امر به معروف و نهي از منكر ، امري حياتي و فريضه اي بزرگ است ، اما ناگفته پيداست كه اجراي درست و موفقيت آن ، نيازمند ارائه راهكارهاي عملي و در پيش گرفتن شيوه هايي كارآمد است .
شايسته است اين مبحث به تفكيك در چهار قسمت:
1 – شيوه هاي برخورد با معروف ،
2 – اهل معروف ،
3 – منكر و
4 – اهل منكر »
مورد توجه قرار گيرد اما اكنون تنها به بخش اول و دوم آن مي پردازيم .
الف – شيوه هاي برخورد با معروف
اين امر ، اصلي مسلم است كه مقدمات هر فريضه اي مانند وضو براي نماز و فراهم آوردن آب براي وضو ، واجب است . اگر تحقق معروف و گسترش آن در جامعه واجب است كه هست ، پيش نيازها و پيش زمينه هاي آن نيز واجب است ، چرا كه معروف ، بذري پاكيزه است كه براي رشد وبه ثمر رسيدن آن، نيازمند آماده سازي و فراهم آوردن شرايطي مناسب است ، اگر متوليان امور ، بدون فراهم آوردن زمينه و شرايطي مناسب ، به معروف ها امر نمايند ، مثل اين است كه بذري قيمتي را در شوره زاري بي حاصل به پاشند كه هيچ ثمري در پي ندارد .
در شيوه هاي برخورد با معروف ، نكاتي ارزنده وجود دارد كه در اين مجال ، به برخي از آنها اشاره مي گردد .
1 – آسان سازي
تكاليف و معروف ها هر چند سازنده و تعالي بخش اند ، اما بديهي است كه توأم با نوعي زحمت و مشقت اند ، از اين رو براي اجراي موفقيت آميزآن ، تا آنجا كه امكان دارد ، لازم است تكاليف را آسان گرفت و آسان برگزار كرد .
اين مسأله را از پيامبر رحمت ( ص ) بياموزيم كه در سفارش به آسان برگزار كردن تكاليف ، به معاذبن جمل فرمود : اي معاذ از اين كه مردي فتنه انگيز باشي پروا كن ، توصيه مي كنم كه در نمازت سوره اي كوتاه بخوان .
امام صادق (ع) نيز در اين باره به معاوية بن عمار فرمود : هر گاه نماز را امامت كردي ، به يك تكبير بسنده كن ، زيرا در جماعت شما افرادي ناتوان و سالمند شركت دارند .
2 – بستر سازي
غفلت و بي توجهي به ضرورت بسترسازي براي انجام معروف ها ، فضايي نامناسب پديد مي آورد و اقبال مردم را نسبت به آن كُند مي كند . اگر بدون بستر سازي لازم ، به معروف ها امر شود ، مانند شنا بر خلاف حركت تند آب خواهد بود كه يا شدني نيست و يا با سختي هاي بسيار همراه است .
نمونه عيني اين مطلب ، مقايسه نمازخانه ها در ادارات ، مدارس ، سربازخانه ها ، توقفگاه هاي بين شهري در جاده ها و راه آهن ، در قبل و پس از پيروزي انقلاب اسلامي است . از آن رو كه پيش از پيروزي انقلاب اسلامي ، اداي نماز در اين اماكن ، مشكل و يا ناممكن بود . اما پس از پيروزي انقلاب اسلامي ، نمازخانه هايي با امكانات لازم ، داير گرديد و زمينه اي مناسب براي اداي فريضه نماز فراهم آمد و اين به استقبال نسبي مردم به نماز در اين گونه اماكن انجاميد . اين فضاهاي عبادي از امكانات فرش ، روشنايي ، سيستم گرما ، سرما ، وضوخانه و سرويس بهداشتي برخوردار نبود .
3 – آشكارسازي معروف ها
هر چند كه آشكار ساختن معروف ها ، گاه ممكن است به ريا بينجاميد ، اما اگر آشكارسازي به منظور تشويق ديگران و احياي معروف ها و در نتيجه گسترش فرهنگ امر به معروف باشد ، نه تنها امري ناروا نيست كه امري شايسته و بايسته است . از اين رو با آن كه مي توان نماز را در منزل و به دور از چشم ديگران ادا كرد ، سفارش مؤكد شده است كه آن را در مسجد و با جماعت بخوانند ، همچنانكه در آموزه هاي اسلامي آمده است كه صدقات واجب مانند خمس ، زكات و كفاره را آشكارا ادا كنند .
اگر اهل فساد ، آشكارا به منكرها دامن مي زنند چرا اهل ايمان ، معروف ها را آشكارا انجام ندهند ؟ و اگر افراد بد رفتار با حضور خود در اماكن عمومي و تفرج گاه ها ، فضاي آن را آلوده مي كنند چرا مؤمنان نيك رفتار با حضور خود در اين اماكن ، نماز جماعت نخوانند و خوبي هاي خود را آشكار نسازند ؟ تا از اين رهگذر به گسترش ارزش هاي اسلامي كمك كنند و به طور غير مستقيم ، ديگران را به معروف ها دعوت نمايند، چرا كه اين نوع اقدام ها ، از مصاديق بارز آن حديث معروف به شمار مي آيد كه امام صادق (ع) فرمود : ديگران را نه با زبان بلكه با رفتار خود به خوبي ها فرا خوانيد ؛ كونوا دعاه للناس بغير آلسنتكم .
لازم به ذكراست ، شيوه هاي برخورد درست با معروف ها بسياراند كه افزون بر موارد پيش گفته ، شناساندن درست معروف ها ، تبيين حد و مرزها ، رفع موانع ، بيان فوايد دنيوي و پاداش اخروي آن ، بازسازي و رونق بخشيدن مراكز ديني ، دادن نقش مثبت به شخصيت هاي مثبت در فيلم ها و مانند آنها ، از جمله اين شيوه هاست .
ب – شيوه هاي برخورد با اهل معروف
آنگاه كه سخن از فريضه امر به معروف و نهي از منكر به ميان مي آيد ، برخي تنها به اين موضوع كه چه گونه ديگران را به معروف ها واداشته و از منكر باز دارند مي انديشند و هرگز به اهل معروف از اين كه ديگران در برابر آنان چه وظايفي دارند نمي انديشند ، در حالي كه آنان اصل و ركني در فرايند اين فريضه محسوب مي گردد و در آموزه هاي اسلامي نيز نوعي وظائف و مسئوليت ها در برابر آنان گوش زده شده است . برخي از اين مسئوليت ها از قرار زير است .
1 – تشويق
تشويق عاملي چند منظوره است كه اگر جدي گرفته شود شاهد آثار و فوايد سود بخش آن در جامعه خواهيم بود . زيرا كه از يك سو تشويق، هم نوعي پاسداشت افراد نيك رفتار است و هم به طور غير مستقيم ، نوعي اعلان انزجار از رفتارهاي ناصواب است . و از ديگر سو ، هم نوعي تمجيد است كه بي گمان به تقويت اراده نيكوكاران مي انجاميد و هم نوعي مجازات است كه خطاكاران را از دامن زدن به آن ، ممانعت مي كند . چنان كه امام علي (ع) فرمود : با پاداش دادن به نيكوكاران ، بدكاران را برنجان .
بنابر اين ، نبايد نقش تشويق را نديده گرفت ، بلكه بايسته است به عنوان يكي از عوامل حمايتي ، مورد توجه تمامي افرادي كه نسبت به زيردستان خود ، نوعي امر و نهي دارند ، قرار گيرند ؛ چه زيباست كه همه اين فراز فرازمند امام علي (ع) را نصب العين خود قرار دهند كه فرمود : هرگز نيكوكار و بدكار در نظرت يكسان نباشد ؛ زيرا نيكوكاران در نيكوكاري بي رغبت و بدكاران در بد كاري تشويق مي گردند ؛ پس هر كدامشان را بر اساس كردارشان پاداش دهد .
2 – سپاسگزاري
سپاسگزاري و قدرداني از افرادي كه با فداكاري و ايثار در جهت احيا و گسترش معروف ها در جامعه تلاش مي كنند امري شايسته و بايسته است ؛ زيرا تشكر و قدرداني عاملي مهم و مؤثر در تحريك افراد و پوياي جامعه است . از اين رو امام صادق (ع) در هشدار به ناسپاسي فرمود : خداوند قطع كنندگان راه نيكي ها را لغت كرده است و او ، فردي است كه به او نيكي مي شود و او آن را كفران مي كند و در نتيجه ، دوست نيكوكار خويش را انجام آن نيكي براي ديگران باز مي دارد .
به رغم آنكه سپاسگزاري از افراد نيك رفتار ، نقشي مهم در گسترش معروف ها دارد و عاملي در پويايي جامعه به شمار مي آيد ، در جامعه ما سپاسگزاري از خدمات و تلاش ديگران رضايت بخش نيست ، ناشناخته ماندن بسياري از خدمت گزاران به دين و مذهب ، بزرگان ملت و مملكت، فرهيختگان علم و دانش و مؤلفان و مترجمان زيردست ، گواهي روشن بر اين واقعيت تلخ است .
3 – محبت و مهرورزي
يكي از شيوه هاي برخورد با اهل معروف ، محبت و مهرورزي با آنان است ، به ويژه كه ابراز شود اين مهرورزي ها به خاطر فلان رفتار خداپسندانه شماست . اين شيوه را از رسول گرامي اسلام (ص) بياموزيم كه امام باقر (ع) در بيان اين مطلب فرمود :
در يكي از جنگها ، گروهي از دشمن به اسارت لشكر اسلام درآمدند ، آنان را نزد رسول خدا آوردند ، آن حضرت دستور داد به جز يك نفر ، همه را به قتل برسانند . او از پيامبر (ص) دليل اين استثنا را پرسيد . آن حضرت فرمود : اين از آن رو است كه شما از خصلت هاي خوبي مانند : غيرت ، سخاوت ، شجاعت ، صداقت و بخشندگي برخورداري و صاحبان چنيني خصلت هايي نشايد كه به قتل برسند .
4 – حمايت
همان طور كه اگر برخورد مناسب با عاملان معروف امري پسنديده است ، برخورد شايسته با خود آمران و ناهيان در اين فريضه پسنديده تر است ، زيرا آنان به صورت هاي مختلفي از سوي ديگران مورد تعرض قرار مي گيرند برخي با چهره اي روشنفكرانه و با دم زدن از آزادي ، امر و نهي آنان را مخالف آزادي دانسته مي گويند : انسان ها آزادند و عقيده هر كسي براي او محترم است و امر و نهي شما نوعي دخالت در زندگي مردم و محدود ساختن آزادي آنان است .
و برخي با ابراز دوستي با آمران و ناهيان به رفتار آنان اعتراض كرده و مي گويند : گرچه اين فريضه ، امري لازم است ولي حفظ جان و آبرو نيز لازم است و نبايد با امر و نهي از منكر ديگران ، جان و آبروي خويش را به خطر انداخت و آسايش لازم را بر خود حرام ساخت .
و برخي با ابراز بي طرفي و اينكه هر كس مسئول رفتار خويش است ، با شعار غلط « عيسي » به دين خود ، موسي به دين خود ، به آمران و ناهيان اعتراض كرده ، مي گويند : به زندگي خود برسيد چه كار داريد به ديگران ، مگر شما پيامبريد كه غصة امت مي خوريد ؟ !!
و بدتر از همه آنكه گاه آمران و ناهيان ، از سوي ديگران مورد تعرض واقع شده و به ضرب و شتم آنان مي انجامد . آنچه گاه در مطبوعات و رسانه ها منعكس مي شود ، بخشي از اين تعرضات فيزيكي است .
اين جاست كه وظيفة همگان ايجاب مي كند تا به حمايت از آمران و ناهيان دل سوز قيام كرده و آنان را در انجام اين رسالت كه رسالت پيامبران است ياري دهند . حمايت آنان را از پيشوايان معصوم بياموزيم كه هم خود به معروف ها امر كرده و از منكرها باز مي داشتند و هم در حد توان از آمران و ناهيان حمايت مي كردند حمايت امام علي (ع) و فرزندانش از اباذر در نهي از تباهي هاي خليفه و معاويه و نيز حمايت امام حسين(ع) از حجربن عدي و حمايت ها بي دريغ امام صادق (ع) و امام رضا (ع) از حركت زيد بن علي (ع) و مانند آن نمونه هاي از حمايت هاي پيشوايان معصوم از آمران به معروفي و ناهيان از منكر است .
