا شما خود ،دردمنديد .”
هركسي را ، بهر كاري ساختندميل آن را ، در دلش انداختند
2. آگاهي نداشتن – نداشتن شناخت درست از منابع ،توانايي ها وتغييرات محيطي ، هر برنامه اي را با شكست مواجه مي كند سخن امام علي (ع) است كه : ” هركس ، كاري را بدون علم وآگاهي انجام دهد ، فسادي كه از آن كار ناشي مي شود ، بيش از اصلاحي است كه از آن به دست مي آيد “ ودر جايي ديگر مي فرمايد : ” هيچ حركتي نيست ،مگر آن كه به شناخت آن محتاجي ” ودر مورد ضرورت آگاهي مدير از تحولات مي توان به خطبه6 نهج البلاغه اشاره كردكه آمد ه است : ” به خدا سوگند ، از اخبار وروايات جاري كشور بي اطٌلاع نيستم ، تا مرا غافلگير كنند.به خدا سوگند ، من همچون كفتار نيستم ، كه با ضربات آرام وملايم بر لانه اش به خواب رّود وناگهان دستگيرش سازند؛ نّه !(من كاملاًمرا قب مخالفان هستم )”
3. تضاد واختلاف نظر دربرنامه – قسمت هاي مختلف يك برنامه نبايد درتضاد باشد سخن امام علي (ع) است كه : ” ناسازگاري ، راي ونظر را از بين مي برد ، ناسازگاري بسيار ، شقلق وپراكندگي است ” ودر جاي ديگر فرموده است : ” اختلاف راي ،عقيده را نابود مي كند ”
4.مردد بودن دراجراي برنامه – در اجراي برنامه نبايد مردد بود زيرا بقول امام علي(ع) تصميم قوي ، از دور انديشي است .
5. عدم مشاركت باكليه دست اندركاران برنامه – « چگونه صبر خواهي كرد در برابر چيزي كه نسبت به آن ، آگاهي نداري » برا يبرنامه ريزي واجراي هر تغييري ، لازم است نخست كاركنان را آگاه سازيم وضرورت تغيير رابراي آنان بيان كنيم .هم چنين آنان را از مشكلاتي كه در صورت انجام نگرفتن تغييرات ايجاد خواهد شد ؛ آگاه گردانيم .وآنان را با فرصت ها وتهديد ها ي آتي ناشي از استقرار وضع موجود ، آشنا سازيم .عدم مشاركت با كاركنان ،هر برنامه اي را باشكست مواجه خواهد كرد . دراينجا سخن امام علي درباره مشورت را مي آوريم كه : ” من همه كارها راباشما مطرح مي كنم ، جز اسرار جنگ .”” كسي كه به راي خود پافشاري كند هلاك مي شود وكسي كه با ديگران مشورت كند ، درعقل وانديشه آنان شريك شود “
مرحله دوم اجرا
براي نهادينه كردن خدمت رساني ، برنامه ريزي لازم است اما كافي نيست .بايد علاوه بر برنامه ريزي ، اجراي دقيق برنامه ها ،اصولي را رعايت كرد زيرا عدم رعايت آن اصول برنامه ها ر ا با شكست مواجه خواهد ساخت .برخي از اصولي را كه در اين كتاب آورده است وبيان داشته كه رعايت آنها الزامي است به اين شرح مي باشد .
1.اولويت بندي است. – خداوند متعال در مقام مقايسه سيراب كردن حاجيان و آبادي مسجدها با جهاد و ايمان، براي دسته دوم اولويت قايل شده و نشان داده است كه همه كارهاي نيك و خدمات در يك رتبه نيستند و بعضي بر بعضي ديگر اولويت دارند. «” آيا سيراب كردن حاجيان خانه خداوعمران مسجد الحرام را همانند كار كسي قرار داديد كه ايمان به خدا وروز قيامت داردودر راه خدا جهاد كرده است ؟اين دو هيچ گاهخ در نزد خدا يكسان نيستند وخداوند جمعيت ستمكاران را هدايت نمي كند .كساني كه ايمان آوردند وهجرت كردند ، ودر راه خدا با مال وجان خود جهاد كردند ، ايناندر پيشگاه خداوند مقامي برتر دارند واينان به افتخاري بزرگي نايل شده اند .”»
2. استمرار و پايداري در اجراي برنامه‌هاي خدمت‌رساني است. – اجراي مقطعي وموقت هيچگاه فرهنگ خدمت رساني را نهادينه نخواهد كرد وبه كمالرساندن جامعه را در پي نخواهد داشت خداوند متعال در استقامت وپايداري در كارهاي نيك تاكيد وتشويق كرده است وهمچنين براي تشويق بندگان به پايداري در راه خدا و نيكوكاري، پاداش‌هاي فراواني براي آنان در نظر گرفته است، از جمله: نزول فرشتگان بر مؤمنان با استقامت، آرامش و اميدواري، بهره‌مندي از همه نعمت‌هاي بهشتي و…
آثاروفايده هاي استقامت – خداوند متعال براي تشويق بندگان به پايداري درخدا ونيكو كاري ، پاداش هاي فراواني براي آنان درنظر گرفته است در آيات زير خداوند به هفت پاداش وموهبت كه براي استقامت كنند گان قرار داده اشار كرده است مي گويد: “كسان يكه مي گويند پرودگار ما الله است ، سپس بر سر گفته خود مي ايستند وكمترين انحرافي پيدا نمي كنند .وآنچه لازمه آن است در عمل وگفتار نشان مي دهند فرشتگان الهي بر آنان نازل مي شوند كه نترسند وغمگين نباشند” تعبير جامع وجالبي كه در حقيقت همه نيكي ها وصفات برجسته را دربر دارد نخست دل به خدا بستن وايمان پايدار پيدا كردن دوم تمام زندگي را به رنگ ايمان درآوردن ودر ادامه كتاب سخني را از نهج البلاغه مي آورد وسپس آنرا توضيح وشر ح كاملي مي دهد وآنچه از نهج البلاغه مي آورد اينست كه :” شما گفتيد پروردگار ما الله است اكنون بر سر اين سخن پايمردي كنيد به انجام دستور هاي كتاب او استقامت به خرج دهيد ا زدايره فرمانش خارج نشويد درآيين او بدعت مگذاريد وهرگز با آن مخالفت نكنيد”( خطبه 176)
3.همياري و مشاركت مردم در پروژه‌هاي خدمت‌رساني است. – الگوي قرآني كه در اين اصل الهام بخش است ماجراي سد سازي عبد صالح خدا ذوالقرنين است. ذوالقرنين به پيشنهاد مردمي كه از تجاوز و حمله‌هاي يأجوج و مأجوج به تنگ آمده بودند با همياري و مشاركت مردم سد محكمي ساخت و در مقابل پيشنهاد كمك مالي فرمود: «آنچه خدا در اختيار من گذاشته بهتر است، مرا با نيرويي ياري كنيد و در ساختن سد با من مشاركت داشته باشيد.»
از آيات مربوط به قصد سد سازي ذوالقرنين پيام‌هاي زيادي در مسأله خدمت‌رساني قابل استفاده است از جمله تكيه روي همياري و مشاركت نيروي انساني و امكانات مردمي در خدمت رساني، توجه ويژه به استحكام و اتقان در كارها و خدمت رساني، خدمت بدون چشم داشت و…
4. خدمت رساني با اهداف مقدس ودر چار چوب ارزش ها باشد – در فرهنگ قرآن كارهايي كه با انگيزه‌هاي پاك و بر شالوده تقوا پي ريزي شده باشد مستحكم، ماندگار و سودمند است اما كارهايي كه با انگيزه‌هاي فاسد و اهداف پليد انجام گيرد بي‌بنياد، سست و بي‌ثبات است.
الگوي قرآني كه اين واقعيت را به خوبي نشان ميدهد آيات 107 تا 109 سوره توبه است اين آيات درباره دو مسجدي است كه هر دو در يك منطقه ساخته شده و در ظاهر هر دو خدمت به جامعه بوده است، اما واقعيت اين گونه نبود؛ زيرا يكي از آن دو مسجد با انگيزه‌هاي فاسد و اهداف زيانبار، كفرآميز و تفرقه افكنانه ساخته شده بود و ديگري با اهداف مقدس و بر شالوده تقوا پي‌ريزي شده بود. مسجد اول را پيامبر دستور داد از بنيان ويران كردند ولي مسجد دوم تاكنون آباد و محل عبادت بندگان خداست. پي‌ريزي همه كارها و خدمات بر پايه تقوا وصيت خداوند متعال به همه انسان‌ها در همه دوره‌ها بوده است و سختي‌هاي گرفتاري‌ها را براي خدمت‌گزاران آسان و گوارا مي‌سازد.
عوامل مؤثر در خدمت رساني
منظورازرعايت اموري است كه موجب افزايش بهره‌وري از نيروي انساني و امكانات در جهت خدمت‌رساني است، عواملي كه خدمت‌گزاران را در ارائه خدمات شايسته، به موقع و دلسوزانه تقويت كرده و شرايط و زمينه را براي كساني كه مشتاق خدمت‌رساني هستند، بيش از پيش فراهم سازد.
1) گزينش خدمت گزاران شايسته است. قرآن خدمت رسان شايسته را داراي دويژگي مي داند الف) توانايي ب) درست كاري
ونمونه اي كه از قرآن مي آورد درداستان حضرت موسي (ع) است و دختر شعيب هنگامي كه موسي را براي خدمت گرفتن به پدر پيشنهاد كرد، بر دو صفت برجسته توانايي و درست كاري او تكيه كرد و استقبال شعيب از پيشنهاد دختر، نشانه درستي معياري است كه دختر شعيب در گزينش موسي بيان كرده بود.
2) دانش افزايي و توجيه به موقع و مستمر خدمت‌گزاران متصديان امور بايد خدمت‌گزاران را نسبت به اهميت، آثار و بركات خدماتي كه به عهده دارند، توجيه كنند و ابهامات را بر طرف سازند، به شايعات پاسخ دهند و آنان را با واقعيت آشنا سازند و مهارت آنان را براي رفع مشكلات افزايش دهند.
الگوي قرآني اين بحث، داستان موسي و خضر است. موسي با آن كه پيامبر خدا بود وقتي عبد صالح خدا را مي‌بيند و از علم و دانش او آگاه مي‌شود، با نهايت ادب و به صورت استفهام به آن مرد عالم مي‌گويد: آيا من اجازه دارم از تو پيروي كنم تا از آن چه به تو تعليم داده شده و مايه رشد و صلاح است به من بياموزي؟
حضرت خضر ابتدا نمي‌پذيرد و بعد از اصرار موسي با شرايطي پيشنهاد موسي را مي‌پذيرد.
داستان موسي و خضر پيام‌هاي زيادي دارد كه در بحث دانش افزايي و آموزش ضمن خدمت بسيار كار آمد است از جمله:1ـ تحمل كاري كه انسان نسبت به آن توجيه نيست، سخت است. 2 ـ انسان در هر مرتبه‌اي كه باشد باز هم نيازمند دانش افزايي است. 3 ـ انسان براي دانش افزايي نيازمند معلم و راهنماست. 4 ـ فروتني و ادب در برابر استاد. 5 ـ تحمل سختي و مشكلات در راه دانش افزايي. 6ـ تسليم در برابر استاد. 7 ـ پرهيز از شتابزدگي در پرسش.
يكي از مسايل مهم در موفقيت نسبت به توجيه و دانش افزايي خدمت‌گزاران اتخاذ شيوه صحيح و كارآمد در امور دانش افزايي است. بي‌گمان نمي‌توان با همه خدمت‌گزاران با يك شيوه رفتار كرد بلكه بايد از روش‌هاي مختلف متناسب با سطح فكر و فرهنگ مخاطب استفاده كرد و به جنبه‌هاي مختلف عقلي، عاطفي و احساس فراگيران توجه كافي مبذول داشت.از قرآن شيوه‌هاي مختلفي استفاده مي‌شود. از جمله:
1ـ شيوه حكمت. 2 ـ شيوه موعظه حسنه. 3 ـ شيوه جدال. – ازاين شيوه بيشتر در مواردي استفاده مي شود كه ذهن مخاطب از مسائل نادرستي انباشته شده است .اين گونه انسان ها را بايد ابتدا ازطريق مناظره ذهن شان را خالي كرد .تا آمادگي براي پذيرش پيدا كرد . بديهي است شيوه مناظره نيزهنگامي موثر مي افتد كه به تعبير قرآن “بالتي هي احسن ” باشد يعني حق وعدالت ودرستي ، امانت وراستي بر آن حكومت كند توهين ،تحقير وخلاف گويي خالي باشد وجنبه هاي انساني در آن رعايت شده باشد . 4 ـ شيوه قصه‌گوي. 5 ـ شيوه استفاده از تمثيل.6ـ شيوه استفاده از تاريخ و سرگذشت پيشينيان. 7 ـ شيوه معرفي الگو و…
ج ) نظارت وكنترل
يكي از عوامل موثر در خدمت رساني كنترل دقيق عملكرد خدمت گزاران است كه اين نظارت از نگاه قرآن در سه مرحله مورد توجه استمرحله اول: نظارت‌هاي غيبي مرحله دوم: نظارت همگاني مردم مرحله سوم: نظارت مديريتي. سوهمچنين از نگاه قرآن سه موجود بر اعمال انسان نظارت غيبي دارند: الف) خداوند متعال؛ ب) پيامبران و امامان؛ ج) رقيب و عتيد.در فرهنگ قرآن همه مردم وظيفه دارند پاسدار ارزش‌ها باشند با كجروي‌هاي و منكرات مبارز كنند. جامعه اسلامي براساس وظيفه امربه‌معروف و نهي‌ازمنكر نمي‌تواند در برابر رفتار و كردار ديگران بي‌تفاوت باشد.
نوع ديگر از نظارت، نظارت و كنترل مديريتي است كه مورد سفارش امام علي (ع) است و بخشي از مباحث مديريتي را به خود اختصاص داده است.كنترل و نظارت در تقسيم كلي به سه نوع تقسيم مي‌شود، كنترل گذشته نگر، كنترل در ضمن عمل و كنترل آينده‌نگر.به طور كلي عمليات نظارت در سه شيوه انجام مي‌شود، نظارت آشكار، نظارت دروني و نظارت پنهاني. وهمچين ويژگي هاي ناظر را ياد آور مي شود كه عبارتند از 1- راستگو باشد 2- وفادار باشد 3- تجسس ب يجا ننمايد
د) يكي ازعواملي كه شور و نشاط در عرصه خدمت رساني به وجود مي‌آورد، ايجاد رقابت و مسابقه خدمت‌رساني است.
خداوند متعال در آيات متعدد به مسابقه و سرعت در كارهاي نيك و خدمت‌رساني سفارش كرده است.خداوند متعال انسان‌ها را در ميدان مسابقه نيكي‌ها و خدمت‌رساني به سه گروه تقسيم كرده است:گروه اول- كساني‌اند كه در انجام وظيفه خدمت‌رساني و عمل به احكام الهي كوتاهي كرده‌اند. از نگاه قرآن اين گروه به خويشتن ستم كرده است.گروه دوم – كساني‌اند كه در ميانه راه هستند.گروه سوم – گروه ممتازي هستند كه در مسابقه خدمت و نيكي پيشتاز بوده‌اند. اينان از نگاه قرآن به فضيلتي بزرگ دست يافته‌اند. در روايات نيز سفارش فراوان به شتاب در امور خير و خدمت‌رساني شده است. امام صادق (ع) فرمود پدرم سفارش مي‌كرد: «آن‌گاه كه به انجام كار نيكي تصميم گرفتي، شتاب كن. همانا تو نمي‌داني چه پيش خواهد آمد.»
ه) تعاون، همكاري و همفكري در امر خدمت‌رساني
خداوند متعال به تعاون در نيكي‌ها و تقوا سفارش كرده و از تعاون در گناهان و ستم نهي كرده است. آيه‌اي كه درباره تعاون نازل شده است، يك اصل كلي اسلامي است كه همه مسايل اجتماعي و حقوقي و اخلاقي و سياسي را در بر مي‌گيرد. طبق اين اصل، مسلمانان موظف‌اند در كارهاي نيك تعاون و همكاري كنند.
و) تأمين زندگي خدمت‌گزاران و پرداخت اجز و مزد مناسب به آنان
در داستان حضرت موسي و شعيب آمده است كه يكي از دو دختر شعيب با نهايت شرم نزد موسي آمد و گفت: پدرم از تو دعوت مي‌كند كه در عوض سيراب كردن گوسفندانمان به تو پاداش و اجرت دهد.پيامبر خدا فرموده است: «كسي كه نسبت به أجرت كارگري ستم كند، بوي بهشت به مشامش نمي‌رسد.»
ز) همراهي، همگامي و حتي پيشگامي مسؤولان در عرصه خدمت‌رساني
زماني فراخواني به نهضت خدمت‌رساني مؤثر واقع مي‌شود كه متصديان كردارشان با گفتارشان همخواني داشته باشد. مسؤولاني كه مي‌گويند و خود عمل نمي‌كنند هرگز مردم به آنان اعتماد نكرده و حاضر به همكاري با آنان نخواهند بود. خداوند متعال كساني را كه مي‌گويند، ولي عمل نمي‌كنند، مورد سرزنش قرار داده است.
ح)استفاده از دو اصل تشويق و تنبيه
قرآن پيامبران را مبشر و منذر معرفي مي‌كند. سيره پيامبر اسلام (ص) آن بود كه اصحابي را كه در امور خير و نيكي پيشگام بودند، تشويق مي‌كرد و افرادي را كه در انجام وظايف كوتاهي مي‌كردند، تنبيه مي‌كرد.
در تشويق و تنبيه بايد شرايطي را رعايت كرد. مهم‌ترين شرايط تشويق عبارت است از: تناسب با عمل، به موقع بودن، مبتني بر ارزش‌ها، براساس ظوابط، عادلانه و… باشد. تنبيه‌ها نيز به منظور آگاهي دادن، متناسب با تخلف، اصلاح كنند،به موقع و… باشد.
گستردگي خدمت‌رساني به قدري است كه شامل نيت عمل نيز مي‌شود به اين معني كه كسي نيت كار خير و خدمت را داشته باشد، به او پاداش داده مي‌شود ولو در خارج موفق به تحقق آن عمل نباشد.
خدمت‌رساني در بعضي از عرصه‌ها مورد عنايت ويژه خداوند متعال است، يكي از آن عرصه‌ها، 1- عرصه فرهنگي و هدايت‌گري است.خداوند متعال هدايت يك انسان را معادل زنده كردن همه انسان‌ها معرفي كرده است. پيامبر گرامي اسلام ارزش هدايت انسان را بهتر از آنچه خورشيد بر او مي‌تابد، معرفي كرده است. 2- يكي ديگر از عرصه‌هايي كه مورد توجه ويژه خداوند متعال است، عرصه عمران و آباداني است. خداوند متعال توانايي انسان به عمران و آباداني را يكي از نعمت‌هاي ويژه‌اي خود به انسان برشمرده و امام علي (ع) هدف از آمدن آدم به زمين را عمران و آباداني زمين بر شمرده و اين مهم را به عنوان وظيفه اصلي حكومت برشمرده است.
يكي از اموري كه ارزش خدمات را از بين برده و انسان را از بركات خدماتش محروم مي‌سازدآفات خدمت رساني مي باشد كه عبارتند از منت ، آزاررساني ، ريا ، خودنمايي – از آيه 262 و 263 سوه بقره چند پيام مهم درباره خدمت‌رساني استفاده مي‌شود:
1ـ خدمت در صورتي مورد قبول خداوند متعال است كه بي‌منت و بدون آزار باشد. 2ـ به هنگام خدمت به ديگران حرمت و شخصيت آنان بايد حفظ شود؛ زيرا در صورتي كه خدمت همراه با منت باشد در حقيقت، اگر سرمايه‌اي به او داده سرمايه‌اي هم از او گرفته است.3 ـ گفتار پسنديده و نيك از خدمت با منت ارزشمندتر است. 4ـ مدارا با ارباب رجوع از خدمت همراه با منت ارزشمندتر است. يكي از آفات خدمت‌رساني، ريا و خود نمايي است. در فرهنگ قرآني ريا در كارهايي كه بايد با انگيزه الهي انجام گيرد، نشانه بي‌ايماني به خدا و روز قيامت معرفي شده است.خداوند متعال انفاق كنندگان را با توجه به انگيزه‌هاي شان به سه دسته تقسيم كرده است: گروه اول: انفاق همراه با خود نمايي، خداوند متعال عمل اين گروه را تشبيه كرده است به پاشيدن بذر بر روي صخره صافي كه بر روي آن قشري از خاك باشد و رگبار تندي بر آن وزيده و همه خاك‌ها را بشويد و ماهيت آن سنگ را نمايان سازد.گروه دوم: كساني‌اند كه به انگيزه الهر و براي خوشنودي خدا انفاق كنند، ملكوت زيبا و سرسبز اين عمل ارزشمد را به باغ و بوستاني پرطراوت و سرسبز تشبيه كرده است كه در سرزمين حاصل خير قرار گرفته و با بارش به موقع باران به بار نشسته و دو چندان ميوه دهد. گروه سوم: افرادي‌اند كه چه بسا با انگيزه الهي انفاق كرده‌اند اما بعد از عمل كار نيك خود را به ريا و منت مي‌آلايند و آفت زده مي‌سازند. خداوند متعال اعمال اين گروه را به باغي تشبيه كرده است كه گردبادي آتش‌زا بر آن بوستان افتد و آن را به تل خاكي مبدل سازد.
موانع خمت رساني
موانع خدمت‌رساني بردو نوع است يك ) به موانع فكري و فرهنگي – دو) آسيب‌هاي اداري و سازماني .
از نگاه قرآن وسوسه‌هاي شيطاني و دلبستگي شديد به دنيا از موانع فكري و فرهنگي خدمت‌رساني محسوب مي‌شوند.
شيطان براي جلوگيري از خدمت‌رساني در عرصه‌هاي مختلف از بهانه‌هاي مناسب با همان عرصه استفاده مي‌كند، مثلاً براي جلوگيري از انفاق انسان را از فقر و تنگدستي مي‌ترساند. شيطان در مبارزه‌اش از سياست تدافعي سياست ضربه و گريز، استفاده نمي‌كند بلكه سياست‌هاي اصولي وي عبارت‌انداز: 1ـ سياست هجوم همه جانبه. 2ـ سياست كمين و بهره‌گيري از غفلت. 3ـ سياست گام به گام و تدريج. 4ـ سياست پي‌گيري و دوام. 5 ـ سياست هجوم جمعي.
يكي ديگر از موانع خدمت‌رساني آسيب‌هاي اداري و سازماني است. شناسايي دقيق اين آسيب‌ها نيازمند مطالعات كارشناسي گسترده است. از آيات قرآن اصولي استفاده مي‌شود كه توجه به آن اصول در مسير مبارزه با آسيب‌ها بسيار كار آمد است از جمله: 1ـ توجه به اصل حلال و حرام و توجه به خطرات مال حرام و خورد لقمه حرام در آسيب زدايي و ايجاد وجدان كاري بسيار مؤثر است. 2ـ توجه به عواقب وخيم كارشكني و كم كاري. امام علي (ع) فرمودند: هر صاحب منصبي كه از راه اندازي كار مردم و رفع مشكلات مردم كوتاهي كند، خداوند در روز قيامت از او كناره‌گيري خواهد كرد. 3 ـ توجه به عواقب وخيم سستي و تنبلي.
نام کتاب : خدمت رسانی از دیدگاه قرآن
نويسنده : يعقوبعلی برجی
نشر: مرکز مطالعات وتحقیقات حوزه نمايندگی ولی فقيه در جهاد کشاورزی
ناشر : موسسه شقايق روستا
چاپ: جهاد
شمارگان :60000
شابك : 2-000-390-964
تعداد صفحه :120 (ابعاد كتاب 14*21A5- (
